LITERATURA POZA KRAJEM

V. KRYTYKA LITERACKA I ESEISTYKA

• brak systematycznego rozwoju

• polemika literacka ocierająca się o politykę

• czytelnicze zapotrzebowanie na wątki publicystyczne

****************************************************************

1. KSAWERY PRUSZYŃSKI

• charakterystyka:

• szlachta kresowa, ale nieograniczony do tradycji Dwudziestolecia

• kariera w obozie Sikorskiego

• podchorążówka w Coetquidan

• Narvik

• redaktor „Polski” w ambasadzie w ZSRR

• angielska „Nowa Polska

• jako żołnierz- inwazja na Kontynent (lato 1944)

• twórczość:

• Podróż po Polsce 1937

• gatunki:

• artykuły

• reportaże

• felietony

• polemiki

• sprawozdania

• recenzje

• stylizowane gawędy (Opowiadanie podchorążego Nowaka o tym, jak burmistrz miasteczka V zamienił swój gród na warownię 1941)

• portrety (Dwaj ludzie)

• publicystyka:

• wydarzenia bieżące jako pretekst refleksji historiozoficznej

• przeciwstawienie celów „nowej emigracji” założeniem Wielkiej

• Literatura emigracji walczącej 1940

• literatura jest organizatorem wyobraźni zbiorowej (liczne odwołania)

• Stefan Żeromski

• piętnowanie procesu sowietyzacji pisarzy polskich we Lwowie

• frankofil

• skuteczność emigracji tylko w czynie zbrojnym

• walka z nostalgią, jako z choroba

• potrzeba zmiany warty politycznej po „czarnym wrześniu”

• styl:

• polemiczna werwa

• wywołujący dyskusję

• środki retoryczne

****************************************************************

2. TYMON TERLECKI

• charakterystyka:

• humanista, erudyta, teatrolog

• zwolennik chrześcijańskiego personalizmu

• redaktor „Polski Walczącej” → opcja niepodległościowa

• pisywanie do „Wiadomości Polskich Politycznych i Literackich”

• utrwalanie dokumentów przemycanych z kraju; tworzenie rejestru strat personalnych i materialnych

• Antologia poezji współczesnej- wstęp

• Straty kultury polskiej 1939- 1945; red. T. Terlecki i Jan Hulewicz

• szkice teatralne

• poparcie dla poezji żołnierskiej; zainicjowanie wieczorów poetów- żołnierzy

• prawda

• określona postawa wobec rzeczywistości

• określona moralność i obyczajowość

• frankofil

• autonomiczne walory sztuki słowa

• troska o styl

• „eseistyka artystyczna”

• ponad podziałami politycznymi

• próba pogodzenia racji narodowych i patriotycznych

• kontynuacja obrony wartości uniwersalnych (Norwid, Brzozowski)

• twórczość:

• Alle Juden raus- esej; podstawą dokumenty z zagłady getta warszawskiego, perspektywa chrześcijanina patrzącego na getto

• Do emigracji polskiej 1945 roku; konieczność wytrwania w kulturze europejskiej, mimo że ona sama zanika

****************************************************************

3. JÓZEF CZAPSKI

• charakterystyka:

• drogowskaz emigracji

• podkreślanie cech, które powinni w sobie rozwijać młodzi pisarze

• podtrzymywanie ducha wiary w wartości pomimo pola walki

• twórczość:

felietony „Ścieżki” w „Orle Białym” 1944;

• O Norwidzie- aktulaność jego myśli:

• walka z duchowym lenistwem

• przemyślenie postaw katolicyzmu

• rozwój narodowości może się dokonywać jedynie przez kultywowanie wartości uniwersalnych

• postawa artystyczna

• konieczność wysiłku myśli

• Zagadnienia malarskie

• konieczność zastosowania kryteriów malarskich (nie literacko- tematycznych

• natura skarbnicą form i barw- należy ją obserwować

• autorytety: Paul Cezanne, Pierre Bonnard, Chaim Soutine

• Proust w Griazowcu

• prelekcje dla towarzyszy jeńców

• wygłaszane w Griazowcu pod Wołogdą

• wywody z pamięci

• dygresje

• porównania z Tołstojem i Conradem

• list do Maritaina i Mauriaca po upadku Powstania Warszawskiego

• prośba o przerwanie milczenia wokół Polski

• Do Was, którzy wracacie do swej ojczyzny zranionej, ale uwolnionej, do Waszej stolicy wspaniałej, nie naruszonej, do Was to należy odrodzić sumienie świata, kontynuować tradycję, która jest Wasza; nie uratujecie od wyschnięcia podwójnego nurtu Waszej tradycji chrześcijańskiej i rewolucyjnej, jeżeli nie wystąpicie jednocześnie w obronie narodów, które są wcieleniem tej samej istoty kultury.

****************************************************************

4. GUSTAW HERLING- GRUDZIŃSKI

• historia:

• Archangielsk

• Bliski i Środkowy Wschód: „Orzeł Biały”, „Kurier Polski w Bagdadzie”, „Dziennik Żołnierza APW”, „W Drodze”

• charakterystyka:

• kontynuowanie szkoły Frydego

• autonomia sztuki

• „wyznawstwo”

• konieczność jednoznacznych wyborów moralnych

• zaangażowanie po stronie prawdy wsparte siłą przekonań, wysiłkiem moralnym i umysłowym (List C. K. Norwida do Emigracji Polskiej)

• Norwid jako podstawa do walki z nałogami romantycznymi

• ostrożność w formułowaniu ostatecznych sądów moralnych

• docenianie dzieł o charakterze dokumentacyjnym

• krytyka schematyzmu poezji- żołnierskiej

• groźne w przeszłości:

• indywidualizm romantyczny

• megalomania narodowa

• zapatrzenie w dawną przeszłość („czar wawelski”)

• „rewolucyjność alkowiana”

• retoryka patriotyczno- moralna

• precyzja

• gatunki:

• recenzje prozy i poezji

• szkice literackie

• artykuły

• wstępy

• teksty:

• Żywi i umarli - prace krytyczne

• Słowo o przyjacielu

• szkic poświęcony Ludwikowi Frydemu, ofierze Holocaustu

• uważał się za krytyka kontynuującego szkołę Frydego

• szkic o Irzykowskim

• Szkic o K. L. Konińskim

• List do młodego poety

• opowiedzenie się za poezją „kreacyjną”

• słowo jest uwolnione od zobowiązań wobec konkretu

• rola metafory

• zbieżność celu artysty i dzieła (za Maritainem)

• autonomia sztuki

• Powrót Cezarego Baryki;

• dwie drogi rewolucyjnego buntu i jego konsekwencje

• przykłady Broniewskiego i Łobodowskiego

• Pisarze i polityka;

• zdrada „klerków” w kraju, którzy zamiast sztuce oddali się komunizmowi

• Benedetto Croce

• Sztuka podróżowania-

• esej powstały na stanowisku ogniowym pod Monte Cassino

• pochwała podróży jako przygody, a nie snobistycznego zajęcia

• liczą się w podróży: ryzyko, bezinteresowność, nienasycona pasja poznawcza

• Nasz powrót do ZSRR; podkreślenie znaczenia „Wspomnień starobielskich” Czapskiego

• Dokument literacki; podkreślenie znaczenia opowieści Wańkowicza o Korzeniewskich

• Bilans poetycki Korpusu

• surowa ocena poezji- żołnierskiej jako nie odpowiadającej wymaganiom artystycznym

• schematyzm

przedmowy

• do Stanisława Brzozowskiego Filozofia romantyzmu polskiego

• do Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego

• do Wierzyńskiego Wolności tragicznej (przedruku)

****************************************************************

5. JAN BIELATOWICZ (1913- 1965)

• historia:

• żołnierz Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich

• poeta, prozaik, krytyk

• dokumentalista i bibliograf prasy i poezji na Bliskim i Środkowym Wschodzie

• charakterystyka:

• promowanie twórczości poetów- żołnierzy

• praca nad antologiami żołnierskim Armii Polskiej na Wschodzie

• Poezja karpacka

• krytyk z upodobania do jednej poezji

• uproszczone kryteria oceny poezji żołnierskiej

• surowa ocena reportażu odwołującego się do literackich schematów

• opis poezji żołnierskiej:

• „odrębny styl”

• „rytm marszu”

• „koloryt wschodniej egzotyki”

• „wyrasta z prawdy”

• twórczość:

• Żołnierz i kultura

• odczyt na Zjeździe Literatów i Dziennikarzy 2. Korpusu

• Rzym 1945

• podsumowanie dorobku poezji żołnierskiej

• Piekło Cassina- powszednienie patosu w zetknięciu z wojną

• Błoto Apenin ma kolor czerwony

• Zwycięstwo kobiet; podsumowanie dorobku literackiego kobiet

• Czasopiśmiennictwo polskie na Śr. Wschodzie. Szkic bibliograficzny; żal za brakiem systematycznych badań bibliograficznych nad twórczością tamtego rejonu

****************************************************************

6. ADOLF BOCHEŃSKI (1909- 1944)

• historia:

• podchorążówka w coetquidan

• Narvik

• Brygada Karpacka

• zginął pod Ankoną 18 lipca 1944

• charakterystyka:

• konserwatysta i antykomunista

• przed wojną publicysta polityczny w „Polityce” i „Buncie Młodych”

• czynny publicysta Brygady: „Nasze Drogi”, „Przy Kierownicy w Tobruku”. „Orzeł Biały”

• analogie historyczne

• Zadaniem reportera jest uchwycić szczegół, który inaczej zapadnie w mgłę niepamięci, a bez którego przyszłość nie będzie mogła wytworzyć sobie prawdziwego obrazu tych wiekopomnych wydarzeń.

• teksty:

• Aktualność Sułkowskiego i Dembińskiego

• Próba przekroju Brygady Karpackiej

• Khonaquin i Coetquidan 1943

relacje spod Tobruku

• Jak spaliliśmy włoską wieżę obserwacyjną

• Jubileuszowy patrol

• Zdobycie Passo Corno- 893

****************************************************************

7. STANISŁAW VINCENZ (1888- 1970)

• charakterystyka:

• aby wszędzie być w domu. Aby nie było obczyzny („Dante i Mickiewicz”)

• rewizja poglądu, iż emigracja to osamotnienie o pobyt w obcym środowisku

• tematyka przyjaźni polsko- węgierskiej

• duchy miejsca (genius loci)

• Huculszczyzna

• Węgry

• dystans do aktualnych wydarzeń

• otwarcie na wartość innej kultury

• twórczość:

• Homer- Odyseja i mit o Odysie;

• nowa sytuacja po opuszczeniu ojczyzny wzbogaca osobowość człowieka

• Pole Bobrowe

• Brama do Węgier

• o powstaniu i dziejach cywilizacji w dorzeczu Dunaju

• „czytanie” krajobrazu

• zrozumienie tamtejszych ludzi może nastąpić jedynie po zżyciu się z krajobrazem

• Dar Przyjaźni

• teksty poświęcone przyjaźni polsko- węgierskiej

• O książkach i czytaniu 1942

• rozwinięcie myśli Platona

• pożytki z lektury skłaniającej do głębokiego namysłu nad każdą przeczytaną książką

• krytyka lektury powierzchownej, bez zaplanowanego doboru tekstów

• Hamlet jako czytelnik

• bohater ukształtowany przez świat lektur

• intelektualna kontrola burzy serca dzięki właściwej lekturze

• „czytanie” jako ustawianie lustra demaskującego w innych ludziach aktorów

• Powojenne perypetie Sokratesa

• praca rozpoczęta w czasie pobytu na Węgrzech

• wyd. 1985

• dialogi platońskie

• Sokrates nie umiera, ale ewakuowany z więzienia odbywa podróże po krajach Hellady

****************************************************************

8. BOLESŁAW MICIŃSKI (1911- 1943)

• twórca eseju filozoficznego

• transpozycja pojęć na wyobrażenia

• teksty:

• Portret Kanta 1941

• filozof żyjący w świecie własnych idei

• dyscyplina myśli

• odległość i nieuchwytność świata zewnętrznego

• świat choć zamknięty w „pajęczynie kategorii i pojęć” trwał naprawdę i wpływał na ludzi

• Kant odmówił czasowi realności, jednak on na niego wpływał

eseje z „Wiadomości Polskich...”

• O nienawiści, okrucieństwie i abstrakcji

• totalizm wyzwala okrucieństwo sprawcy i ofiary

• heglizm prowadzi do zwalniania ludzi z odpowiedzialności za bieg dziejów, skoro są one obiektywne

• ludzie nie mogą w obecnych czasach być „obserwatorami życia” (outsiderami)

• Odpowiedź na list Francesa, obywatela rzymskiego

• obrona wartości kultury europejskiej

• dziedzictwo antyku i chrześcijaństwa

• należy zachować to, co dobre i sprawiedliwe (składnia łacińska) a odrzucić obłęd przywódców (czyny Cezara, wojny peloponeskie)

****************************************************************

9. SKAMANDRYCI

• charakterystyka:

• większe zainteresowanie publicystyką

• kontynuacja stylu przedwojennego- częsta krytyka

• działalność:

• „Tygodnik Przeglądu Literackiego Koła Pisarzy z Polski”→ „Tygodnik Polski”

• Wierzyński, Lechoń

• Nowy Jork

• tematyka bieżąca, sztuka, literatura

• Antoni Słonimski w Londynie tworzy odpowiednik stolika z kawiarni „Ziemiańska”

• zapraszani:

• malarz Feliks Topolski

• Stefan Themerson- isarz

• Karol Estreicher

• Ksawery Pruszyński

• Janina Konarska- Słonimska- malarka

• dyskusje na aktualne tematy

• twórcy:

• Antoni Słonimski

• Kazimierz Wierzyński

• publikacje w „Wiadomościach Polskich...”, „Tygodniku Polskim”

• popularność

• opozycja wobec rządu RP

• nadzieją na niepodległość wciąż siły zbrojne

• twórczość:

• Współczesna literatura polska na emigracji- forma syntezy; protest Jerzego Pietrkiewicza, który zarzucił mu lekceważenie awangardy i wychwalanie tylko kolegów; rys uproszczony

• teksty o bestelerowych reportażach (Pruszyński, Fiedler)

• teksty o publicystyce (Matuszewski, Ciołkosz)

• Jan Lechoń

• aktywność publicystyczna

• publikacje w „Wiadomościach Polskich...”

• przewodnictwo Koła Pisarzy z Polski w NY

• teksty publicystyczne, dotyczące literatury i teatru- luźne refleksje, nie pretendowanie do miana krytyka

• wspomnienia o zmarłych artystach

• entuzjazm dla poezji żołnierskiej

• wykłady na paryskim Uniwersytecie Polskim Za Granicą; 1940; wydane O literaturze polskiej 1946

• Mickiewicz, Słowacki

• Pan Tadeusz jako okaz „poezji czystej”

• Wysiański, Żeromski- jako kontynuatorzy tej tradycji

• dramat romantyczny

• docenienie literatury XVIII wieku (najobszerniejsza część książki)

****************************************************************

ZAKOŃCZENIE

• charakter rozprawienia się z Dwudziestoleciem miał szerszy wymiar polityczny

• powstają wydane po wojnie:

• Władysław Tatarkiewicz O szczęściu

• Wacław Borowy O poezji polskiej w wieku XVIII

• Kazimierz Wyka Pokolenia literackie

• Julian Krzyżanowski Nauka o literaturze

• Świrszczyńska (Rok 1941)- słowa o zesztywnięciu starego języka i konieczności wyrobienia nowej mowy

• poezja okupacyjna → nawiązania do Awangardy Krakowskiej

• młodzi poeci warszawscy → nawiązania do II Awangardy

• emigracja→ powtórzenie młodzieńczego sukcesu dziś 40-50 letnich Skamandrytów

• 1949- 1954- apogeum realizmu socjalistycznego

• nawiązania do pisarzy ze Lwowa i z w Wilna lat 1939-1941

• neutralizacja strachu:

• groteska, parodia, karykatura, surrealistyczna deformacja

• analogie z:

• literaturą I wojny światowej

• Wielką Emigracją

• stanowisko niepodległościowe

• nie pogodzenie z rozwiązaniami z Jałty

1

---