1. Przedmiot i zakres badań antropologii
Definicje antropologii i ich interpretacje
Antropologia to nauka badająca zmienność organizmu człowieka jako jednej z form zoologicznych i poszukująca przyczyn tej zmienności.
W krajach anglosaskich antropologia bada kulturę, cywilizację, systemy społeczne, kwestie etniczne oraz właściwości biologiczne.
Antropologia - nauka, która zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki i jako społeczności. W znaczeniu obszerniejszym wykorzystuje wiele nauk zajmujących się w mniejszym lub większym stopniu człowiekiem i jego życiem (medycyna, psychologia, socjologia), jednakże uwzględnia je o tyle, o ile ich zdobycze mają znaczenie dla zrozumienia właściwości i rozwoju człowieka. Antropologia w ściślejszym tego słowa znaczeniu jest gałęzią nauk przyrodniczych zajmującą się człowiekiem i rasami etnograficznymi człowieka w sposób podobny, w jaki entomologia zajmuje się owadami. Antropologia posługuje się narzędziami takimi jak reszta nauk porównawczych, a do najważniejszych z nich należą:
- antropometria
- genetyka
- statystyka
Najważniejsze dziedziny antropologii to :
- antropologia fizyczna
- antropologia kulturowa
- archeologia
- lingwistyka
- paleoantropologia
DEFINICJE ANTROPOLOGII gr. ANTROPOS - człowiek + gr. LOGOS - słowo, nauka ⇒ nauka o człowieku DEF. ANTROPOLOGII: 1.Wg JANA FRYDERYKA BLUMENBACHA - niem. lek. biol. zoolog XVIII wiek : „Antropologia jest historią naturalną człowieka”. 2.Wg RUDOLFA MARTINA - szwajcar „Antropologia jest nauką, która bada człowieka w czasie i przestrzeni”. 3.Wg JANA CZEKANOWSKIEGO „Antropologia jest nauką, która bada biologiczne podłoże zjawisk społecznych” - rozumiał on przez to, iż kładzie ona duży nacisk na stronę humanistyczną antropologii ~ człowiek jest jednostką, która żyje w środowisku społecznym, dlatego wpływ czynnika społecznego wywołuje namacalny wpływ na stronę biologiczną. Def. ta obowiązuje w całym świecie anglosaskim. 4.Wg JANA MYDLARSKIEGO - uczeń Czekanowskiego: „Antropologia jest nauką, która bada zmienności morfonologii i funkcji człowieka w czasie i przestrzeni”. Def. ta stoi na drugim biegunie w stosunku do def. Czekanowskiego. Mydlarski stawia na stronę biologiczną i przyrodniczą. Przyjęli ją wszyscy antropologowie na świecie.
Działy antropologii
Antropologia populacyjna- ma na celu wyróżnienie i opis poszczególnych ras i odmian ludzkich. Bada również procesy rasogenezy oraz etnogenezy, albowiem lód to nie to samo co jednostka taksonomiczna.
Antropologia ontogenetyczna- zajmuje się rozwojem osobniczym człowieka, procesami wzrostu, dojrzewania płciowego , kształtowania postawy ciała rozwoju sprawności ruchowej, zajmuje się wpływem czynników środowiskowych na procesy rozwoju.
Antropologia filogenetyczna- zajmuje się pochodzeniem człowieka jako gatunku i jego rozwojem rodowym.
Antropologia fizyczna - biologiczna : a)ewolucja człowieka; b)biologia człowieka - zróżnicowanie rasowe; somatyczne budowy ciała; prawidłowości rozwoju osobniczego; c)prymatologia - zachowania.
Antropologia kulturowa : a)archeologia; b)etnologia; c)religioznawstwo; d)językoznawstwo.
Antropologia społeczna : a)socjologia porównawcza - bada społeczeństwa w czasie i przestrzeni, formy pokrewieństwa.
Antropologia strukturalna : bada grupy etniczne jako całość pod względem właściwości psychicznych i moralnych.
Historia antropologii
Antropologia jako osobna gałąź wiedzy ludzkiej istnieje stosunkowo krótko. Wprawdzie jej początków doszukiwać się można już w starożytnej Grecji, w pismach Herodota, Hipokratesa i innych, naukowe jednak ujęcie i podstawy tej dziedziny wiedzy ludzkiej przedstawił dopiero chirurg francuski Paul Broca. On pierwszy określił dokładnie zadania antropologii i opracował metody jej badań, kładąc tym samym podwaliny pod tę nową dziedzinę wiedzy. W roku 1859 założył w Paryżu pierwsze Towarzystwo Antropologiczne, a w 1876 r. powstała tam z jego inicjatywy pierwsza szkoła antropologiczna: L'Ecole d'Antropologie de Paris.
W Polsce początków antropologii możemy się dopatrywać już na przełomie XIII i XIV wieku, w pismach prawie legendarnego polskiego kronikarza Dzierzwy (Mierzwy), któremu udało się wywieść pochodzenie Polaków od Jozefata. Pomijając ten tyleż starodawny, co anegdotyczny przyczynek do antropologii, należy jednak uwzględnić wkład innych polskich uczonych zajmujących się nauką o człowieku, takich jak Jędrzej Śniadecki, który już w 1811 r. w swej "Teorji jestestw organicznych" nakreślił jako pierwszy w Polsce zarys tej nauki. Współcześnie z działalnością antropologiczną Paula Broca w Paryżu na Uniwersytecie Jagiellońskim wykładał antropologię znany naukowiec i lekarz Józef Majer (1808-1899). Dzięki temu uczonemu powstała w 1876 przy Akademii Umiejętności w Krakowie Komisja Antropologiczna
POCZĄTKI ANTROPOLOGII W POLSCE - Pierwszym Polakiem, który zasługuje na miano antropologa był Jan z Głogowa żyjący w XV wieku. Inne ważne nazwiska to: Jan Jerzy Forster, Józef Głuchowski, Michał Homolicki i znany Jędrzej Śniadecki. Od połowy XIX wieku głównym ośrodkiem antropologicznym w Polsce staje się Kraków. Józef Majer w 1856 roku rozpoczyna nauczanie antropologii w cyklu wykładów. W 1874 roku utworzono przy Akademii Umiejętności w Krakowie Komisję Antropologiczną, która skupiała wszystkich zajmujących się i interesujących tą nauką. Należy tu wspomnieć o Izydorze Kopernickim, który rozpoczyna pracę w Krakowie w roku 1871. Majer oraz Kopernicki tworzą czasopismo antropologiczne "Zbiór wiadomości do antropologii krajowej".
Wkład antropologii i jej znaczenie dla nauk o wychowaniu fizycznym, przyrodniczym i humanistycznym.
ZWIĄZEK ANTROPOLOGII Z NAUKAMI PRZYRODNICZYMI I MEDYCZNYMI
PEDIATRIA: pediatrzy domagali się, aby antropolodzy stworzyli tabele, dzięki którym mogliby porównać stopnie zaawansowania rozwoju dzieci od urodzenia do zakończenia procesu wzrastania; tabele opracowali na podstawie zmierzonych populacji kraju, województwa, miasta; dawali normy dla 2 cech: wysokości i masy ciała; metoda Wetzela - podał na podstawie pomiarów antropometrycznych dzieci 2 cechy, metoda rozwoju cech traktowanych globalnie. Opracował kanały rozwojowe: jeżeli dziecko przez pewien czas (okres) nie zmienia kanału to jego rozwój przebiega bardzo dobrze, jest zdrowy; gdy przeskakuje do dowolnego kanału to świadczy o chorobie; nie ważne w jakim kanale się rozwija, jeśli zawsze jest w tym samym kanale, niepokojące jest przeskakiwanie z kanału do kanału; mimo, że rozwój oceniony jest 2 pkt. to są one oceniane jako całość; we Włoszech Corentii stworzył metodę podobną do Wetzela opublikowaną parę lat później; w Polsce, we Wrocławiu powstała podobna metoda Perkela i Nowakowskiego, na podstawie 400 tys. dzieci przebadanych pod względem długości i masy ciała noworodków, metodami statystycznymi: wielkość osobnika pod względem wielkości i masy ciała wpisuje się w odpowiednią elipsę; zmodyfikowali metodę i zostali przy kanałach rozwojowych Wetzela; chciano metody z większą ilością cech; metoda, do której użyto 6-ciu cech: ~długość nóg, ~obwód klatki piersiowej, ~szerokość barkowa, ~wysokość, ~masa, ~szerokość biodrowa.
GENETYKA: Kongres w Kopenhadze, zjazd genetyki człowieka w 1955r., referat Arbor i Shull, badania nad dziećmi z Hiroszimy i Nagasaki, wyniki nie są opublikowane; Kongres przyjął wezwanie do narodów świata by powstały pracownie genetyczne, które będą śledziły rozwój dzieci; badania i kontrolę powierzono antropologom.
Wkład Antropologii i jej znaczenie dla nauk o wychowaniu fizycznym, przyrodniczych i humanistycznych.
Podbudowuje stronę teoretyczną wychowania fizycznego, dostarcza problematyki naukowej. Kierunki: opracowanie nowych metod i technologii badawczych w ramach zagadnień ontogenetycznych. Badane są prawidłowości rozwoju biologii, analiza zmienności budowy ciała jako efektu zmian rozwojowych, próba określenia ostatecznej wysokości ciała, morfologiczne uwarunkowania wydolności i sprawności fizycznej, określenie genetyczne uwarunkuje motoryczne określenie rytmu w pracy i treningu. Współpraca z entologią, nauką badającą kultury społeczeństwa od chwili powstania 3 działów: - kultura materialna - obejmuje zagadnienia gospodarcze tj. zdobywanie żywności, wytwarzanie narzędzi; - kultura duchowa - obejmuje wierzenia, magię, muzykę; - kultura społeczna - zajmuje się prawami organizacją rodziny, rodu. Archeologia - bada pozostałości po działaniu ludzkim. Demografia - bada określenie stanu biologicznego gęstości zaludnienia tj. długość trwania życia, śmiertelność. Socjologia - dostarcza informacji o strukturze i prawach rządzących rozwojem społeczeństwa. Prymatologia - dział zoologii badania naczelnych. Ewolucjonizm - proces ewolucji jako przyczyna zmienności, badania anatomii porównawczej ciała kręgowców, a człowieka. Genetyka osobnicza - badanie zjawisk dziedziczenia w rodzinie. Genetyka populacyjna - bada działanie selekcji naturalnej i zjawiska mieszania się różnych populacji. Ekologia - wyjaśnia wpływ środowiska naturalnego na cechy biologiczne, bada wpływ czynników społecznych i kulturowych, które doprowadziły do wytwarzania środowiska sztucznego.
2.Rozwój biologiczny człowieka
Definicja pojęcia rozwoju. Aspekty rozwoju.
Rozwój jest procesem przemian strukturalnych, które warunkują powstanie nowych form. Cechą rozwoju jest stały postęp uniemożliwiający cofanie się do stanu poprzedniego. Zjawiska rozwojowe analizowane w odniesieniu do zmian ewolucyjnych noszą nazwę Filogenezy. Z kolei ontogeneza czyli rozwój osobniczy jest ciągiem nieodwracalnych połączonych ze sobą procesów które kształtują organizm od momentu zapłodnienia do śmierci osobnika. Istotą ontogenezy jest uzyskanie maksymalnej niezależności i wydanie potomstwa.
Rozwój biologiczny- ( fizyczny) to całokształt procesów biologicznych jakie zachodzą w rozwijającym się organizmie bez sfery psychiki.
Rozwój fizyczny-są to przemiany strukturalne, które warunkują powstanie nowych form. To proces zmian w których wyróżniamy:
Filogeneza-długie zmiany międzypokoleniowe.
Ontogeneza-proces rozwoju organizmu od zapłodnienia do śmierci.
Aspekty rozwoju. Należą one do dwóch grup:
Pierwsza z nich to grupa jakościowa-
rozrost- czyli powiększenie masy żywej substancji
różnicowanie- to stopniowo zachodzące zmiany, które prowadzą do zróżnicowania pierwotnie jednolitych struktur. Mogą zachodzić na poziomie komórkowym tzw. cytogeneza , na poziomie tkankowym tzw. histogeneza, , narządów i układów - organogeneza oraz kształtowania się proporcji ciała - typogeneza.
dojrzewanie- polega na doskonaleniu funkcji poszczególnych narządów i układów w obrębie całego organizmu.
Druga grupa to aspekty ilościowe.
Kinetyka rozwoju- poziom na jakim przebiega rozwój danego osobnika. Może być niski, przeciętny, wysoki
Rytmiczność rozwoju - charakteryzuje ona różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy
Tempo rozwoju - wielkość zmiany cechy przypadająca na jednostkę czasu.
Jakościowe aspekty rozwoju: a)rozrost: powiększenie wymiarów i masy ciała; b)różnicowanie-stopniowe zachodzące zmiany na poziomie komórkowym w strukturze tkanek, które prowadzą do wyodrębnienia narządów i układów oraz prowadzące do formowania się proporcji ciała c)dojrzewanie-polega na doskonaleniu funkcji narządów i układów w obrębie organizmu.
Ilościowe aspekty rozwoju: a)kinetyka rozwoju-poziom na jakim przebiega rozwój osobnika. b)rytmiczność-określa różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy. c)tempo rozwoju- wielkość zmian cechy przypadająca na jednostkę czasu
Aspekty przemian metabolicznych: a)anabolizm-przyswajanie pokarmów ich przekształcanie na składniki własnych tkanek. Odkładanie substancji zapasowych. b)katabolizm-używanie związków organicznych organizmu na potrzeby energetyczne ustroju c)dystrybucja-sposób wykorzystania energii i przemian materii przez ustrój.
Endogenne czynniki rozwoju (genetyczne i paragenetyczne)
ENDOGENNE CZYNNIKI ROZWOJU
CZYNNIKI ENDOGENNE GENETYCZNE, CZYLI DETERMINATORY ROZWOJU - genetyczna determinacja rozwoju przejawia się w ty, że jedne geny kontrolują ten proces przez odpowiednie funkcjonowanie ukł wewnątrzwydzielniczego, gdy inne geny decydują o różnicach dynamiki rozwoju. Wydaje się, że w różnych sekwencjach czasu różna jest aktywność genów odpowiedzialnych za rozwój osobniczy. Różnice w rozwoju w zależności od płci: 1)do okresu dojrzewania płciowego różnice cech antropometrycznych i proporcje budowy ciała są niewielkie. 2)dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u dziewcząt o16-18 m-cy i w tym czasie w wieku 12-13lat przewyższają one chłopców w zakresie licznych cech antropometrycznych, np. wys. i ciężar ciała. U dziewcząt wcześniejsze jest wyrzynanie zębów, kostnienie nasad kości i uzyskiwanie ostatecznych rozmiarów ciała. 3)w okresie dojrzewania kształtują się u obu płci ostateczne różnice dymorficzne przejawiające się w różnicach proporcji budowy ciała np. u dz. szersze są biodra w stosunku do barków, dłuższy jest tułów w stosunku do kończyn dolnych, głębsza jest klatka piersiowa w stosunku do jej szerokości. 4)przez cały okres wzrastania dz. są bardziej zaawansowane w stosunku do wartości ostatecznych niż ch. - posiadają słabszą siłę mięśniową, mniejsza poj. płuc, wielkość serca, szybsze tętno, grubszy fałd skórno - tłuszczowy a po okresie dojrzewania odmienny rozkład tkanki tłuszczowej. Różnice w rozmieszczeniu owłosienia. 5)dz. wykazują większą odporność biologiczną na oddziaływanie wpływów środowiska, w tym również na czynniki chorobowe, na działanie niekorzystnych warunków bytowych.
CZYNNIKI ENDOGENNE PARAGENETYCZNE, CZYLI STYMULATORY ROZWOJU - mimo, że połowa zestawu genów przekazywanych potomstwu pochodzi od ojca i połowa od matki, to jednak w większość cech ilościowych występują silniejsze związki między cechami dziecka i matki niż dziecka i ojca. Stwierdzono to np. w odniesieniu do różnych cech tj. np. - cech kośćca, cechy części miękkich, kształt nosa, uszu, warg, rozkład pigmentu (barwa włosów, oczu), właściwości fizjologiczne (ciśnienie tętnicze krwi). Tryb życia matki w trakcie trwania ciąży wpływa na rozwój organizmu potomnego. Wiek rodziców może wpływać na rozwój dzieci w sensie wpływów biologicznych i społeczno kulturowych. Niektóre badania sugerują, że stan rozwoju noworodków z matek młodocianych jest gorszy. W miastach najlepiej rozwijają się dzieci z matek w wieku 25-32 lata i ojców o 3 lata starszych od matek, na wsiach 20-25 gorszy jest rozwój dzieci gdy ojciec jest młodszy o trzy i więcej lat. Nie bez znaczenia jest kolejność urodzenia - w wyniku uprzednich ciąż w organizmie matki zachodzą zmiany anatomiczne i funkcjonalne, które wpływają na rozwój następnych dzieci. Zmienia się elastyczność macicy i skóra brzucha, co wpływa na rozwój płodu. Zmniejsza się koncentracja żelaza we krwi, zmniejsza się ciśnienie tętnicze. Dzieci pierworodne w chwili urodzenia są lżejsze i mniejsze od urodzonych w następnej kolejności. Na poziom rozwoju dzieci z kolejnych ciąż ma wyraźny wpływ czas zajścia w następną ciążę. Po ostatnim porodzie szybkie zajście w kolejną ciążę wywiera ujemny wpływ na rozwój płodu i noworodka. W czasie kolejnych ciąż wzrasta szansa wystąpienia ciąży mnogiej.
Egzogenne czynniki rozwoju (biogeograficzne, społeczno-ekonomiczne)
EGZOGENNE CZYNNIKI ROZWOJU
CZYNNIKI EGZOGENNE, CZYLI MODYFIKATORY ROZWOJU - czynniki biogeograficzne - modyfikatory naturalne - najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju biol. jest klimat umiarkowanie ciepły, o przeciętnych wartościach temperatury powyżej 18-250C. W klimacie tropikalnym i zimnym stwierdza się pewna tendencja do opóźnienia rozwoju. Stwierdzono, że zachodzi związek między roczną temp. a ciężarem ciała. U mieszkańców terenów gorących mniejsza jest masa ciała, niższy poziom przemiany materii i zapotrzebowanie na pokarm - w klimacie zimnym odwrotnie. Na człowieka wpływa również mikroklimat pomieszczeń, odzieży. Okazuje się również, że pory roku odgrywają znaczną rolę, i tak: w okresie wiosny największe są przyrosty wys. ciała, szybsze również jest kostnienie szkieletu; jesienią większe przyrosty ciężaru ciała. Na rozwój człowieka wpływa wys. nad poziomem morza. U mieszkańców gór - większa liczba czerwonych krwinek, niższe wartości ciśnienia tętniczego, zwolniona praca tętna, lepiej rozrasta się klatka piersiowa. Ze środowiskiem biogeograficznym związana jest flora i fauna, w tym również drobnoustroje i pasożyty chorobotwórcze. CZYNNIKI EGZOGENNE, CZYLI MODYFIKATORY ROZWOJU SPOŁECZNO - KULTUROWEGO - powodują zmiany sposobu działania lub konfiguracji modyfikatorów naturalnych. Zalicza się tu takie czynniki jak: pochodzenie społeczne, warunki zamieszkiwanego środowiska, poziom wykształcenia rodziców i poziom ich kultury, tradycje i zwyczaje, formy żywienia. Dzieci pochodzące ze środowisk uprzywilejowanych lub inteligenckich wykazują przyspieszony rozwój biologiczny w stosunku do dzieci wywodzących się z warstw pośrednich (handel, rzemiosło). Istnieje związek między wykształceniem rodziców a tempem wzrastania i czasem dojrzewania dzieci. Istnieje zależność od zamieszkiwania w środowisku wielkomiejskim, małomiejskim lub wiejskim, przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie (środowisko wielkomiejskie). Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość rodziny. Dzieci z rodzin wielodzietnych przeciętnie cechuje gorszy rozwój fizyczny. Ćwiczenia fizyczne również należą do grupy czynników związanych z trybem życia. Ćwiczenia ruchowe przedłużają okres kształtowania się nasad, opóźniają kostnienie chrząstki nasadowej. Energia uzyskiwana z pożywienia jest niezbędna do funkcjonowania organizmu - działania mm, normalnego przebiegu rozwoju, zachowania stałej ciepłoty. Braki pokarmowe mogą doprowadzić do opóźnienia rozwoju i dojrzewania oraz mają wpływ na ostateczne wartości wysokości i ciężaru ciała. Niedobory żywieniowe mogą powodować obumieranie lub resorbcję embrionów. Przeżycia psychiczne mogą powodować zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt w żłobku rozluźnia więzy psychiczne z matką co powoduje ograniczenie ruchliwości dziecka. Przedszkole posiada dodatni wpływ - zapewnia partnerstwo w zabawach.
Trend sekularny (tendencja przemian)
TREND SEKULARNY Jest to ciąg o charakterze nie ewolucyjnym, przebiegających stale w jednym kierunku , którego konsekwencją jest np. powiększenie się wysokości ciała. Ma charakter niejednorodny i składa się nań 3 składowe:
A) Akceleracja rozwoju - przyspieszenie rozwoju i dojrzewania biologicznego, wcześniejsze pojawienie się kolejnych etapów rozwojowych, zmiana tempa i rytmu wzrastania, a w konsekwencji zmiana wymiarów i proporcji ciała. Zmiany ocenia się w ciągu jednego 10-lecia np. masa ciała noworodka zmienia się ok. 1%, wysokość ciała 0,8%, obwód głowy ok. 1%. Po urodzeniu: wysokość szybciej zwiększa się niż masa(ok. 1 cm na 10 lat), zachodzi zjawisko smuklenia. Tempo oceniamy poprzez obserwację pierwszej miesiączki u dziewcząt - 12,7 lat wiek średni miesiączki obecnie. Polepszenie wyników w skokach, biegach i rzutach. Akceleracji podlega próchnicza zębów i choroby wieku dziecięcego.
B) Zmiana kolejności występowania niektórych etapów rozwojowych - wymiana uzębienia mlecznego na stałe. Jako pierwsze kiedyś wyrzynały się 6-tki a teraz pierwsze dolne siekacze.
C) Retardacja procesów inwolucyjnych - opóżnienie procesów starzenia się , ma to związek z wydłużeniem życia ludzkiego. Człowiek dłużej zachowuje sprawność fizyczną. Miarą może być wiek, w którym kobiety maja menopauzę. Kiedyś 49 lat teraz 55 lat. Im kobieta póżniej dojrzewa tym póżnej wystąpi u niej menopauza. Narząd wzroku jest dłużej sprawny. Znacznie wydłuża się długość życia.
Konsekwencje Trendu -
(+) nastąpiła pełniejsza możliwość realizacji potencjału genetycznego,
(+) zmniejszenie różnic środowiskowych,
(-) przyspieszenie chorób wieku dziecięcego,
(-) duża rozbieżność między procesem biologicznym a psychicznym,
(-) konieczność dostosowania mierników sprawności fizycznej.
HIPOTEZY TŁUMACZĄCE TREND SEKULARNY-
* postęp cywilizacyjny i zmiany natury społeczno - ekonomicznej , zmiana trybu i higieny życia, diety spowodowała przyspieszenie tego procesu.
* Aktywizacja witaminy B poprzez promienie UV,
* Przejście z diety węglowodanowej na dietę wysoko białkową,
* Zwiększanie się ciepłoty na ziemi,
* Migracje- zmienianie miejsca bytowania.
Trend sekularny i akceleracja rozwoju
Trend sekularny to ciąg zmian fenotypowych o charakterze nie ewolucyjnym zachodzących z pokolenia na pokolenie w stałym kierunku.
Przejawy trendu sekularnego-
- powiększenie ostatecznych wymiarów ciała .
- przyspieszenie rozwoju
- zmiana kolejności niektórych etapów rozwojowych, udokumentowana rozwojem uzębienia. obecnie jako pierwsze zęby stałe częściej wyżynają się siekacze podczas gdy do niedawna były to dolne trzonowce.
- opóźnienie procesu starzenia, ilustracją tego zjawiska jest przesuwanie w górę wieku menopauzy u kobiet, kiedyś występowała ona u kobiet 40 letnich, XVI wieku u 45 letnich, w połowie XX wieku około 49 roku życia, a obecnie 49-52 lata, a na zachodzie u kobiet w wieku 55 lat.
Przyczyny trendu sekularnego - najstarsza teoria mówiła, że przyczyną jest podniesienie temperatury, kolejna, że jest on wynikiem zmiany nawyków i korzystania z kąpieli słonecznych. Następna mówiła, że był on wynikiem heterozji wskutek rozbicia izolacji genetycznej ( migracja ze wsi do miasta
i mieszanie się populacji ). Inna teoria głosiła, że to zmiana odżywiania. Potem mówiono że trend sekularny jest efektem zmian cywilizacyjnych.
Charakterystyka etapów rozwoju osobniczego
1. okres życia wewnątrzmacicznego
Życie wewnątrzmaciczne - kyematogeneza
Życie wewnątrzmaciczne zaczyna się od momentu zapłodnienia komórki jajowej matki przez plemnik ojca. Cytoplazma komórki rozrodczej zawiera jądro, w którym znajdują się 23 pary chromosomów. W nich zlokalizowane są geny będące nośnikami cech dziedzicznych. Chromosomy somatyczne i w przypadku kobiet - płciowe występują zawsze parami, mają taką samą wielkość, wygląd i zawierają tą samą liczbę genów ułożonych w tej samej kolejności. U mężczyzn natomiast chromosomy płciowe są różnej długości ( większy jest chromosom X ). W zygocie z każdej pary chromosomów jeden pochodzi od matki, a drugi od ojca. Wszystkie komórki jajowe mają po jednym chromosomie X., natomiast plemniki w połowie zawierają chromosom X , w połowie chromosom Y. Jeśli jajo zostanie zapłodnione przez plemnik z chromosomem X to powstaje zygota żeńska XX, jeśli zaś przez chromosom Y powstaje zygota męska XY. Zapłodnienie zwykle następuje w górnej 1/3 części jajowodu.
podokres jaja płodowego - rozpoczyna się od powstania zygoty i trwa do implantacji w ścianie macicy około 8 dni. Zygota podlega bruzdkowaniu, tworzy się morula w której pojawia się jamka przekształcająca ją w blastocytę.
podokres zarodkowy - embrionalny.
Trwa do około 8 tygodnia. Zarodek cechuje się dużą wrażliwością na wpływ czynników zewnętrznych. W tym czasie powstaje większość wad rozwojowych. Rozwój w tym podokresie jest szczególnie szybki, ma miejsce proces tworzenia się wszystkich układów anatomicznych i narządów. Oczywiście najpierw ma miejsce różnicowanie ektodermy, mezodermy, endodermy. Z ektodermy położonej najbardziej zewnętrznie powstaje między innymi naskórek, szkliwo zębów. Z położonej środkowo mezodermy powstają m.in. skóra, mięśnie, kości, układ krążenia, gruczoły płciowe. Z zewnętrznej warstwy endodermy powstaje m. in. Układ oddechowy i przewód pokarmowy. W tej fazie rozwojowej około 5 tygodnia dokonują się istotne zmiany w wyglądzie zarodka. Traci on częściowo wygięcie grzbietowe kręgosłupa, przez co uzyskuje bardziej wyprostowane ułożenie, rozwija się twarz zarys oczu, nosa, uszu, w kończynach rozwijają się palce, zanika zawiązek ogona., różnicują się narządy płciowe. Zstępowanie serca powoduje uwydatnianie szyi. Podokres ten kończy się w momencie pojawienia się szpiku w kości ramiennej ( 8 tydzień )
podokres płodowy - fetalny
trwa od 9 tygodnia po zapłodnieniu do urodzenia w około 40 tygodniu. W podokresie tym ma miejsce wzrastanie układów i narządów upodabniające je do formy ostatecznej. Ma miejsce redukcja przepukliny pępkowej, małżowiny uszne wzrastają do poziomu oczu, powieka górna i dolna ulegają zetknięciu. W licznych kościach pojawiają się punkty kostnienia, a na palcach rozwijają się paznokcie. W 5 miesiącu ciało pokrywa lanugo oraz pojawiają się włosy na głowie. W 6 miesiącu zaznaczają się brwi. W 8 jądra zstępują do moszny. Wzrost i rozwój w okresie płodowym jest uporządkowany i szybki. Kierunek rozwoju postępuje od głowy do stóp i od osi głównej ciała do części dystalnych.w okresie płodowym skóra jest początkowo ciemnoczerwona.
2. okres rozwoju pourodzeniowego :
a) noworodkowy
okres noworodka- trwa od urodzenia do ustąpienia objawów związanych z porodem-przeciętnie około cztery tygodnie. W zależności od wieku płodowego, liczonego od pierwszego dnia ostatniej menstruacji, noworodki dzieli się na : niedonoszone , których wiek płodowy nie przekracza 38 tygodni, donoszone urodzone w 38-42 tygodniu i przenoszone urodzone po 42 tygodniu.
Moment urodzenia kończy okres homeostazy płodowej charakteryzujący się ciągłością żywienia i brakiem utraty ciepła. Pojawia się więc uczucie głodu i chęć jego zaspokojenia. Noworodek jest istotą całkowicie bezradną. Obserwuje się u niego wzmożone napięcie mięśni kończyn, jego ruchy są nieskoordynowane. Ma natomiast wykształcony cały szereg odruchów bezwarunkowych ( ssania, połykania, pełzania, chwytny, odruch Moro ) ponadto noworodka cechuje niska odporność immunologiczna. Oceny noworodka dokonuje się wg tzw. skali Apgar, w której noworodek może uzyskać 10 pkt.
b) niemowlęcy
okres niemowlęcia- trwa od zakończenia okresu noworodka do około pierwszego roku życia. ( do przyjęcia postawy spionizowanej ). Okres ten cechuje duże tempo rozwoju chociaż maleje ono z każdym miesiącem życia. Wielofazowy sen pod koniec pierwszego roku życia staje się dwu-, trzy fazowy z wydłużającym się okresem snu nocnego. Siła i sprawność mięśniowa wzrastają w kolejności od głowy przez kończyny górne po dolne: podnoszenie głowy ma miejsce przeciętnie w wieku 1-3 miesięcy, obrót wokół osi - 3-5 miesięcy, siadanie - 6-9 miesięcy, stawanie i chodzenie 10-13 miesięcy. W okresie poniemowlęcym zarastają się ciemiączka boczne w pierwszym miesiącu i duże około 1,5 roku. W szóstym miesiącu życia pojawiają się siekacze mleczne, a w dwunastym liczba zębów mlecznych wynosi najczęściej 6. wzrasta zdolność odbierania wrażeń zmysłowych. W wieku poniemowlęcym występuje stopniowy rozwój mowy.
c) dzieciństwa wczesnego
okres wczesnego dzieciństwa- trwa u obojga płci od około 1 do 6-7 roku życia. Okres ten cechuje spadek tempa rozwoju fizycznego, przy czym wyraźniej spada przyrost ciężaru ciała, powodując pozorne szczuplenie. Wzrasta tułów i kończyny dolne . stopa ulega wysklepieniu, silniej niż u dorosłych zaznacza się lordoza lędźwiowa, słabe są mięśnie brzucha i inne ustawienie miednicy, co powoduje znaczną wypukłość brzucha. Dojrzewanie układu nerwowego sprawia, że do trzeciego roku dziecko winno opanować funkcję świadomego oddawania moczu. W tym okresie duża jest ruchliwość dziecka, polepsza się koordynacja mięśni, przy słabej jednak wytrzymałości. W wieku 2,5 roku dziecko powinno posiadać wszystkie zęby mleczne. Słaby jest aparat ścięgnisty i chwiejny system nerwowy. W wieku około 3,5 roku zanika oburęczność na rzecz preferencji czynnościowej jednej ręki zwykle prawej.
d)wczesny szkolny/dojrzewania płciowego/ okres starszego dzieciństwa- to okres zróżnicowania płciowego. Rozpoczyna się on od wymiany uzębienia mlecznego na stałe, kończy się zaś uzyskaniem dojrzałości płciowej. U dziewcząt ma to miejsce najczęściej między 12 a 15 rokiem życia, u chłopców zaś około 16-18 miesięcy później. Pod koniec tego okresu wyraźnie zaznaczają się różnice dymorficzne w postaci większej szerokości barków u chłopców i bioder u dziewcząt. Układ limfatyczny po okresie największego rozwoju ulega regresji. Wzrost gałki ocznej w kierunku przednio-tylnym przy mniejszej elastyczności prowadzi do występowania przejściowej krótkowzroczności okołopokwitaniowej. Okres dojrzewania płciowego przypada u dziewcząt na około dwunasty rok, a u chłopców na czternasty i decyduje o dojrzałości osobniczej dojrzałość płciowa nie jest równoznaczna z dojrzałością fizyczną i psychiczną uzyskiwaną kilka lat później. Dojrzałość rozwoju różnych narządów, gruczołów dokrewnych, zwłaszcza wzmożona czynność przysadki, tarczycy, nadnercza gruczołów płciowych, stanowi o nagłym skoku rozwojowym ustroju. Skok wysokości ciała wyraża się w przyrostach rocznych wynoszących 6-9 cm, gdy uprzednio wynosił 3-4 cm . Ciężar ciała wzrasta wolniej około 5-6 kg rocznie lecz trwa dłużej. W tym czasie mniejsze są przyrosty długości tułowia, szybsze zaś kończyn górnych i dolnych, w tym stóp i rąk. Powoduje to przejściową dysharmonię budowy, niezgrabność ruchów. Szybsze wzrastanie tułowia i wyrównanie dysharmonii ma miejsce po okresie dojrzewania, gdy zakończone jest wzrastanie. W okresie tym kształtuje się budowa męska lub kobieca - wzrasta klatka piersiowa, szerokość barków u chłopców, a bioder u dziewcząt. Różnice płci pogłębia szybki rozwój umięśnienia u chłopców a otłuszczenia u dziewcząt, rozrost krtani powodujący wydłużenie strun głosowych i mutację głosu chłopców, pojawia się męskie owłosienie w okolicy łonowej, tułowia, twarzy, szybko wzrastają jądra i prącie. U dziewcząt następuje pełny rozwój warg sromowych, rozrasta się tkanka tłuszczowa na wzgórku łonowym, rozrasta się pierś. Pod koniec tego okresu zwiększa się pojemność życiowa płuc, wymiary serca. Skok pokwitaniowy może powodować niemiarowość oddechu, wahania ciśnienia i omdlenia. Okres ten trwa około 4-5 lat. Jego długość i intensywność w dużej mierze zależą od typu budowy. Mniej zaznacza się bowiem skok pokwitaniowy u osobników o budowie ektomorficznej. Okres ten dzieli się na etapy;
1 przygotowawczy - faza prepubertalna - do 12 roku życia.
2 dojrzewania - faza pubertalna- między 12-16 rokiem życia.
3 dorastania- faza postpubertalna- trwa od 16-18 roku życia.
Początek fazy przedpokwitaniowej u chłopców zaczyna się pojawieniem we krwi gonadotropin i zwiększeniem wydzielania z moczem 17- ketosterydów, co ma miejsce między 7-9 rokiem życia. Jest to początek produkcji androgenów. Często pojawia się tutaj stadium feminizacji trwa krótko ale jednak występuje. Stadium to cechuje lekko ginekoidalna sylwetka, przyrost tkanki tłuszczowej i ginekomastia.
dojrzewanie dziewcząt- przejawia się podobnymi i różnymi cechami w stosunku do chłopców. Różna jest ( przyspieszona o około dwa lata) u dziewcząt chronologia dojrzewania. Początek tego okresu związany jest z morfo-funkcjonalnymi przeobrażeniami jajników, dalej macicy. Pierwszą cechą fazy przedpokwitaniowej jest zaokrąglenie bioder, zaznaczające się od 10 roku życia. Początek rozwoju piersi przejawia się nabrzmieniem łuków brodawek, oraz ich ciemnoróżowym zabarwieniem. Skok pokwitaniowy wysokości ciała występuje około 10-13 roku życia. Szczyt tego skoku u dziewcząt miejskich jest wcześniejszy. Faza szybkiego wzrastania kończyn, bioder i tkanki tłuszczowej oraz ciężaru ciała kończy się dojrzewaniem, co przejawia się menstruacjami. Przeciętnie menarcha pojawia się w wieku 13,5 lat w mieście i 14,5 lat na wsi.
g) dorosły
okres młodzieńczy- trwa od uzyskania dojrzałości płciowej do całkowitego ustania wzrastania wzwyż i ustalenia się wysokości ciała. Trwa to u kobiet przeciętnie do 18-20 roku życia, u mężczyzn do wieku 20-23 lat. W tym okresie ma miejsce dorastanie organizmu głównie dzięki wzrastaniu tułowia Następuje zakończenie rozwoju kości np. czaszce kostnieje chrząstkozrost klinowo-potyliczny, następuje całkowite zespolenie się nasad z trzonami kości długich zauważa się wyraźne przyrosty ciężaru ciała.
h) dojrzały
okres wieku dojrzałego- trwa u kobiet do zakończenie funkcji gruczołów płciowych klimakterium u obu płci do około 50-60 roku życia. W tym okresie widoczne są zmiany inwolucyjne - wypadanie bądź siwienie włosów, silne zarastanie szwów czaszkowych, ścieranie koron zębów, odkładanie tkanki tłuszczowej, uwstecznianie akomodacji oka.
i) starości (przedstarczy (=przedstarość), wczesna starość, późna starość, sędziwość)
okres starości- dzieli się na trzy podokresy:
I - w którym zmiany wsteczne są wyraźnie zaznaczone, trwa do około 65-70 roku życia.
II - w którym zmiany są bardzo wyraźne, skóra jest zwiotczała, a także są zwiotczałe więzadła i mięśnie, trwa do około 80 roku życia.
III - po 80 roku życia charakteryzuje się zanikaniem różnic płciowych i konstytucyjnych, następuje ponowne odchudzenie ciała.
Zmiany z wiekiem proporcji ciała.
Zmiany postawy ciała z wiekiem
Zmienia się ona w wyniku nierównomiernego tempa wzrastania poszczególnych odcinków ciała. Powoduje to zmiany w proporcjach ciała i postawie. Noworodek posiada kręgosłup w kształcie litery C, wraz z unoszeniem głowy kształtuje się lordoza szyjna, siadanie wykształca kifozę piersiową. Wyprostowanie kształtuje lordozę lędźwiową. Postawę małego dziecka cechuje pogłębienie lordozy lędźwiowej, wystający brzuch, nieco koślawe ustawienie kolan. W wieku przedszkolnym następuje pogłębienie kifozy piersiowej zmniejszenie lordozy lędźwiowej, zanika koślawość kolan, u chłopców zanika ona szybciej. Między 7-12 rokiem życia dzieci powinny charakteryzować się postawą typu 1. W okresie pokwitania postawa ulega stopniowemu pogorszeniu, następuje pogłębienie kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej. Z czasem powinno to minąć na skutek zmiany napięcia mięśniowego i ich rozwoju.
Proporcje małego dziecka wraz z wiekiem zmieniają się i różnią się od proporcji osoby dorosłej. Jest to wynikiem różnej dynamiki rozwoju poszczególnych cech. Noworodki i niemowlęta posiadają: dużą głowę, krótką szyję, długi tułów, krótkie kończyny. Proporcje kończyn górnych i dolnych-ok.5 roku życia długość kończyn dolnych jest mniejsza od kończyn górnych. Podudzie w stosunku do uda, a przedramię w stosunku do ramienia jest dłuższe. W ciągu rozwoju ontogenetycznego dł. kończyn dolnych zwiększa się ok. 5 razy, a długość kończyn górnych ok.4 razy. Zmiany długości tułowia z wiekiem-długość tułowia zwiększa się trzykrotnie po trzecim roku życia wzrastanie staje się wolniejsze w stosunku do kończyn. Po pewnym okresie dojrzewania następuje wyrażane wyrównanie proporcji związane z zahamowaniem wzrostu kończyn i dalszym wzrostem tułowia. Kształt klatki piersiowej- u noworodków jest cylindryczna, a w roku rozwoju osobniczego ulega spłaszczeniu związane jest to z większym tempem wzrostu wymiaru poprzecznego w stosunku do wymiaru strzałkowego, a także zmianą kąta ustawienia się żeber. Zmiana obwodu głowy w stosunku do obwodu klatki piersiowej-u noworodka obwód głowy jest o ok. 2 cm. Większy od obwodu klatki piersiowej, w 3 m-c życia następuje przekrzyżowanie się obu tych obwodów, jest to moment zmienny i zależy od osobnika, ponieważ dzieci są w wieku 3 lat u których obwód głowy jest większy od obwodu klatki piersiowej.
Proporcje ciała małego dziecka zmieniają się z wiekiem i w sposób zasadniczy różnią się od proporcji charakterystycznych dla osobników dorosłych. Wynika to z różnej dynamiki zwoju poszczególnych cech oraz różnego stopnia zaawansowania rozwojowego.
Noworodki i (w nieco mniejszym stopniu) niemowlęta, w stosunku do dorosłych, posiadają dużą głowę, krótką szyję, długi tułów oraz krótkie kończyny zwłaszcza dolne. Przykładem tego może być fakt, że u niemowląt wysokość głowy mierzona od najwyższego punktu głowy do podbródka stanowi czwartą część długości ciała podczas gdy u dorosłego ósmą część ciała. Dla wczesnych okresów rozwoju, zwłaszcza dla noworodka i niemowlęcia, charakterystyczna jest niska i względnie szeroka twarz z dużymi oczodołami, szerokim i wypukłym ku przodowi czołem, szerokim nosem o lekko wklęsłym i mało wystającym grzbiecie. Szyja jest bardzo krótka, tułów zaś długi, stanowiący niemal połowę długości całego ciała, gdy u dorosłego człowieka stanowi on tylko około 3/8 tej długości. Kończyny niemowlęcia są stosunkowo krótkie stanowią w przybliżeniu trzecią część długości ciała gdy u dorosłego osobnika około połowy tej długości. Do uzyskania ostatecznych wymiarów ciała różnicują się proporcje między kończynami górnymi a dolnymi. Początkowo około piątego roku życia długość kończyn dolnych jest w stosunku do długości ciała mniejsza od stosunku kończyn górnych. W stosunku do ramienia długie przedramię, a w stosunku do uda - podudzie. W ciągu całego rozwoju długość kończyny dolnej zwiększa się około 5 razy, górnej 4 razy. Długi u niemowląt tułów w ciągu całego rozwoju zwiększa się trzykrotnie przy czym we wczesnym dzieciństwie wzrastanie tułowia jest proporcjonalne do długości ciała, lecz od trzeciego roku życia wzrastanie to staje się wolniejsze niż kończyn dolnych przez co w stosunku do wysokości ciała tułów stopniowo ulega skróceniu zaś kończyny wydłużeniu. Fakt ten szczególnie wyraźnie zaznacza się u chłopców w okresie przedpokwitaniowym, powodując przejściowo, na tle zaistniałych dysproporcji swoistą kanciastość budowy i spowodowaną tym niezgrabność ruchów. Po okresie dojrzewania następuje wyraźne wyrównanie proporcji związane z zahamowaniem wzrastania kończyn i dalszym rozrastaniem tułowia.
Cylindryczna klatka piersiowa noworodka w toku rozwoju ulega spłaszczeniu. Fakt ten związany jest z większym tempem rozwoju wymiaru poprzecznego klatki piersiowej w stosunku do wymiaru strzałkowego, opuszczeniem mostka, zmianą kąta ustawienia żeber. Stosunek obwodu głowy do obwodu klatki piersiowej kształtuje się następująco: u noworodka obwód głowy jest około 2 cm większy od obwodu klatki piersiowej. Następnie dzięki większej dynamice rozwojowej tego ostatniego następuje przeciętnie w trzecim miesiącu życia tzw. przekżyrzowanie linii rozwojowych obu obwodów. Moment ten jest jednak osobniczo bardzo zmienny i aż do trzeciego roku życia występują osobnicy, u których obwód głowy jest stale większy od obwodu klatki piersiowej. W związku z powyższym wskaźnik piersiowo-głowowy uważa się za jeden z mierników- obok wysokości i ciężaru ciała -stanu rozwoju fizycznego niemowląt i małych dzieci. Dymorfizm płciowy cech somatycznych u małych dzieci jest słabo zaznaczony. Chociaż w okresie życia płodowego większymi wartościami średnich arytmetycznych wszystkich cech morfologicznych charakteryzują się zespoły chłopców, to w wieku od 0 do 3 lat zaobserwowane różnice płciowe w badanych cechach są statystycznie nieswoiste. Chłopców cechuje jedynie realnie większy obwód głowy. W następnych okresach rozwoju obserwuje się tendencję do zwiększania się z wiekiem różnicy pomiędzy chłopcami a dziewczętami na korzyść chłopców., przy czym kolejność cech dyskryminacyjnych jest jeszcze nie ustalona. Wcześniejsze dojrzewanie płciowe dziewcząt sprawia, że w wieku 11-14 lat przerastają one chłopców znaczną liczbą cech. Między 11-13 rokiem życia są one przeciętnie nieco wyższe od chłopców, a w wieku 12-14 lat również cięższe. W tym wieku również dziewczęta przewyższają chłopców wartościami takich cech jak: długość tułowia, długość kończyn dolnych, szerokość bioder, obwód ramienia.
Od piętnastego roku życia zmienia się to na korzyść chłopców
Teorie starzenia się.
Starzenie się jest naturalnym, długotrwałym i nieodwracalnym procesem zachodzącym w rozwoju osobniczym człowieka. Następuje zmiana metabolizmu komórek, zmniejszenie wodochłonności i odwodnienie komórek. Zmiany metabolizmu prowadzą do morfologicznych i funkcjonalnych zaburzeń w poszczególnych tkankach i narządach. Teorie starzenia się-przyczyną starzenia się jest obserwowane w komórkach starzenie się koloidów protoplazmy-zmiana ich dyspersji i uwodnienia. główną przyczyna starzenia się jest wpływ promieniowania kosmicznego, osłabienie czynności gruczołów dokrewnych, zużywanie się protoplazmy komórkowej, niedobór tlenowy. Długość charakter starzenia się oraz życia są uwarunkowane dziedzicznie. Czynnikami przyspieszającymi proces starzenia się są: zatrucia, choroby zakaźne, niedobory witaminowe, pokarmowe, zaburzenia nerwowe, hormonalne, enzymatyczne, schorzenia serca, naczyń, nerek i inne.
Procesy starzenia się są jeszcze słabo poznane.
I grupa teorii dowodzi, że starzenie się i śmierć są realizacją genetycznego uwarunkowania rozwoju.
II grupa wiąże proces starzenia ze zmianami w genotypie komórki.( mutacje )
III grupa teorii mówi, że kumulacja nieprawidłowości wywołana jest przez zmiany w kolagenie komórki i DNA.
IV grupa teorii opiera się na twierdzeniu, że ssaki posiadają zegar biologiczny zlokalizowany w podwzgórzu i ono tez jest odpowiedzialne za starzenie się poprzez hormony.
Ocena stanu zaawansowania rozwoju cech morfo-funkcjonalnych
Cechy morfo-funkcjonalne
Do cech silnie uwarunkowanych genetycznie nalezą wymiary kostne, w warunkach optymalnych cech te realizują w pełni swój pułap genetyczny. Największą stabilność wykazuje wysokość ciała i wymiary kości długich. Najsłabszą determinację genetyczną wykazuje szerokość nasad kostnych oraz duże cięciwy tułowia np. szerokość barków, bioder i głębokość klatki piersiowej. Tkanki miękkie tj. tkanka tłuszczowa i mięśniowa są wrażliwe na oddziaływanie czynników środowiskowych. Liczba włókien mięśniowych jest zawsze stała i określona już w 4-5 miesiącu życia płodowego. W przebiegu dalszego rozwoju zwiększa się tylko ich masa i zmienia wewnętrzna struktura mięśni. Proporcja włókien FT do ST a więc przystosowanie do wysiłku wytrzymałościowego lub krótkotrwałego i szybkiego jest również z góry określona. Najbardziej uzależniona od czynników zewnętrznych jest tkanka tłuszczowa. Wzrost tkanki tłuszczowej odbywa się w wyniku dwóch procesów. Pierwszy polega na powiększeniu się rozmiarów komórek tłuszczowych. Drugi związany jest ze zwiększeniem liczby komórek. Pierwszy proces jest odwracalny , natomiast drugi nie. Rozrost tkanki tłuszczowej ma miejsce w 3 trymestrze ciąży, w okresie 6-12 miesiącu życia , oraz w okresie przedpokwitaniowym. Fakt, że tkanka tłuszczowa rozwija się w tym okresie jest zdeterminowany genetycznie
- metody określania wieku (wiek kalendarzowy, wiek rozwojowy)
I - wiek kalendarzowy- od urodzenia do momentu badania, określony liczba lat i miesięcy,
(metrykalny, chronologiczny) - jest to czas mierzony liczbą dni, miesięcy i lat jaki upłynął od momentu urodzenia do momentu badania i wyliczamy go jako różnicę dwóch momentów: *data badania 78 rok, 9 m-cy, 11 dni; *data urodzenia 75 rok, 4 m-ce, 8 dni; *wiek kalendarzowy: 3 lata, 5 m-cy, 3 dni. Do jednego roku zmienność podaje się w odstępach 1 miesięcznych, 1-3 roku w odstępach kwartalnych; 3-7 roku w odstępach półrocznych; od 18 roku w odstępach 1 rocznych.
II - wiek rozwojowy ( biologiczny ) miernik stanu biologicznej dojrzałości organizmu. Wiek ocenia się na podstawie czterech kryteriów: Wiek kostny, Wiek zębowy, Wiek drugorzędnych cech płciowych,
Wiek morfologiczny
Wiek kostny- odzwierciedla stan zaawansowania w rozwoju układu kostnego, ponieważ pojawienie się punktów kostnienia odbywa się w określonej kolejności umożliwia to indywidualną ocenę czy proces rozwoju szkieletu jest opóźniony czy przyspieszony. Metody oceny wieku dzieli się na dwie grupy:
Jednosegmentową - oparta na jednym segmencie ciała, w tej grupie metod znajduje się metody atlasowe i punktowe.
Wielosegmentowa - opartą na kilku wybranych elementach np. ręka, staw kolanowy, stopa. Jest to metoda najbardziej precyzyjna lecz nie jest ona powszechnie stosowana.
Odzwierciedla stopień zaawansowania i rozwoju układu kostnego. Kości przechodzą określone stadia rozwoju od pojawienia się ich jąder kostnienia, aż do osiągnięcia dojrzałości (określonego rozmiaru i kształtu. Określenie wieku szkieletowego polega na porównaniu zdjęcia RTG (ręki nadgarstka) badanego dziecka z odpowiednim wzorem opracowanym dla kolejnych grup wieku i płci.
Wiek zębowy- określa się na podstawie liczby wyrżniętych zębów lub na podstawie wieku w którym wyżynają się zęby. Jej wadą jest to, że stosuje się ją tylko i wyłącznie miedzy 1-2 rokiem życia, oraz 6-14 rokiem życia.
Określa się na podstawie wyrzniętych zębów i porównuje z obowiązującymi normami lub z wiekiem, w którym wyżynają się poszczególne klasy zębów dla danej populacji. Mleczne - od 6 do24 m-cy; stałe - od5 do 15 roku życia.
Wiek drugorzędowych cech płciowych- opiera się na opisie faz w rozwoju tych cech ( genitalia, owłosienie łonowe, gruczoły piersiowe, czasem owłosienie pachowe ) oceny dokonuje się metodą antroposkopijną przez porównanie poszczególnych elementów u dziecka ze skalą fotograficzną Tannera. Ma ograniczenia - stosowanie tylko w okresie pokwitania
Dziewczęta - piersi, owłosienie łonowe. Chłopcy - prącie, jądra, owłosienie. Metody oceny dojrz. płciowego polegają na obserwacji cech somatoskopowych i somatometrycznych.
wiek morfologiczny - najpowszechniej stosowany. Wiek wysokości i masy ciała określamy przez porównanie z siatką centylową lub tablicą i następnie oblicza się wiek rozwojowy. Określany na podstawie cech morfologicznych: wysokość (długość), ciężar ciała, proporcje miedzy tymi cechami.
Wiek morfologiczny I- wiek wysokości + wiek masy ciała + wiek kalendarzowy / 3
Wiek morfologiczny II - wiek wysokości + wiek masy / 2 ( jest bardziej precyzyjny )
- koncepcja normy rozwojowej
NORMA ROZWOJOWA (BIOLOGICZNA) - układ odniesienia służący do oceny rozwoju osobnika lub populacji - może to być przedział zmienności danej cechy. Cecha znajduje się w granicach norm biologicznych jeżeli jej wartość znajduje się w przedziale x ± 3s.
RODZAJE NORM:
1)NORMY POPULACYJNE (REGIONALNE) - normy tworzone w obrębie wyróżnionych populacji lub regionów (np. dla dużych miast);
2)NORMY GRUPOWE - na podstawie niektórych cech rodziców dziecka np. norma gdzie rodzice mają wykształcenie wyższe (pochodzenie).
3)NORMY UWZGLĘDNIAJĄCE SOMATOTYP OSOBNIKA.
4)NORMY DOCELOWE - na podstawie grupy wyselekcjonowanej, pochodzącej z najkorzystniejszych warunków bytowania.
NORMA REAKCJI ORGANIZMU: zakres zmienności fenotypowej uwarunkowany danym genotypem np. siatki centylowe. Poziom centylowy określa osobników, którzy nie osiągają danej wartości cech.
MIERNIK SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ Jest to układ odniesienia służący do oceny poziomu rozwoju cech motorycznych (funkcjonalnych) np. EUROFIT. Do określenia poszczególnych cech służą odpowiednie próby. Na ich podstawie można stworzyć ogólny wskaźnik sprawności fizycznej. Pierwszy w Polsce miernik sprawności fiz. powstał w latach 30-tych (Jan Mydlarski), który zawierał 3 próby <*skok wzwyż - czyli ocena mocy; *60 metrów - ocena szybkości; * rzut piłeczką palantową - ocena siły>. J. Mydlarski stosował różną ocenę prób w zależności od wysokości i masy ciała. Przykłady testów: test ogólnej sprawności fizycznej - pomiar siły dłoni, skok w dal z miejsca, tapping rąk; indeks sprawności fizycznej (Zuchory); test sprawności fizycznej (Denisiuka); MTSF - Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej.
Wiek rozwojowy a zwiększone obciążenie fizyczne
- wiek a trening sportowy
Aktywność ruchowa wywołuje szereg procesów: - nerwowych i - humoralnych, utrzymujących homeostazę organizmu w warunkach zwiększonych obciążeń, niedogodności, zmiany środowiska zewnętrznego. Stymulowana akt. ruch. jest jedną z przyczyn akceleracji rozwoju.
Okres niemowlęcy - ćwiczenia w tym okresie mają. charakter stymulujący i przyspieszający rozwój motoryczny i społeczny - ćwiczenia naturalne: zabawy statyczne i dynamiczne; ćw. maj ą wpływ na wcześniejszą postawę, zdolność, rozwój psychiki.
Okres dorastania - stymulacja poprzez ćw. ogólnorozwojowe, naturalny rozwój motoryki. 10-11 lat - właściwa motoryczność, nawyki ruchowe, koordynacja. 11-12 lat -szybkość. 15-16 lat - siła. 16-17 lat - wytrzymałość. Trening ma wpływ na koordynację, ruch równoważne, rozwój układu krążenia i oddechowego, hartowanie organizmu, rozwój układu immunologicznego, zdolności przystosowawcze, siłę, wytrzymałość, masę mięśniową.
Okres dorosły - regeneracja sił, stały poziom cech motorycznych, sprawność układu oddechowego i krążenia, stała wydolność, odporność organizmu, zdolności przystosowawcze.
Okres starczy - zahamowanie, zmniejszenie tkanek aktywnych zwiększa konsumpcję i przemianę materii, obniżenie poziomu cholesterolu i tłuszczu, zahamowanie siły mięśniowej, zahamowanie zmian inwolucyjnych.
- wpływ treningu na organizm w poszczególnych okresach ontogenezy
WPŁYW OBCIĄŻEŃ FIZYCZNYCH NA POSZCZEGÓLNE WIEKI ROZWOJOWE - Aktywność ruchowa wywołuje szereg procesów: *nerwowych i *humoralnych, utrzymujących homeostazę organizmu w warunkach zwiększonych obciążeń, niedogodności, zmiany środowiska zewnętrznego. Stymulowana akt. ruch. jest jedną z przyczyn akceleracji rozwoju.
OKRES NIEMOWLĘCY - ćwiczenia w tym okresie mają charakter stymulujący i przyspieszający rozwój motoryczny i społeczny - ćwiczenia naturalne: zabawy statyczne i dynamiczne; ćw. mają wpływ na wcześniejszą postawę, zdolność, rozwój psychiki.
OKRES DORASTANIA - stymulacja poprzez ćw. ogólnorozwojowe, naturalny rozwój motoryki. 10-11 lat - właściwa motoryczność, nawyki ruchowe, koordynacja. 11-12 lat - szybkość. 15-16 lat - siła. 16-17 lat - wytrzymałość. Trening ma wpływ na koordynację, ruch równoważne, rozwój układu krążenia i oddechowego, hartowanie organizmu, rozwój układu immunologicznego, zdolności przystosowawcze, siłę, wytrzymałość, masę mięśniową.
OKRES DOROSŁY - regeneracja sił, stały poziom cech motorycznych, sprawność układu oddechowego i krążenia, stała wydolność, odporność organizmu, zdolności przystosowawcze.
OKRES STARCZY - zahamowanie, zmniejszenie tkanek aktywnych zwiększa konsumpcję i przemianę materii, obniżenie poziomu cholesterolu i tłuszczu, zahamowanie siły mięśniowej, zahamowanie zmian inwolucyjnych.
- wiek menarche zawodniczek różnych poziomów i dyscyplin sportowych
Menarche występuje po 14 miesiącach od szczytu skoku pokwitaniowego. Wiek menarche jest zewnątrzpopulacyjnie jak i wewnątrzpopulacyjnie zróżnicowany, zależy od czynników genetycznych i czynników środowiskowych. Jest czułym wskaźnikiem sytuacji społeczno-ekonomicznej, w której przebiega rozwój osobniczy danej jednostki. Złe warunki bytowe opóźniają wiek menarche, natomiast poprawa warunków obniża ten wiek. U polskich dziewcząt występuje średnio w wieku 12 lat i 9 miesięcy, a tzw. krytyczna masa ciała, która określa masę ciała niezbędną do wystąpienia pierwszej miesiączki, wynosi 46 ± 0,5 kg przy średnim wzroście 157 ± 0,5 cm. Występowanie menarche związane jest również z porami roku, na wsi częściej ma miejsce w miesiącach: czerwiec-lipiec, zaś w mieście w miesiącach: grudzień-styczeń. Menarche jest oznaką dojrzałości płciowej, co jest jednoznaczne z zakończeniem procesu pokwitania.
- przyczyny opóźnienia menarche i zawodniczek
Najczęściej występującymi zaburzeniami rytmu miesiączkowania u kobiet w okresie rozrodczym są miesiączki rzadkie (oligomenorrhea), czyli 4 do 9 krwawień rocznie oraz brak miesiączki (amenorrhoea), czyli do 3 miesiączek rocznie. U kobiet po menarche jest to wtórny brak miesiączki (amenorrhoea secundaria). Częstość występowania zespołów braku miesiączek i miesiączek rzadkich u czołowych zawodniczek w niektórych dyscyplinach wynosi ponad 40% (Polska). W innych krajach odsetek zawodniczek z miesiączkami rzadkimi lub ich brakiem jest jeszcze większy. Zdarza się nawet, że niektóre z nich nie miesiączkują przez kilka lat. Brak miesiączkowania nie ma bezpośredniego wpływu na wydolność fizyczną, może jednak z dwu powodów wpływać pośrednio na efekty treningu. Po pierwsze mniej doświadczona zawodniczka może przyjąć zanik krwawienia z dużym niepokojem, co niewątpliwie odbije się na stosunku do treningu. W tej sytuacji trener powinien spowodować jej wizytę u lekarza, bowiem przyczyny zaniku miesiączkowania mogą być bardzo różne. Leczenie można rozpocząć od zmniejszenia obciążeń wysiłkowych lub okresowego zaprzestania treningu , co często prowadzi do przywrócenia prawidłowych cykli. Warto także wspomnieć, że funkcjonalna niepłodność związana z nieprawidłową strukturą cyklu może występować także u zawodniczek regularnie miesiączkujących. Objawy takiej niedomogi nie są zauważalne, a ich zdiagnozowanie wymaga badań ginekologicznych.
Drugim skutkiem braku miesiączkowania mogącym mieć wpływ na przebieg treningu są występujące w tym zespole zaburzenia metabolizmu tkanki kostnej, polegające na przewadze procesów resorpcji (wchłaniania) kości nad jej tworzeniem. Prowadzi to często do złamań, co zmusza zawodniczkę do przerwania treningu. Udowodniono, że złamania częściej dotyczą zawodniczek, u których występują miesiączki rzadkie lub ich brak, niż u tych z prawidłowymi cyklami. Problemy treningowe związane z cyklem miesiączkowym kobiet wskazują, jak ważna dla trenera jest wiedza na temat cyklu oraz na potrzebę umiejętnej, kulturalnej współpracy trenera z zawodniczką w wypadku pojawienia się zaburzeń cyklu.
Zbyt intensywne treningi sportowe mogą zaburzać homeostazę hormonalną i prowadzić do dysregulacji cykli miesięcznych. Kobiety czynnie uprawiające sport powinny być poinformowane o możliwych konsekwencjach nadmiernego wysiłku fizycznego.
3. Zmienność morfologii ciała
Symetria i asymetria ciała.
Symetria i asymetria ciała
Człowiek jest zbudowany według symetrii dwubocznej ( bilateralnej ). Płaszczyzna pośrodkowa dzieli ciało na dwie symetryczne części ( antymery ) : prawa i lewą. Obok zasady symetrii już we wczesnych etapach ontogenezy pojawiają się stopniowo i nasilają liczne przejawy asymetrii. Z tych względów, pomimo ogólnej zasady symetrii, można mówić o typowej, normalnej asymetrii budowy ciała człowieka. przejawem jej są liczne różnice kształtu, wielkości czy położenia parzystych narządów wew. ( płuca, nerki, półkule mózgowe ). Lewa półkula mózgu jest zwykle większa od prawej, płuco prawe jest podzielone na trzy płaty a lewe na dwa, przy czym prawe ma większą pojemność. Często widoczne jest niewielkie boczne skrzywienie kręgosłupa tzw. skolioza, skośne położenie mostka, pochylenie barków i miednicy. Prawa połowa ciała jest zwykle nieco cięższa od połowy lewej.
Przejawy asymetrii morfologicznej nasilają się stopniowo z wiekiem w związku z asymetrią funkcjonalną. Od drugiego do czwartego roku życia kończyny górne są praktycznie równorzędne czynnościowo i dopiero po czwartym roku życia zarysowuje się dominacja częściej prawej ręki. Do momentu obciążenia prawej ręki np. przez teczkę nieco wyżej położony jest prawy bark, a od wieku 9-10 lat wyższe położenie uzyskuje bark lewy. Zauważa się, że wraz z wiekiem większa jest szerokość lewej części twarzy. U osób dorosłych przeciętnie dłuższe jest prawe ramię i przedramię oraz większe są ich obwody, jednak dłuższa i węższa jest przeciętnie lewa ręka, gdy prawa prócz większej szerokości, wykazuje większą wysokość mierzoną między grzbietową a dłoniową stroną wyniosłości stawu śródręczno-paliczkowego. Odwrotnie jest jeśli chodzi o kończyny dolne zwykle o około 10-13 mm dłuższa jest kończyna dolna lewa. Widać więc, że mamy doczynienia z przewagą lewej połowy głowy, prawej kończyny górnej i lewej kończyny dolnej, dlatego też mówi się o tzw. asymetrii skrzyżnej.
Zdarza się, że mówimy o obustronności ( ambidekstrii ) jednak jest ona częstsza u ludów prymitywnych.
Asymetria dynamiczna- przejawia się w różnicach zakresów ruchów w stawach położonych prawo i lewostronnie, w różnicach siły mięśniowej i napięcia mięśniowego. Przejawem tego rodzaju asymetrii jest asymetria ruchów, np. chodu, rzutów.
Asymetria sensoryczna- tym terminem określa się różnice wrażliwości narządów zmysłów po prawej i lewej stronie ciała.
Asymetria psychiczna- oznacza nierównomierne umiejscowienie w obu półkulach mózgu ośrodków organizacji procesów psychicznych.
.Asymetria- Asymetrię można rozpatrywać w różnych aspektach: morfologiczny, funkcjonalny, dynamiczny, sensoryczny, psychiczny. Człowiek jest zbudowany według planu symetrii dwubocznej.
Asymetria morfologiczna - to zagadnienie związane ze zróżnicowaniem budowy ciała człowieka. Ustrój ma symetrię dwuboczną. We wczesnym stadium autogenezy symetria jest całkowita (prawa strona = lewa strona). Faza pełnej symetrii trwa bardzo krótko. Już w fazie zarodkowej obserwuje się stopniowo odchylenie od prawidłowej zasady symetrii. Asymetria to norma. Asymetria ciała związana jest z asymetrią mózgu: budowa mózgu jest taka sama, funkcje jej się jednak różnią. Istnieją takie czynności, które zależą od jednej strony mózgu (dominująca) dotyczy to zwłaszcza mowy, która jest związana z prawo lub leworęcznością. Do 6 roku życia mózgu charakteryzuje się dużą plastycznością. U osób praworęcznych większa jest lewa półkula mózgu, szerokość lewej połowy twarzy większa - prawa węższa i dłuższa, szkielet kostny nosa wykazuje odchylenia na lewo; zatoki czołowe też są różne; wicherek prawostronny u praworęcznych, nieznaczne skrzywienia kręgosłupa boczne w kierunku kończyny dominującej, mostek ustawiony nieco skośnie, prawy bark nieco szerszy i położony nieco wyżej, w obrębie miednicy stwierdzono poszerzenie lewego grzebienia biodrowego; asymetria skrzyżna ułatwia panowanie nad ciałem; prawa kończyna górna jest ok. 1 cm dłuższa przed urodzeniem; obwody po prawej stronie większe; prawa ręka ma większą szerokość i wysokość, lewa jest dłuższa; kończyna lewa jest dłuższa, większe wymiary wszystkich segmentów; lewa stopa i prawa ręka ma więcej listewek skórnych; narządy wewnętrzne występujące parami różnią się wielkością, kształtem, położeniem; prawa strona cięższa niż lewa.
Asymetria funkcjonalna - związana jest z dominacją jednej lub dwu półkul mózgowych, a przejawia się w cechach funkcjonalnych kończyny prawej i lewej. Ambidekstria to oburęczność.
Asymetria dynamiczna - przejawia się w różnicach zakresów ruchów w stawach poróżnionych prawo lub lewostronnie, w różnicach siły mięśniowej i napięciu mięśni. Przejawem jest asymetria ruchów np. chodu, rzutów.
Asymetria sensoryczna - określa się różnice wrażliwości narządów zmysłów po prawej i lewej stronie ciała.
Asymetria psychiczna - to nierównomierne umiejscowienie w obu półkulach mózgu ośrodków organizacji procesów psychicznych
Skład tkankowy ciała.
Charakterystyka komponentów tkankowych (kostna, mięśniowa, tłuszczowa)
SKŁAD TKANKOWY CIAŁA Char. komp.
tkan.tk.kostna-silna determinację genetyczna wskazuje wzrost i rozwój kości długich i całego szkieletu.W warunkach optymalnych cechy te realizują wpełni swój pułap genet..W młodszych klasach wpływ matki na wys.ciała jest wiekszy niż ojca. W starszych klasach zjawisko to całkowicie zanika. Wykazano występowanie silnego podobieństwa między długością kończyn dolnych rodziców i dzieci. Nie stwierdzono takich powiązań między długością tułowia.Najsilniej zdeterminowane genetycznie są wymiary kości długich oraz szerokości barków.Słabsze uwarunkowania genetyczne wykazuja cechy szerokościowe (np.szerokość, gł.kl.piers. ,szer. bioder ,szer.nasad kostnych).Czynnik ruchu może pełnić role dodatnie lub ujemne w rozwoju tk.kostnej.Można modyfikować rozmiary szerokosciowe.Im silniejsza determinacja cechy,tum trudniej na nia oddziaływać.
Tk.mięśniowa-wykazuje średni stopień determinacji genetycznej,co oznacza,że możliwe jest jej kształtowanie pod wpływem czynników zewn..Z całą pewnością cechą genetycznie zdeterminowaną jest liczba kom.mięśniowych i pozostaje ona stała w ciągu życia.Zmiany w obrębie tk.mięśniowej wiążą się z powiększeniem objętości miocytów.Bardzo silną kontrolę genetyczną wykazuje struktura mięśni,tzn proporcja włokien szybkokurczliwych do wolnokurczliwych,wię przystosowanie do wysiłków wytrzymałościowych lub szybkościowych.
Tk.tłuszczowa-jets bardzo słabo zdeterminowana genetycznie,silnie uzależniona od czynników środowiskowych.Obie płcie różni stopień podatności na warunki zewn..U mężczyzn grubość tk.tłuszcz.jest bardziej stabilna niż u kobiet.Prawdopodobieństwo,ze dziecko będzie otluszczone wynosi 40-50%.W przypadku gdy jedno z rodziców było tęgie.a 70-80% gdy oboje byli otłuszczeni
SKŁAD TKANKOWY CIAŁA - z punktu widzenia antropologii, najprostszy model to model dwuelementowy wg którego ciało składa się z tłuszczu i masy ciała szczupłego- tu zalicza się kości i mięśnie, oraz wodę. Przyjmuje się, że jej zawartość to 71-72 g na 100g tkanki mięśniowej, podczas zmian rozwojowych całkowita woda ciała ulega powiększeniu wg takiego samego wzorca jak wzrost masy, więc obserwuje się relatywnie szybki wzrost w okresie niemowlęcym i nieco wolniejsze tempo rozwoju w okresie dzieciństwa wczesnego. W czasie skoku pookwitaniowego powiększenie zawartości wody jest większe u chłopców niż u dziewcząt co jest związane z różnicą w masie mięśni. Utrzymuje się to aż do śmierci. Masa ciała szczupłego wzrasta podobnie jak masa i wysokość ciała. Masa szkieletu powiększa się zgodnie ze wzrostem wysokości ciała. Szkielet małego dziecka waży około 95 g , u osób dorosłych M- 4,4 kg a u K 2,8 kg.
Masa szkieletu jest generalnie większa u M i różnica ta powiększa się w okresie pokwitania.
Liczba włókien mięśniowych jest ustalona w 3 trymestrze ciąży i jest nie zmienna. Dalszy rozwój masy mięśniowej przebiega stopniowo do okresu pokwitania - w czasie dojrzewania przyrost umięśnienia jest stosunkowo większy u M.
Całkowity tłuszcz ciała wzrasta intensywnie w pierwszych 2-3 latach życia. Potem wartości stabilizują się, aż do okresu pokwitania. W okresie przed dojrzewaniem obserwuje się u obu płci powiększenie masy tłuszczu. Natomiast w okresie dojrzewania wzrost masy tłuszczowej tylko u kobiet pod wpływem estrogenów.
Skład tkankowy ciała- model chemiczny wyróżnia w obrębie masy ciała: tłuszcz, białko, węglowodany, minerały, woda. Model anatomiczny: tłuszcz, mięśnie, kość, organy wewnętrzne, pozostałe tkanki. WODA - ciecze zawarte we krwi, w przestrzeniach zewnątrz i wewnątrzkomórkowych, jamy stawowe, oczy, duży przewód pokarmowy. Całkowita ilość wody: u mężczyzn-60%, u kobiet-50%, u noworodków 80-90% masy ciała. U obu płci z wiekiem zmniejsza się ilość wody.
Tkanka mięśniowa- zawiera ok.80% wody, która odgrywa istotną rolę w czasie skurczu przestrzeni między włóknami tam 25% z 30% wody; - w obrębie masy ciała beztłuszczowe mięśnie stanowią 49%, - w tkance mięśniowej jest 4% tłuszczu; - liczba komórek nerwowych jest cechą zdeterminowaną genetycznie i ustalona w trakcie 4-5 m-ca życia płodowego. -stopień rozwoju t. mięśniowej zależy od czynników środowiskowych; - silną kontrolę genetyczną stanowi struktura mięśnia (tzw. Proporcja włókien szybkokurczliwych do wolnokurczliwych).
Tkanka kostna- stanowi podporę dla miękkich części ciała, dostarcza punktów przyczepu mięśni i chroni delikatne tkanki, - stanowi ok.97-98% wysokości ciała, pozostałe tkanki to tkanki chrzęstne; -szkielet to: ok. 15% masy ciała noworodka, ok. 16-17% dorosłego przed 50 rokiem życia, ok. 13-14% u osób starszych; - wymiary szkieletu są silniej zdeterminowane genetycznie, większą determinację genetyczna wykazują wymiary długie szkieletu, słabszą wymiary szerokości; - zły trening może doprowadzić do zwyrodnienia w okolicy kręgosłupa oraz przekrwienia okolicy nasad kostnych i przedwczesnego zakończenia rozwoju kości długich.
Tkanka tłuszczowa- występuje w rozproszeniu jak i w obrębie narządów wewnętrznych; - 95% tłuszczu występuje w tkance tłuszczowej; - cechy słabo zdeterminowane genetycznie stanowią najbardziej stabilną cechę organizmu; - są 3 momenty hamowania się komórek tłuszczowych (3 trymestry ciąży, 2 połowa pierwszego roku życia, okres przedpokwitania; -rodzaje tkanki tłuszczowej: brunatna i biała (różnią się między sobą funkcją i rozmieszczeniem).
Zmienność rozwojowa składu ciała.
ZMIANY SKŁADU TKANKOWEGO - Skład tkankowy ciała- z punktu widzenia antropologii, najprostszy model to model dwuelementowy wg którego ciało składa się z tłuszczu i masy ciała szczupłego- tu zalicza się kości i mięśnie, oraz wodę. Przyjmuje się, że jej zawartość to 71-72 g na 100g tkanki mięśniowej, podczas zmian rozwojowych całkowita woda ciała ulega powiększeniu wg takiego samego wzorca jak wzrost masy, więc obserwuje się relatywnie szybki wzrost w okresie niemowlęcym i nieco wolniejsze tempo rozwoju w okresie dzieciństwa wczesnego. W czasie skoku pookwitaniowego powiększenie zawartości wody jest większe u chłopców niż u dziewcząt co jest związane z różnicą w masie mięśni. Utrzymuje się to aż do śmierci. Masa ciała szczupłego wzrasta podobnie jak masa i wysokość ciała. Masa szkieletu powiększa się zgodnie ze wzrostem wysokości ciała. Szkielet małego dziecka waży około 95 g , u osób dorosłych M- 4,4 kg a u K 2,8 kg.
Masa szkieletu jest generalnie większa u M i różnica ta powiększa się w okresie pokwitania.
Liczba włókien mięśniowych jest ustalona w 3 trymestrze ciąży i jest nie zmienna. Dalszy rozwój masy mięśniowej przebiega stopniowo do okresu pokwitania - w czasie dojrzewania przyrost umięśnienia jest stosunkowo większy u M.
Całkowity tłuszcz ciała wzrasta intensywnie w pierwszych 2-3 latach życia. Potem wartości stabilizują się, aż do okresu pokwitania. W okresie przed dojrzewaniem obserwuje się u obu płci powiększenie masy tłuszczu. Natomiast w okresie dojrzewania wzrost masy tłuszczowej tylko u kobiet pod wpływem estrogenów.
Genetyczne uwarunkowania rozwoju elementów składu ciała.
Definicja typu budowy i konstytucji ciała. Przegląd klasyfikacji budowy ciała :
Konstytucja- zespół genetycznie zdeterminowanych właściwości fizycznych i psychicznych osobnika. Zespół ten jest modyfikowany w trakcie rozwoju osobniczego przez czynniki środowiska zewnętrznego.
Właściwości , które brano pod uwagę w typologii:
1/ budowa morfologiczna- decyduje o kształcie, wyglądzie człowieka;
2/ cechy mówiące o aktualnym stanie tkanek (kostnej, mięśniowej, tłuszczowej);
3/ cechy fizjologiczne i biochemiczne a także przemiany materii, przemiany hormonalne i ukł.krążenia ;
4/ typ układu nerwowego decydujący o cechach osobowości;
5/ cechy odpornościowe- cechy patologiczne i anomalne
Typologia Hipokratesa
Ujmował on indywidualność ludzką jako zespół cech morfologicznych fizjologii. i psychiki stanowiących integralną całość: ciało zawiera krew, flegmę i żółć żółtą i czarną. Muszą być właściwe proporcje by ciało było zdrowe dobrze zmieszane. Człowiek jest chory gdy l jest za dużo lub 2 za mało. Podstawę kryteriów stanowiły humory i temperamenty: Sangwiniczny - aktywny pogodny o żywych reakcjach. Choleryczny - wybuchowy pobudliwy. Melancholiczny - zrównoważony o małej pobudliwości. W zakresie budowy ciała 2 skrajne typy: suchotoniczny o bud smukłej wątlej i przewodzie wymiarów długich nad szerokimi. Apoplektyczny - bud przysadkowata względna przewaga szerokości wymiarów nad długością ciała.
Szkoła francuska (sigaud)
Opisał typy :trawienny, oddechowy, mięśniowy, mózgowy pod względem anatomicznym, wychodząc z założenia, że przewaga określonych układów anatomicznych decyduje o typie budowy. Typy te wiązał z klimatem i doborem zawodowym. Przewaga rozwoju poszczególnych układów decyduje o typie konstytucjonalnym. Typy te mogą występować w postaci czystej bądź jako nieregularne. W typach nieregularnych występują jedynie tendencje w kierunku jednej z form budowy. Czyste typy są harmonijne i piękne, nie zależnie od tego jakiego są one rodzaju. Typy zmieniają się w ciągu życia.
1/ trawienny- twarz szeroka, szeroka klatka pierś.o rozwartym kącie (Szarkiego), pępek położony wysoko;
2/ oddechowy- twarz wydłużona, silnie rozwinięty odcinek związany z układem oddechowym, długie kończyny i klatka piersiowa, kąt żebrowy ostry, pępek położony nisko.
3/ typ mięśniowy- twarz prostokątna, równomierne proporcjonalne tułowie w stosunku do kończyn, silnie rozwinięta klatka piersiowa, silny rozwój i owłosienie ciała.
4/ mózgowy- silny rozwój części mózgowej głowy, smukła budowa ciała, słabe umięśnienie, długie kończyny, kąt[Szarkiego] ostry.
Szkoła włoska (viola,pendel)
MONOUWIER - dzielił typ budowy ciała w zależności od stosunku długości kończyn dolnych do reszty wysokości ciała. Wskaźnik skeliczny = wys. - wys. siedz./wys. siedz. x 100.
VIOLA - stosował precyzyjne pomiary antropometryczne. Typologia oparta jest na 10 pomiarach(dł. mostka, dł. kończyn górnych bez rąk, dł. do kostki, szer. i gł. klatki piersiowej, szer. nadbrzusza. Wkład Violi: wprowadził pojęcia „średniej” i „normy” dla poszczególnych populacji; trójwymiarowość pomiarów (opoj. objętości), bardzo precyzyjne techniki pomiarowe, nowe koncepcje sprzecz. morfol. między zróżnicowaniem kształtów a objętością.
PENDE - wyróżnił typy: hyposteniczny, asteniczny, steniczny, hipersteniczny
Szkoła rosyjska (bunak)
Uwazal, ze klasyfikacja morfologiczna musi opierac sie na najwyzszych tkankach ustroju(miesnie,szkielet,tluszcz i skora). Wymienil 7 cech budowy i 4 typy budowy:
1.stenoplastyczny - smukly, klatka piersiowa plaska, zapadniete boki, szyja dluga, waska, plecy o wyraznych krzywiznach, umiesnienie i otluszczenie slabe, skora cienka, sucha.
2.mezoplastyczny - klatka piersiowa cylindryczna. nadbrzusze, proste, wypelnione, szyja srednia, plecy proste, male krzywizny, umięśnienie i otluszczemoe srednie, skora gruba elastyczna.
3.europlastyczna - klatka piersiowa stozkowata, nadbrzusze okragle, duza, gruba i krotka szyja, umięśnienie slabe, otluszcz.bogate, skora elastyczna.
4. subplastyczna - klatka piersiowa stozkowata lub cylindryczna, nadbrzusze wypukle, duze, okragle ,szyja srednia, silne krzywizny, umięśnienie male i slabe, skora cienka lub srednia.
Szkoła niemiecka (Conrad)
?????
Typologia Lindegarda
Który uwzględnił w swej typologii pojęcie czynników budowy ciała ( komponenetów ). Główną uwagę zwrócił on na proporcje tkankowe. W ocenie budowy ciała oparł się na trzech składnikach: tkance kostnej, mięśniowej, tłuszczowej. Rozkład ilościowy składników zależny jest od czterech czynników. Czynnik długości ( kości ) wyraża rozwój kości długich smukłych dzięki śródchrzęstnemu rozwojowi nasad. Czynnik tęgości ( kości ) wyraża rozwój masywności kości grubych i krótkich przez nawarstwienie tkanki kostnej. Czynnik umięśnienia określa rozwój mięśni, a czynnik otłuszczenia określa ilośc tkanki tłuszczowej. Działanie tych czynników ocenia Lindegard przeprowadzając pomiary antropometryczne ( długości piszczeli, szerokości międzykłykciowej kości udowej i siły rąk mierzonej dynamometrem ). Otłuszczenie określa ilością tłuszczu wyliczonego z równania regresji, po wytrąceniu z ogólnego ciężaru ciała ciężaru tkanki kostnej i mięśniowej.
Typologia Skerlij'a
Wprowadza pojecie wektorów budowy na przeciwnych końcach każdego wektora znajdują się typu budowy "idealnie abstrakcyjnie"! skrajnie przeciwstawnie .Pomiędzy typami skrajnymi są wartości pośrednie.4 aspekty budowy: aspekt dymorfizmu płciowego, którego wektor przebiega pomiędzy bud skrajnie męską i żeńską. Aspekt proporcji ciała oparty na pojęciu typów: eurysemicznego - przewaga proporcji szerokości nad długością; Leptosomatycznego - smukłego. Aspekt plastyczny - uwzględnia wykształcenie tkanek miękkich, wektor przebiega od typu hiper do typu hippoplastycznego. Aspekt dystrybuanty określa rozkład tkanki tłuszczowej wyrażany wektorami określającymi otłuszczenie górnej części ciała w przeciwieństwie do dolnej oraz otłuszczenie tułowia w przeciwieństwie do otłuszczenia kończyn.
Metoda morfogramów Oliviera
????
Typologia Milicerynowa
Metoda ta wykorzystuje przyrodnicze podobieństwa Perkala. CZYNNIK BUDOWY - zaczerpnięty od Lindegarda - to zespół cech określających jakiś element budowy: długości, tęgości, otłuszczenie. CZYNNIK DŁUGOŚCI- opisujemy za pomocą długości ciała, kończyn, segmentów oraz sięgu. Do oceny wykorzystujemy: B-v, a-daIII. CZYNNIK TĘGOŚCI - obraz masywności kośćca oraz umięśnienia: szerokość bioder, barków, nasad - łokieć, kolano, obwody ramienia, podudzia. Do oceny wykorzystujemy: a-a; ic-ic; obwód przedramienia i podudzia. CZYNNIK OTŁUSZCZENIA - grubość fałdu tłuszczowego w różnych miejscach. Do oceny wykorzystujemy: grubość fałdu tłuszczowego w różnych miejscach. PROCES OBLICZENIOWY: 1. Obliczenie średniej arytmetycznej i odchyleń standardowych dla analizowanych cech w grupie porównawczej. 2. Normalizacja własnych pomiarów na średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe S=1; Zj = Xij - Xi / Sj (Zj - wartość unormowana cechy; Xij - wartość cech „j” u osobnika i własna wartość; Xj - średnia wartość w grupie porównawczej; Sj - odchylenie standardowe cechy „j”. 3. Obliczenie czynników budowy - jako sumę wartości unormowanych analizowanych cech podzielona przez ilość tych cech; <Md = Z b-v + Z a-daIII / 2>; <Mt = Z a-a + Z ic-ic + Z obw. przedramienia + Z obw. podudzia / 4>; <Mo = Z suma fałdów tłuszczu ramienia, łopatki, brzucha>. Z - normalizacja. 4. Policzenie ogólnej wielkości osobnika: M = Md +Mt + Mo / 3.
Typologia Kretschmera
Wykazywał związek między typem budowy ciała a cechami psychiki i predyspozycjami do niektórych chorób :
1/ atletyczny- silna budowa ciała, silny rozwój kośca i mięśni, długie kończyny o szerokich stopach i dłoniach, szeroka twarz i szyja, silnie wysklepiona klatka piersiowa, szerokie barki, wąska miednica, kąt [Szarkiego] ok.90 0. Skłonności do epilepsji, migreny, dychawicy oskrzelowej.Ch-ny dla ciężarowców, miotaczy
2/ pikniczy- drobny szkielet, słabo rozwinięte mięśnie, tendencja do odkładania się tk.tłuszczowej,przewaga wymiarów szer.nad długościowymi, kąt Charpiego pow.90 0.
3/ leptosomatyczny-smukła budowa ciała,mała masa,przewaga wym.dług.nad szer.płaska klatka piersiowa,kąt Charpiego pon.900, wąska twarz,dł.szyja, wąskie barki i biodra. Ch-ny dla schizofreników,gruźlików.
Typologia wg SCHELDONA
Utworzył somatogram na którego wierzchołkach są skrajne typy( idealny 444, ektomorf 117,mezomorf 171,endomorf 711)
1.Typ ektomorficzny : smukła budowa ciała, silny rozwój układu nerwowego i skóry, duży stosunek powierzchni do masy ciała, długa pociągła twarz, wąskie barki i biodra.
2.Typ mezomorficzny : kanciasta i masywna budowa ciała, silny rozwój mięśni,dobrze wykształcony szkielet,długie kończyny,szerokie barki,przewaga kl. piersiowej nad brzuchem.
2.Typ endomorficzny:silny rozwój narządów trawiennych,duże otłuszczenie, krótki kark i duża głowa, silna klatka piersiowa i duży brzuch.
Typologia wg WANKEGO
1.Typ I: słaba bud.iała,długi tułów,wąskie biodra,średnio-szeroka miednica,płaska klatka piersiowa,mała masa ciała w stosunku do wysokości. Typ te sprawdza się w biegach i skokach LA. Kobiety- głęboka kl.piersiowa,
mężczyźni-wąska miednica.
2.Typ A: długi tułów,wąskie barki,szeroka miednica,beczkowata kl.piersiowa, średni ciężar ciała w stosunku do wysokości. Kobieta-głęboka kl.piersiowa.
3.Typ V:krótki tułów,szerokie barki,wąska miednica,płaska kl.piersiowa,duży ciężar ciała w stosunku do wysokości. Szczególnie usprawniony fizycznie. Kobiety mała masa ciała.
4.Typ H:krótki tułów,szerokie barki,szeroka miednica,beczkowata kl.piersiowa
średnia masa ciał w stosunku do wzrostu. Typowa dla narciarzy i biegaczy na 200 m.Kobiety-głęboka kl.piersiowa, duża masa ciała.
IV. Filogeneza
Miejsce człowieka w systematyce.
NACZELNE (rząd)
Lemury Wyraki Małpy(podrzędne)
Szerokonose Wąskonose
Zwierzokształtne Gibonowate Człekokształtne
Goryl Szympans Człowiekowate Homo sapiens
Dowody świadczące o przynależności do Królestwa Zwierząt
Do strunowców: - występowanie u płodów związków struny grzbietowej; dwóch par szczelin skrzelowych oraz cewkowata budowa OSC do kręgowców: - dwuboczna, symetria ciała, wewnętrzny szkielet kostny złożony z czaszki szkieletu osiowego oraz szkieletu kości; - szkielet rozwija się na podłożu chrzestnym i łącznotkankowym; -układ nerwowy położony ponad szkieletem osiowym, otoczony wyrostkami kolczystymi; układ pokarmowy i głowy naczynia znajdują się pod szkieletem osiowym; -ciało pokryte skórą o wielowarstwowym naskórku. Do ssaków: - rozwój embrionalny przebiegający w łonie matki; -sposób odżywiania po urodzeniu; - stałocieplność, którą warunkuje pęcherzykowa budowa płuc; - warstwa tłuszczu podskórnego; -owłosienie oraz gruczoły potowe; -zamknięty obieg krwi; - wysoki stopień rozwoju OSC; - zróżnicowane uzębienie (siekacze, kły, trzonowce, zęby przedtrzonowe); - obecność 3 kostek słuchowych w uchu; -występowanie zewnętrznego przewodu słuchowego; - bezpośrednie połączenie stawowe między żuchwą a szczęką. Do naczelnych: bardzo silny rozwój kresomózgowia i występowanie płata tylnego w obrębie półkul mózgowych; skrócenie twarzoczaszki i zmniejszenie masywności uzębienia (4 kategoria zębów); - skierowany ku przodowi oczodół, umożliwia to widzenie stereoskopowe; - obecność obojczyka w stawie barkowym zwiększa zakres ruchów bocznych kończyn; -przynajmniej jedna para kończyn chwytnych; - ruchliwy nadgarstek; - stopochłodność; - występowanie paznokci; -występowanie jelita ślepego; - jądra znajdują się poza ciałem w worku mosznowym; - prącie zwisające; - występowanie listewek skórnych zwiększających czucie; - wydłużenie okresu dzieciństwa; - początki życia społecznego
Ewolucja
Dryopiteki - grupa, która dała początek człowiekowatym.
Australopiteki:
prowadziły naziemny, dwunożny tryb życia,
żywiły się małymi zwierzętami, ziarnem, owocami,
posługiwały się prymitywnymi narzędziami, ośćmi, zębami, kamieniami,
były prognatyczne,
wyróżnia się ich dwie części:
duże masywne do 2 m wysokości,
małe, delikatne do 1,3 m wysokości.
HOMO HABILIS AUSTRALOPITEK
- W 1964 roku wydobyto szczątki czaszki istoty wyróżniającej się znacznymi rozmiarami mózgu. Odkrywca Leakej zaproponował zaliczenie tej istoty do rodzaju Homo i nadał jej nazwę gatunkową H. Habilis, według jego opinii jest on bezpośrednim przodkiem Pitekantropów. Znaleziska nad Tarkans - szczątki znad tego jeziora wykazują znaczne zróżnicowanie morfologiczne. Obok masywnych występują szczątki o delikatniejszej budowie, znacznych rozmiarów puszki mózgowej. Homo Habilis różniłby się od australopiteka wielkością mózgu przy nieznacznych różnicach morfologicznych twarzy. Uważa się go za odrębny gatunek australopiteka > około 1-1,5 mln populacje H. Habilis przekształciły się na tyle, że można zastosować w stosunku do nich nazwę Homo Erectus. Budowa miednicy i całej kończyny dolnej australopiteków, a także H. Habilis świadczy o dwunożnej lokomocji, choć niektóre szczegóły budowy stawu biodrowego i kolanowego i śródstopie wskazują, że mechanika chodu dwunożnego nie była jeszcze doskonała. Konstrukcja miednicy całkowicie odpowiada pionowej postawie ciała. Niewiele wiadomo o budowie kończyny górnej. Nieliczne znaleziska pozwalają sądzić, że była ona przystosowana do funkcji manipulacyjnych, a ręka z kciukiem przeciwstawnym innym palcom. Obok znalezisk kostnych znaleziono również narzędzia kamienne (używanie narzędzi jako wskaźnik istnienia kultury uznano za kryterium człowieczeństwa). Australopiteki tworzyły kulturę osteodontokeratyczną (kulturę kości, zębów, rogu). Środowiskiem geograficznym australopiteków było bezdrzewna lub słabo zadrzewiona sawanna obfitująca w zwierzynę łowną
Pitekantrop:
były istotami dwunożnymi,
od dzisiejszego człowieka różniły się ich pojemnością puszki mózgowej,
masywne wały nadoczodołowe,
był niski, ale silnie umięśniony,
znał ogień i umiał go podtrzymywać,
znał prymitywne narzędzia,
datuje się łowiectwo,
występowała struktura społeczna oparta na rodzinie monogamicznej.
Homoerectus
- jest istotą środkowego plejstocenu. Stanowiska zawierające ich szczątki znajdują się w Afryce i w Europie oraz w Azji. Zalicza się je obecnie do jednego rodzaju i gatunku. Gatunek tradycyjnie zwany PITEKANTROPEM w systematyce nosi nazwę HOMO ERECTUS. Datowane szczątki rozciąga się od 1mln do 350tys lat. Był anatomicznie podobny do małp człekokształtnych, odznaczał się większą niż u australopiteków pojemnością czaszki, postawą wyprostowaną, chodem dwunożnym, posługiwał się prymitywnymi narzędziami kamiennymi, umiał podtrzymywać płonące ogniska, jednak prawdopodobnie nie potrafił podtrzymać ognia.
Homosapiens preasapiens
- forma przejściowa między Homo Erectus a Homo Sapiens (300-250 lat temu). Wyodrębniony został na podstawie znalezionych dwóch czaszek w Swaniscombe i Steincheim. *czaszki wyższe w stosunku do form poprzednich i bardzo zaokrąglone; pojemność 1150-1300 cm3 ; czaszka bardziej zaokrąglona niż u Homo Ererktus; *brak wału potylicznego; *potężny wał nadoczodołowy; *profil twarzy stosunkowo pionowy; *w obrębie kości szczęki pojawia się dól kłowy związany z redukcją kła; *narzędzie kultury orzelskiej.
Człowiek neandertalski:
szczebel przejściowy między pitekantropami a homosapiensem,
pojemność mózgowa czaszki zbliżona do homosapiens,
zmniejszenie zębów policzkowych,
prognatyzm twarzy w części podnosowej,
kości bardzo masywne,
krótkie kończyny, beczkowata klatka piersiowa, masywne umięśnienie,
uprawiali zbieractwo, łowiectwo (polowano na żubry, mamuty)
byli koczownikami, żyli w 30 - osobowych grupach,
posługiwali się narzędziami kamiennymi,
używali mowy artykułowanej.
Homosapiens - człowiek myślący, kopalny - to forma końcowa fazy ewolucji człowiekowatych.
posiadał dużą pojemność puszki mózgowej,
czoło ustawione bardziej pionowo, wysokie, pozbawione wałów nadoczodołowych,
cieńsze kości pokrywowe mózgoczaszki,
mniejszy progmatyzm twarzy, nos dość długi,
mniejsze zęby,
wysoki,
posługiwał się dobrze obrabianymi narzędziami.
Pochodzenie człowieka (hipoteza monocentryczna i policentryczna)
HIPOTEZA WIELORELIGIJNA - homo erektus migrował poza Afrykę około 2mln lat temu, ewolucja homo sapiens, neandertalis.
HIPOTEZA MONOCENTRYCZNA - pożegnanie z Afryką, wg niej do wyłonienia człowieka współczesnego doszło na terenie Afryki, stąd homo sapiens sapiens dokonał ekspansji na inne kontynenty Starego Świata, wypierając żyjące tam homo sapiens erektus i neandertalis. Korzenie zróżnicowania rasowego około 150tys lat.
Mechanizmy ewolucji człowieka
Australopithecus anamensis (4,2 - 3,9 mln lat temu), obj. mózgu - 400 cm3
Najprawdopodobniej dwunożny. Najwcześniejszy udokumentowany hominid.
Australopithecus afarensis (3,9 - 2,5 mln lat temu), obj. mózgu - 400 cm3
Miał jeszcze sporo przystosowań do życia nadrzewnego. Przypuszczalnie spał na drzewach lub krył się tam w razie niebezpieczeństwa. Cechy: długie silne ramiona, stopa wygięta jak u małpy nadrzewnej, zagięte kości palców.
Budowa zębów wskazuje na wszystkożerność, a znaleziska grupowe małych i dużych szkieletów świadczą o istnieniu życia społecznego. Dwunożny.
Do tego gatunku zalicza się słynną Lucy znalezioną w miejscowości Hadar w Etiopii.
Australopithecus africanus (3 - 2 mln lat temu), obj. mózgu - 450 cm3
Opierał ciążar ciała na całych stopach (stopa niewysklepiona). Małe zęby świadczą o braku czasu na długie żucie i połykaniu pożywienia dużymi kawałkami. Dieta: bulwy, owoce, mięso. Jedzenie mięsa staje się koniecznością w środowisku „coraz bardziej sawannowym”. Nie polował. Szybkie wypady na sawannę po świeżą padlinę. Dwunożny.
Homo habilis (2,5 - 1,5 mln lat temu), obj. mózgu - 650 cm3. Pierwszy gatunek z rodzaju CZŁOWIEK.
Prawdopodobnie bardzo postępowy gatunek pochodzący od A. afarensis. Żył na otwartej sawannie, jako pierwszy świadomie używał narzędzi. Koegzystował przez dłuższy czas z A. africanus i jego krępym kuzynem - A. robustus.
Homo ergaster (2 - 0,5 mln lat temu), obj. mózgu 1000 cm3.
Przodek H. erectus i H. sapiens heidelbergensis. Pierwsza (?) wędrówka z Afryki 1,9 mln lat temu. Świadczą o tym znaleziska w Chinach datowane na ten okres.
Homo erectus (1 - 0,5 mln lat temu), obj. mózgu - 1000 cm3.
Znał i wykorzystywał ogień, żył w szałasach. Wywędrował z Afryki ok. 1 mln lat temu. Stało się to podczas interglacjału, kiedy wilgotniejszy i cieplejszy klimat spowodował redukcję sawanny i zwiększenie liczebności uciążliwych populacji much tse-tse. Szczątki ras człowieka wyprostowanego znajdowano najpierw w Chinach (Sinantropus pekinensis) i na Jawie (Pithecantropus erectus). Stanowiły przypuszczalnie gatunki charakterystyczne dla Azji i stanowiące ślepą uliczkę ewolucji.
Homo sapiens heidelbergensis (600 000 - 200 000 lat temu), obj. mózgu 1200 cm3
Przodek dwóch poniższych gatunków, znaleziska w Afryce i płn. Hiszpanii.
Homo sapiens neanderthalensis (200 000 - 35 000 lat temu), obj. mózgu - 1500 cm3
Najprawdopodobniej zaawansowana forma H.heidelbergensis. Dokonał drugiego wyjścia z Afryki 200 000 lat temu. Przystosowany do życia w tundrze, która pokrywała tereny ówczesnej Eurazji. Panował tam klimat chłodny i suchy z długim okresem wegetacji.
Długa wegetacja i zatrzymywanie soli mineralnych przez wieczną zmarzlinę powoduje, że ówczesna tundra jest ekosystemem bardzo produktywnym bogatym w roślinność i duże zwierzęta: mamuty i nosorożce włochate. Neandertalczyk staje się wyspecjalizowanym myśliwym. Poluje w grupach na duże zwierzęta, a mięso przechowuje w wiecznej zmarzlinie (nie jest to pewne).
Interglacjał powoduje jednak zmianę klimatu w tundrze na bardziej wilgotny, czego nie wytrzymują duże zwierzęta. Włosy ich futer sklejają się i przestają stanowić osłonę termoizolacyjną. Neandertalczyk wymiera, gdyż:
Pada ofiarą swej własnej specjalizacji i ginie wraz ze swoją bazą pokarmową.
W Eurazji pojawia się bardziej plastyczny konkurent - H. sapiens sapiens.
Istnieje również hipoteza, która mówi, że H.sapiens sapiens wchłonął gatunek neandertalczyka poprzez krzyżowanie się. Zjawisko „zlania się” dwóch gatunków w jeden nazywamy introgresją.
Na bliskim Wschodzie stwierdzono obecność w pobliżu siebie, w tych samych warstwach geologicznych, odrębne morfologiczne szkielety neandertalczyków i człowieka współczesnego sprzed 100 000 lat. Wszystko wskazuje na to, że koegzystowały one tam przez 65 000 lat. Neandertalczyk znika nagle 35 000 lat temu, co jest skorelowane z „wybuchem” symboliki plemiennej u człowieka współczesnego.
Homo sapiens sapiens (~200 000 lat temu - teraz), obj. mózgu - 1350 cm3
Najprawdopodobniej bardzo postępowa forma H. heidelbergensis (czyli neandertalczyk stanowi boczną linię). Dokonał trzeciego wyjścia z Afryki 100 000 lat temu. Czoło pozbawione łuków brwiowych, dalsza redukcja trzewioczaszki, delikatniejsza budowa ciała w porównaniu z neandertalczykiem. Jako pierwszy posługuje się złożoną mową. Uprawia myślistwo, bartnictwo a także rolnictwo (rys.2).
Zmienność kulturowa wczesnych populacji
Najstarszymi narzędziami wytwarzanymi przez człowieka były narzędzia otoczkowate, charakterystyczne dla kultury Oldowajskigj. Narzędzia kultury Aszejskiej: -więzadłowatego kształtu; - kształty lancetowate, okrągłe, trójkątne, prymitywne skrobacze i inne narzędzia odłupkowe; - kultura ta to także używanie ognia. Kultura Odłupkowa: - technika lewoluaska; - 100 tyś l. temu; - towarzyszy Homosapiens presapiens i Homosapiens Neandetaleusis.; - charakterystyczne są odłupki o płaskim kształcie i drobno załuskanych krawędziach; - technika muskierska (100-40 tyś.l. temu) towarzyszy Homosapien Neandetaleusis; - ostre lancetowate, małe trójkątne pięściaki i zaszczerbione noże. Techniki wiórowe: -60 tys. l. temu; na terenie Europy. Kultura Oryniecka: wysoka precyzja obróbki narzędzi krzemiennych, narzędzia i przedmioty użytkowe z kości, ciosów słoniowych i rogów, pojawiają się ozdoby i sztuki, narzędzia z wiórów, noże, skrobacze, rylce. Kultura Soluterejska: rozkwit narzędzi krzemiennych; drobny retusz i kształt w formie liścia, krzemienne ostrza i nożyki osadzone w oprawkach z kości lub rogu. Kultura Magdelańska: - cechuje niezwykłe bogactwo form, narzędzia krzemienne wyparte na plan dalszy; -są narzędzia z kości i rogu łatwiejsze w obróbce, spotykane ostrza strzał i oszczepów, igły z uszkami, szydła noże, harpuny, naszyjniki z zębów, muszelek itp., rozkwit rzeźby, plastyki, rytownictwa i malarstwa. Miedzy 20 tys. a 12 tys. lat temu wystąpienie ostatniego zlodowacenia spowodowało rozwój techniki Towieckiej (ludzie prowadzili osiadły tryb życia migrując za grubą zwierzyną obserwuje się wzrost zaludnienia). Ok. 10 tys. lat temu zachodzi wycofanie się lodowca, zmiana szaty roślinnej. Wielkie stada bizonów, reniferów, mamutów i koni zostały zastąpione przez jelenie, łosie, woły piżmowe. Nastąpiła adaptacja technologiczna, która wyodrębniła kulturę Mezoltyczna: nowe zespoły narzędzi zawierały drobne ostrza oraz cienkie ostre wiórki osadzone na drewnianych orawkach, nowe rodzaje broni: łuki i strzały, powstają pułapki na zwierzęta oraz sieci na ryby. Na innych terenach po ustąpieniu lodowca nastąpił proces udomowienia roślin i zwierząt (ok.7 tys.lat temu) jest to początek meolitu: przejście do łowiectwa i rolnictwa, powoli zastępowano łowców - rolnikami, to rolnicy mieli więcej potomstwa. Użyźnienie gleby powodowało przemieszczanie się rolników i zdobywanie nowych terenów. Przez kilka tyś. lat łowcy i zbieracze zostali wyparci na obrzeza kontynentów, za wyjątkiem Australii. Pojawiała się znaczna własność (łowcy mogli posiadać mało przedmiotów), rolnicy gromadzili majątek w formie produktów, stad, terenów. Dorobek był dziedziczony (tak powstawało społeczeństwo), kulminacją tego było powstanie centrów urbanizacyjnych
PALEOLIT - starsza epoka kamienna; pierwszy bardzo długo trwający etap rozwoju kultury ludzkiej, początki paleolitu sięgają ponad 3,5mln lat.
KULTURY OTOCZKOWE - do wyrobu narzędzi służyły otoczki bazaltowe; ociosanie jednostronne dla uzyskania ostrej krawędzi; twórcy - Australopiteki; najstarsze znaleziska - 3,7mln lat w dolinie rzeki Omo. KULTURA OLDUWAJSKA - nazwa pochodzi ze znalezisk w wąwozie Olduvai w Tanzanii; narzędzia olduwajskie datowane są na 1,8-1mln lat. Obróbka jedno- a także dwuboczna, narzędzia pięściakowe. KULTURY PIĘŚCIAKOWE - wywodzą się z kultur otoczkowych, rozwój w środkowym plejstocenie; rozpowszechnione w Afryce, Azji, Europie; twórcy Pitekantropy.
KULTURA ABWILSKA - nazwa pochodzi od miejscowości Abbeville nad Sommą we Francji; dawniej kulturę tą nazywano szelską lub aszelską. Rozkwit - zlodowacenie Mindeli. Prymitywne narzędzia, krzemienia, narzędzia domowe.
KULTURA ASZELSKA - wywodzi się z kultur szelskich, charakteryzuje się staranniejszą obróbką narzędzi, wykonywanych z jednolitych kamieni krzemieniowych, później narzędzia bardziej zaokrąglone, trójkątne; skrobane ostrze.
KULTURA MIOKOCKA - w okresie ostatniego interglacjału i początku glacjału Wurm.
KULTURY MUSTIERSKIE - (od stanowiska La Monstiec Francja); *kultura prądnicka.
TRÓJKĄTNE PIĘŚCIAKI - w środkowym paleolicie dominują narzędzia odkubkowe, odbijane od specjalnych rdzeni krzemieniowych; twórcy - Neandertalczycy. W paleolicie górnym rozwijają się kultury związane z człowiekiem rozumnym. KULTURY ORINIACKIE - w jaskini we Francji - ok. 35-20tys lat temu . technika narzędzi krzemiennych. Z podługowatych kamieni odbijane są wióry z których wykonywano noże, rylce. Z kości robiono szpilki, szydła, sztylety, spinki; naszyjniki z kłów i muszelek. Kultury orniackie zapoczątkowują sztukę i malarstwo - postacie ludzkie (kobiece, motywy zwierzęce), rzeźbę - statuetki kobiece.
KULTURA SOLUTREJSKA - 19-17tys lat pne. Stanowisko Solutre - Francja. Największy rozkwit narzędzi kamiennych, krzemiennych, staranne wykonanie, bardzo drobny retusz, kształt w formie liścia laurowego, później bardzo wydłużony - liść wierzby. Ostrz, nożyki osadzone w oprawach z kości lub rogu, narzędzia wiórowe; wyroby z rogu i kości: groty oszczepów, szydła, sztylety, igły, ozdoby; rysownictwo, malarstwo. KULTURY MADALEŃSKIE - La Madalejne Francja, górny schyłkowy paleolit; 20-12tys lat pne; ostatnia faza glacjału Wurm, początek okresu polodowcowego. Europa zach.: narzędzia krzemienne są wypierane przez narzędzia z kości i rogu - łatwiejsza obróbka: ostrza strzał, oszczepów, igły z uszkami, szydła, łyżki, harpuny jedno i dwustronne. Ozdoby: zapinki, naszyjniki z zębów i muszelek, bransolety, wisiory. Rozkwit rzeźby, szczegółowe wykończenia nie tylko kontury. Malarstwo - motywy zwierzęce, sceny łowieckie i rodzajowe.
Cechy ludzkie
a)Człowiek jako jedyny naczelny przystosowany do chodu, biegu;
b)Wykształciły się cztery krzywizny kręgosłupa;
c)Nastąpiło poszerzenie trzonów kręgowych, zmniejszenie wyrostków kolczystych oraz zmiana kierunku ich ułożenia - bardziej dachówkowo;
d)Kość krzyżowa skrócona i poszerzona;
e)Klatka piersiowa - spłaszczenie przednie i tylne, redukcja żeber do 12 par;
f)Kończyna górna skrócona, w obrębie łopatki - powiększenie części podgrzebieniowej;
g)Kości przedramienia wysmukłe, mniej wygięte, ręka uległa poszerzeniu;
h)Miednica skrócona i poszerzona;
i)zmniejszenie masywności spojenia łonowego a zwiększenie masywności guzów kulszowych;
j)Kości kończyn dolnych wydłużone, kąt szyjkowo trzonowy kości udowej powiększony spowodował bardziej zbieżne ustawienie kolan, skrócenie rzepki, kości podudzia ułożone bliżej siebie - mniejsze tyłozgięcie;
k)Stopa - wydłużenie kości stępu, ruch podłużny i poprzeczny;
l)Powiększenie mózgu powoduje przebudowę czaszki;
ł)Zmniejszenie masywności szczęki, zębów, przesunięcie podpory czaszki ku przodowi, wzrost puszki mózgowej i redukcja części twarzowej;
m)Ośrodek mowy Broka;
n)Pełny rozwój mm mimicznych;
o)Rozwój mm związanych z powiększeniem zdolności manipulacyjnych;
p)Wzrost masy mm przywodzących i prostujących udo, rozwój mm goleni, wydłużenie ścięgna Achillesa; r)Układ oddechowy - obniżenie położenia krtani, pojawiają się mm napinające struny głosowe, redukcja płata pod sercowego, serce poszerzone i przemieszczone ku dołowi i w lewo;
s)Powiększenie unaczynienia k. górnej a zmniejszenie k. dolnej;
t)Układ moczowo-płciowy - nerki obniżone, pęcherz spłaszczony, macica przesunięta w głąb miednicy; u)Dobrze rozwinięte wargi sromowe większe i gruczoły piersiowe;
w)Redukcja lewego płata wątroby, wyodrębniony wyrostek robaczkowy;
x)Zmiana kształtu małżowiny usznej i nosa;
y)Zmienność cech fizycznych (barwa skóry, oka , włosów);
z)Zwolnienie tempa rozwoju osobniczego, dłuższe dzieciństwo i młodość.
Zróżnicowanie wewnątrzgatunkowej (rasa biała, czarna, żółta)
CHARAKTERYSTYKA ODMIAN (wg Czekanowskiego - wyodrębnił trzy podstawowe odmiany, twierdząc, że najistotniejsze właściwości gatunkowe - morfologiczne, fizjologiczne i rozwojowe tych odmian są takie same. Różnice między odmianowe - barwa skóry, kształt włosów, kolor oczu.
RASA BIAŁA - skóra biała w odcieniu od różowego do śniadego; oczy i włosy jasno zabarwione; niekiedy mogą być ciemne włosy o owalnym przekroju, ukośnie osadzone w skórze; silne owłosienie ciała; twarz średnio szeroka lub wąska i krótka zwężająca się ku przodowi; kości jarzmowe mało wystające; nos wysoki, wąski, wystający ku przodowi; otwory nosowe wydłużone; oczy duże o szparach poprzecznie poziomych; powieka górna wolna od fałdy mongolskiej; wargi wąskie, cienkie; usta stosunkowo wąskie.
RASA ŻÓŁTA - żółty odcień skóry, niekiedy do czerwonego; oczy i włosy ciemne, grube, proste o przekroju okrągłym, prostopadle osadzone w skórze: skąpe owłosienie ciała; twarz duża, wąska; szeroko rozstawione kości jarzmowe; nos średni, szeroki, płaski o zaznaczonej wysokości; otwory nosowe owalne, ustawione ukośnie; oczy małe z wąską szparą, ustawione nieco skośnie w kierunku od wewnątrz; powieka górna przykryta fałdą mongolską; wargi cienki o miernej szerokości.
RASA CZARNA - ciemno brunatna barwa skóry do czekoladowej włącznie; ciemne zabarwienie oczu i włosów; włosy silnie skręcone o przekroju owalnym lub nerkowatym, osadzone na skórze sierpowato; twarz mała, wąska lub zaokrąglona; nos szeroki o niskiej lub średniej nasadzie; osie otworów nosowych ustawione w płaszczyźnie czołowej; oczy ustawione jak w odmianie białej; czasami tylko występuje fałda mongolska; twarz wyraźnie pragmatyczna; wargi mięsiste; szpary ustne dosyć szerokie.