Istota Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych

Przedmiot powstał 80 lat temu z początkiem XX w. Po latach 40-tych nastąpił stopniowy rozwój praktyki MSG. Efektem tego rozwoju jest potrzeba głębokiego poznania mechanizmów i zasad funkcjonowania współczesnej gospodarki międzynarodowej. Ta nauka ma związek z procesami jakie występują w Europie i na całym świecie. Ten rozwój ma wpływ na to co się dzieje na świecie.

1. Co ma wpływ na MSG?

► MSG rozwija się na bazie systemów kapitałowych. Na jej rozwój ma wpływ też kryzys w Rosji

2. Jakie ogólne problemy obejmuje MSG?

► MSG obejmuje problem rozwoju rynków kapitałowych i ich wpływu na świat finansów całego

świata

► MSG obejmuje też problem krajów nowo uprzemysłowionych (Tajwan, Korea, Hong Kong,

Wietnam)

► Problem rozwiązania problemu UE jest to problem złożony, gdyż wiele krajów przystąpiło do UE

tzw. „mysim włosem” (np. Belgia, Francja)

► MSG to problem nowoczesnego naświetlenia starych problemów gospodarczych

Nauka o MSG obejmuje 2 obszary:

1. teoria

2. praktyka

przy czy wszystkie analizowane czynniki mogą być rozpatrywane na MSG jako całości i MSG kraju w zależności od tego będziemy mówić o MSG świata lub MSG kraju.

1. problem MSG jako całości:

przepływ towarów, usług, technologii, pieniądza pomiędzy grupami krajów lub pomiędzy różnymi krajami dotyczy to ogólnych rozmiarów exportu i importu w świecie łącznie dotyczy też międzynarodowego handlu żywnością, surowcami lub towarami przemysłowymi i usługami oraz strukturą handlu międzynarodowego

2. problemy MSG danego kraju:

chodzi tu o powiązania danego kraju z zagranicą. Interesują nas ogólne rozmiary exportu i importu danego kraju. Problem Wpływu exportu i importu na wielkość dochodu narodowego danego kraju, wpływ na rynek zaopatrzeniowy danego kraju, wpływ exportu i importu na bilans obrotów zagranicznych.

MSG i SG zagraniczne sprowadzają się do odmienności płaszczyzny na której realizowane są międzynarodowe operacje gospodarcze. Na czym one polegają? (MSG dotyczy całego świata a MSG kraju dotyczy stosunków tego kraju z zagranicą i jaki to ma wpływ na ten kraj)

Teoria MSG zajmuje się badaniem praw ekonomicznych rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce światowej.

Międzynarodowa polityka ekonomiczna określa metody i środki osiągania przez państwo postawionych celów gospodarczych, oraz osiągnięcia celów różnych w drodze współpracy gospodarczej z zagranicą, głównie przez zawieranie międzynarodowych porozumień gospodarczych jak też tworzenie wspólnych międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych.

MSG opiera się na tych samych podstawach metodologicznych co nauka ekonomii. To co słuszne w teorii ekonomii to musi być słuszne w teorii MSG. Przedmiot MSG operuje swoistym językiem i swoistymi kategoriami ekonomicznymi, takimi jak:

1. handel międzynarodowy

2. protekcjonizm

3. bilans płatniczy

4. polityka walutowa

5. czynniki określające kursy walutowe

6. problemy koordynacji i polityki międzynarodowej

7. międzynarodowy rynek kapitałowy

MIĘDZYNARODOWY PODZIAŁ PRACY

Międzynarodowy podział pracy - jest zjawiskiem z natury historycznym i stanowi szczególną formę społecznego podziały pracy.

Międzynarodowy podział pracy ma miejsce wówczas gdy realizowany jest w dwóch obszarach:

1. kiedy jego uczestnicy znajdują się w więcej niż w jednym kraju albo też mają charakter trans narodowy

2. muszą wyrażać trwałe zainteresowanie rozwojem produkcji pod kątem obrotu międzynarodowego

O międzynarodowym podziale pracy możemy mówić wówczas gdy ma on tzw. charakter strukturalny. Oznacza to, że z jednej strony jest on wynikiem zróżnicowania strukturalnego a z drugiej strony służy dopasowaniu tych struktur do potrzeb współpracujących krajów. Dopasowanie struktur musi mieć charakter dynamiczny z uwagi na ciągle zmieniające się warunki rynku międzynarodowego.

Podstawowym podmiotem międzynarodowego podziału pracy jest państwo. Państwo, w tym podziale, może uczestniczyć w dwóch formach:

1. w sposób bezpośredni - wówczas oddziaływuje na podmioty gospodarcze za pomocą zagranicznej lub międzynarodowej polityki ekonomicznej, mobilizując je albo zniechęcając do rozwoju produkcji czy usług dla potrzeb obrotu międzynarodowego.

Państwo może w różny sposób oddziaływać na podmioty gospodarcze. Struktura i zakres tego oddziaływania zależą od:

1. preferowanej strategii rozwoju społeczno - gospodarczego

2. wg obowiązującej koncepcji politycznej

3. wg obowiązującego programu gospodarczego

2. w sposób pośredni

Cechą charakterystyczną międzynarodowego podziału pracy jest to, że z natury rzeczy powinien on zapewniać korzyści wszystkim podmiotom w nim uczestniczącym i ta specyfika tego podziału odróżnia go od wszystkich pozostałych form gospodarowania.

Korzyści jakie mogą wynikać dla poszczególnych podmiotów gospodarczych nie mogą mieć ani charakteru równości ani tej samej struktury, gdyż są różne dla różnych podmiotów gospodarczych.

Podstawą rozwoju międzynarodowego podziału pracy jest:

1. rozwój techniki

2. zastosowanie techniki w praktycznym działaniu

3. doskonalenie metod i narzędzi pracy

Międzynarodowy podział pracy można ujmować w dwóch obszarach:

1. ujęciu statycznym - w prostej linii oznacza to przyjęcie już osiągniętej struktury geograficznej i towarowej za stałą i niezmienną

2. ujęciu dynamicznym - zakłada ustawiczną konieczność zmian w produkcji i w handlu; te zmiany muszą uwzględniać dwa obszary:

1. możliwości rozwojowe danej gospodarki

2. możliwości adaptacyjne danej gospodarki do zmieniających się:

• technik wytwarzania

• dostępności surowców i bogactw naturalnych

3. strukturę popytu i podaży na dany towar

Planowanie międzynarodowego podziału pracy zależy od wielu czynników, które najogólniej mówiąc można podzielić na dwie grupy:

1. czynniki wewnętrzne - wiążą się przede wszystkim ze specyficznymi właściwościami gospodarki konkretnego kraju; bierzemy tu pod uwagę dwa aspekty:

1. warunki naturalne jakie występują w danym kraju:

• położenie geograficzne

• baza zasobów surowcowych

• warunki demograficzne

• warunki glebowe

• klimat

2. osiągnięty poziom rozwoju gospodarki danego kraju:

• struktura gospodarki

• jak wygląda problematyka rozwoju nauki i techniki oraz stosowania postępu technicznego

• jak wygląda system gospodarowania danego kraju

• czynniki poza ekonomiczne(np. sytuacja polityczna)

2. czynniki zewnętrzne - bezpośrednio wiążą się z efektami rozwoju i przekształceń strukturalnych gospodarki światowej. Uzewnętrzniają się w dwóch fazach:

1. wzajemne oddziaływanie krajów o różnym poziomie rozwoju, różnych potencjałach ekonomicznych, zmiennym potencjale ludnościowym

2. współdziałanie krajów o różnych systemach społeczno - ekonomicznych.

Jest to pierwsza klasyfikacja podstawowych czynników warunkujących międzynarodowy podział pracy, jednak generalna klasyfikacja czynników które mają bezpośrednio wpływ na podział pracy wygląda następująco:

1. czynniki strukturalne - mają największe znaczenie, grupa tych czynników związana jest z niejednolitym wyposażeniem krajów w zasoby: surowcowe, kapitałowe i zasoby siły roboczej; odegrały one rolę w kształtowaniu się kierunków tego podziału; wynikiem działania tych czynników była światowa specjalizacja potentatów surowcowych (np. potentaci ropy naftowej) albo następowała światowa specjalizacja czołowych producentów żywności (np. czołowy producent pszenicy -Kanada)

Jednak w tym podziale wystąpiła grupa pod czynników korygujących związana bezpośrednio ze stopniem uprzemysłowienia, a właściwie ze stopniem uprzemysłowienia i po drugie zróżnicowaniem dostosowania nowych technik i technologii. Drugim czynnikiem determinującym strukturę międzynarodowego podziału pracy są różnice w zasobach i wydajności pracy. Wyrazem tych różnice w zasobach i wydajności pracy. Wyrazem tych różnic jest występowanie dwóch grup krajów - jednych wyposażonych obficie w zasoby pracy, natomiast drugą grupę stanowią kraje, w których występują niedobory tej pracy. Czynnik ten odegrał bardzo ważną rolę w sytuacji braku przepływu siły roboczej. Powstały tutaj dwa zjawiska polegające na tym, że te kraje, które były obficie zaopatrzone w dobory siły roboczej specjalizowały się w produkcji przede wszystkim wyrobów pracochłonnych. Natomiast kraje drugiej grupy specjalizowały się siłą rzeczy w produkcji wyrobów praco-oszczędnych. Ten przepływ siły roboczej doprowadził do deformacji tego zjawiska, czego wyrazem były dwa zjawiska:

• emigracja (z krajów o znacznych zasobach pracy)

• imigracja (przejście ludzi do krajów cierpiących na niedobory zasobów pracy)

Czynnikiem kształtującym międzynarodowy podział pracy stały się w efekcie różnice w wydajności

pracy. Efektem tego zjawiska była narastająca przewaga krajów zatrudniających pracowników

wysoko wydajnych. Skutkiem tego miejsce produkcji pracochłonnej zajęła produkcja wysoko

wydajna, nowoczesna i przede wszystkim praco-oszczędna. Natomiast w drugiej grupie krajów

oczywiście sytuacja pozostaje bez zmian. Trzecim czynnikiem różnicującym międzynarodowy

podział pracy, jeśli chodzi o grupę czynników strukturalnych, były to zasoby kapitału. Różnice w

zasobach kapitału odgrywają aktualnie najważniejszą rolę w determinacji struktury

międzynarodowego podziału pracy. I podobne jak w przypadku siły roboczej występowały dwie

grupy krajów:

1. kraje, które obfitowały w kapitał

2. kraje, które tego kapitału nie posiadały

Wobec tego kraje obfite w kapitał zaczęły specjalizować się w produkcji kapitałochłonnej, a więc w produkcji z reguły nowoczesnej z zastosowaniem najnowszych technologii. Natomiast siłą rzeczy druga grupa krajów, które tego kapitału nie posiadały musiała specjalizować się w produkcji kapitało - oszczędnej, a więc produkcji dużo mniej zaawansowanej a średnim poziomie wytwarzania, oczywiście produkcji absolutnie nie konkurencyjnej w stosunku do grupy krajów pierwszej grupy; dlatego też podział tych krajów wygląda następująco:

• do pierwszej grupy zaliczamy dzisiaj kraje zaawansowane gospodarczo, o rozwiniętym przemyśle , szczególnie grupa G10

• do drugiej grupy zaliczamy kraje słabo rozwinięte gospodarczo (np. Polska)

Różnice w zasobach kapitału pogłębiają specjalizację przemysłową krajów pierwszej grupy z jednoczesnym pogłębieniem zjawiska zacofania krajów drugiej grupy.

Przepływ kapitału między krajami ma z natury rzeczy ograniczony charakter, dlatego też powoduje on tylko częściową korektę tradycyjnie ukształtowanych kierunków międzynarodowego podziału pracy. Bowiem skutki tego zjawiska są dużo lepsze dla krajów zasobnych w kapitał niż dla krajów pozostałych grup. Tym bardziej, że wzmacniając to zjawisko pewne czynniki związane już z sytuacją w danym kraju, np. wielkość i struktura infrastruktury gospodarczej danego kraju, wpływ na tę sytuację mają też takie elementy jak poziom kwalifikacji pracowników, elementy wprowadzonego postępu technicznego, różnego różnego rodzaju technologii a nawet warunkuje to kultura etniczna. Jeżeli teraz weźmiemy pod uwagę te wszystkie uwarunkowania, to przepływ kapitału w skali międzynarodowej nie prowadzi do zasadniczych zmian międzynarodowego podziału pracy, ale on tylko delikatnie koryguje podział pracy i tylko na niektórych odcinkach albo wręcz tylko w niektórych krajach.

.

2. czynniki techniczne - mimo dużego znaczenia czynników pierwszej grupy, w dobie społeczeństwa XXI wieku coraz większą rolę właściwie zaczynają odgrywać czynniki techniczne w międzynarodowym podziale pracy. Skutkuje to takim zjawiskiem jak zmianą kierunków międzynarodowego podziału pracy. Powoduje to również zjawisko wtórne w postaci zmiany czy wymiany na czołowych pozycjach poszczególnych krajów w ramach odbywania tego czynnika. Powodem tej sytuacji jest rozwój tzw. rewolucji naukowo - technicznej. Rewolucja ta daje olbrzymie skutki dla międzynarodowego podziału pracy. Wynika to z reguły z kilku przyczyn:

1. zastąpienie tradycyjnych kierunków kształtowania się międzynarodowego podziału pracy, czyli różnic w zasobach czynników produkcji nowymi kryteriami, przede wszystkim różnicami w wydajności i kapitału

2. możliwość kreowania postępu naukowo - technicznego a co za tym idzie i kierunku międzynarodowego podziału pracy

3. wysokie koszty związane z przeobrażeniem naukowo - technicznym

Powoduje to sytuację, że o tym mogą myśleć tylko kraje bogate, zasobne w kapitał. Tradycyjne kryteria kształtujące udział czynników w międzynarodowym podziale pracy nie tylko zapewnia ekwiwalent korzyści tego podziału, lecz również to, że nie zapobiega to zacofaniu gospodarczemu, czyli ani korzyści ani poprawa sytuacji krajów zacofanych gospodarczo.

Realizacja tego konceptu wygląda w ten sposób, że odbywa się w obszarach. W pierwszym scenariuszu może się to odbywać przez autonomiczny rozwój nauki i techniki w danym kraju. Albo też może się to odbywać poprzez przepływ postępu naukowo - technicznego w skali międzynarodowej. Ani w pierwszym ani w drugim obszarze nie występuje zjawisko równych szans pomiędzy poszczególnymi grupami krajów. Dlatego, że międzynarodowy przepływ techniki czy technologii jest szczególnie ważny dla krajów średnich i małych mających przede wszystkim ograniczone czynniki finansowe, kapitałowe. Bowiem te kraje nie są w stanie samodzielnie finansować rozwoju nauki czy techniki musi mieć charakter kompleksowy i musi obejmować podstawowe dziedziny nauki i techniki w danym kraju. To powoduje sytuację, że tak naprawdę o technice i technologii mogą marzyć tylko bogaci. Reszta krajów skazana jest na stagnację w tej dziedzinie a co gorsza na pogłębienie zjawiska zacofania gospodarczego. Dzieje się tak dlatego, bowiem w naturze występuje tzw. sprzężenie zwrotne, że postęp nauki i techniki w jednych dziedzinach sprzyja postępowi w innych, czyli stały poziom danego państwa wraca, a jeśli się nie inwestuje ani nie kupuje, to sytuacja jest wiadoma. Współpraca naukowo - techniczna możliwa jest w trzech formach:

1. wymiana informacji naukowo - technicznej

2. specjalizacja i kooperacja w badaniach

3. wspólne badania naukowo - techniczne

Przy czym żaden z tych obszarów (a, b, c) nie może się odbywać w jakiś sposób nie ukierunkowany. Ta współpraca z reguły jest tzw. współpracą uwarunkowaną. Oznacza to w prostej linii, że zawsze przy rozmowach o dostępności do danej techniki czy technologii. To sformułowanie jest następujące: „dobrze, my wam sprzedamy to, ale ...” i wszystko zależy od tego „ale”, bo to są uwarunkowania z reguły poza ekonomiczne, np. „my wam sprzedamy, ale wy zrobicie dla nas to, czy tamto”. W przepływie techniki i technologii kraje zasobne w tą technikę z reguły sprzedają tę technikę czy technologię nie najnowszej generacji, czyli tak praktycznie pozbywają się staroci. Dzieje się tak z bardzo prozaicznego powodu polegającego na tym, że najnowsze technologie związane są zawsze z sektorami specjalnymi. Znaczy to, że technika i technologia ma znaczenie militarne. Dopiero po latach, kiedy ta technologia jest już całkowicie stosowana nie tylko w produkcji cywilnej. Druga sprawa, kraj który sprzedaje technologię jest zainteresowany tym, żeby kontrolować sytuację, czyli mieć przysłowiową rękę na pulsie, bo musi wiedzieć, być pewnym, jak ta technologia zostanie wykorzystana, do czego, czy czasami ta technologia nie wróci jako bumerang w postaci jakiegoś produktu militarnego. To ustanowiono wiele lat temu tzw. słynną listę kokomu. Na tej liście znalazły się technologie, których dostępność była dla większości krajów świata zakazana. W zakupie technologii czy sprzedaży technologii nie liczy się kontrakt ale interes kraju sprzedającego technologię. Ostatnia forma: wspólne badania. Mogą je prowadzić tylko kraje bogate. Dzisiejsze badania są tak drogie, że większość strategicznych projektów dziedziny naukowo - technicznej realizowana jest w układach międzynarodowych.

3. czynniki instytucjonalne - wśród tych czynników najpoważniejszą rolę odgrywają trzy:

1. ustrój polityczny

2. realizowana polityka gospodarcza

3. układ powiązań międzynarodowych

ustrój polityczny - jest podstawowym, warunkującym czynnikiem instytucjonalnym, który determinuje udział kraju lub nie w międzynarodowym podziale pracy. Dlatego, że jest jeden ustrój, który daje szansę na możliwość udziału w międzynarodowym podziale pracy. Tym ustrojem jest demokracja. Ustrój demokratyczny preferuje odpowiednią formę gospodarowania - gospodarkę rynkową. Bo tylko kraj o rozwiniętej gospodarce rynkowej ma szansę na udział w międzynarodowym podziale pracy. Do tego trzeba dodać trzeci element, który warunkuje możliwość uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy - tzw. możliwości napięć politycznych

realizowana polityka gospodarcza - b polityka gospodarcza jest formą ustroju politycznego. Dlatego też inny jest jej charakter w ustroju autorytarnym a inny w ustroju demokratycznym. I tylko w ustroju demokratycznym taka polityka może służyć zwiększeniu szans na udział danego kraju w międzynarodowym podziale pracy, w drugim przypadku absolutnie nie. Polityka gospodarcza musi być oparta na wypracowanej strategii rozwoju. Ta strategia powinna brać pod uwagę:

1. wielkość i strukturę potencjału ekonomicznego danego kraju

2. możliwości rozwojowe danego kraju

3. czynniki zewnętrzne, które mają wpływ na gospodarkę danego kraju

Ale przede wszystkim polityka gospodarcza danego kraju musi być oparta na polityce stabilizowania pieniądza. To są można powiedzieć warunki brzegowe, które mogą dawać szansę danemu krajowi na to, że będzie brał udział w międzynarodowym podziale pracy. Jeśli tego nie spełni, nie ma takiego udziału

umowy i traktaty międzynarodowe - są ostatnim czynnikiem instytucjonalnym. Mogą mieć dwojaki charakter, a mianowicie mogą to być umowy jednostronne albo też umowy o charakterze wielostronnym. W przypadku pierwszym zobowiązują one dwa kraje do określonych powiązań międzynarodowych o charakterze średnio - lub długookresowym. Natomiast w przypadku drugim zobowiązanie takie obejmuje wiele krajów a skutkuje możliwością podpisania tzw. porozumień wielostronnych albo też może być to w postaci powołania do życia określonych instytucji gospodarczych o charakterze finansowym, bankowym, gospodarczym. Obojętnie jednak czy podpisujemy dokumenty o charakterze dwu- czy wielostronnym obowiązuje nas przestrzeganie zasad, dotrzymywanie terminów, wywiązywanie się z zobowiązań, zobowiązanie do udziału w spotkaniach o danym charakterze, terminowości przestrzegania określonych dokumentów itd. Oprócz tych wszystkich czynników nadrzędną rolę odgrywa jeszcze jedna grupa tzw. czynników koniunkturalnych. Mają one z reguły charakter krótko- albo średniookresowy i są związane z wahaniami równowagi rynkowej w skali międzynarodowej, czyli relacji popytowo - podażowej. Skutkuje to możliwością dwóch zjawisk:

1. w okresach koniunktury - rozwojem handlu międzynarodowego

2. w okresach dekoniunktury - przyhamowaniem tego rozwoju

MIĘDZYNARODOWY OBRÓT GOSPODARCZY

Międzynarodowy obrót gospodarczy obejmuje pięć elementów:

1. międzynarodowa wymiana towarów - jest to podstawowy obszar międzynarodowego obrotu gospodarczego. Najpowszechniej stosowana forma wymiany międzynarodowej. W większości przypadków zamyka się ją w ramach tzw. handlu zagranicznego.

handel zagraniczny - to odpłatna wymiana towarów, także usług z kontrahentami mających swoją siedzibę poza granicami danego kraju

Głównym zadaniem międzynarodowej wymiany towarów jest przede wszystkim wspomaganie procesów produkcji, a także ściśle określone zaspakajanie potrzeb społeczeństwa. Realizacja międzynarodowej wymiany towarów jest ściśle uzależniona od kształtowania się cen zarówno na towary eksportowane, jak i towary importowane ale nie tylko, bo zależy również od organizacyjno - formalnych stron przepływu towarów. Chodzi o takie elementy jak:

• sposób rozliczeń (czy jest to wymiana gotówkowa czy bezgotówkowa)

• sposób transakcji

• rodzaj transakcji

• przedmiot transakcji

• struktura kierunkowa eksportu, czyli skąd i dokąd przeprowadzany i dlaczego

2. międzynarodowa wymiana usług - ten obszar coraz bardziej zyskuje na znaczeniu w ramach międzynarodowego obrotu gospodarczego. Najszybciej rozwija się, najbardziej dynamicznie i dzisiaj więcej eksportuje się i importuje usług niż sprzedaje towarów

usługą - będzie świadczenie społecznie użytecznych czynności nie związanych bezpośrednio z wytwarzaniem danego wyrobu

W większości przypadków rozszerzenie form wymiany usług związane jest przede wszystkim ze wzrostem zobowiązań gospodarczych między krajami a przede wszystkim form integracji ekonomicznej, rozwojem nowych rynków kapitałowych, zastosowaniem nowoczesnych narzędzi przekazu informacji i kapitału. W praktyce polega to na tym, że takim motorem postępu w dziedzinie eksportu usług czy importu jest przepływ i technika. Bo technika wymusza to, że na bazie jej rozwoju niejako obok rozwijają się usługi. Dzisiaj poziom eksportu i importu usług jest wartościowo większy od produkcji, czyli więcej się zarabia na usługach niż na produkcji towarów. Nastąpił także wzrost specjalizacji usług

3. międzynarodowa wymiana kapitału

4. międzynarodowe transfery technologii - warstwa technologii może być realizowana w dwóch obszarach:

1. faktyczna sprzedaż jakiegoś wyrobu

2. można kupować czy sprzedawać w sposób posługiwania się daną technologią

W większości przypadków transfer technologii dotyczy drugiego obszaru, a więc sposobu posługiwania się nowoczesną techniką. Spowodowane jest to ograniczeniami koniecznymi. Transfer technik i technologii pogłębia zjawisko nierównowagi rozwoju gospodarczego. Kierunki przepływu technologii mają uwarunkowanie polityczne a nie racjonalne działanie. A więc jest to defekt krajów sprzedających technologię: „sprzedamy wam bo potrzebujecie, bo my nie mamy w tym żadnego interesu politycznego”. Stąd zawsze będzie podział na tych co mają dostęp taki czy inny, a tymi co nie będą mieli go w ogóle. Inne zjawisko, o którym należy pamiętać to różnica interesów pomiędzy krajem, który chce mieć technologię, czy chce kupić technologię a krajem który tego nie chce. Czepność między nimi polega na tym, że grupa krajów posiadająca wszystkie technologie chce mieć monopol w danej dziedzinie i chce go utrzymać. Natomiast kraje biedniejsze chcą za wszelką cenę podnieść ogólny poziom techniki. Ale koszty przelewu technologii są bardzo wysokie. A więc siłą czepną ograniczają liczbę krajów, które mogą sobie na to pozwolić. O tym transferze decydują trzy grupy czynników:

• czynniki militarne

• czynniki społeczne

• czynniki ekonomiczne

Transfer technologii dzieli się na transfer pionowy i poziomy.

5. międzynarodowe transfery siły roboczej

PODSTAWOWE TEORIE HANDLU ZAGRANICZNEGO

I grupa teorii o handlu zagranicznym to teorie przedklasyczne. Oparte były ona na dogmacie związanym z koncepcją „psychozy lęku przed brakiem towarów”. Zgodnie z nią starali się handlować władcy głównie starożytnego Egiptu, Rzymu, Grecji czy Fenicji. Dążyli oni z jednej strony do uzyskania możliwie największej ilości dóbr a z drugiej strony chcieli jak najmniej oferować.

Podstawą tej koncepcji była psychoza aby dysponować maxymalną ilością towarów, które by zaspokoiły wszystkie potrzeby konsumpcyjne i produkcyjne.

Wraz z rozwojem i integracją starożytnego Rzymu rozpoczął się proces powstawania licznych miasteczek i państewek, które zaczęły wymieniać między sobą towary. Początkowo żywnościowe potem również kruszec i luksusową odzież. W tym czasie narastało znaczenie kościoła, który narzucał swoje poglądy na temat handlu. Coraz częściej wyraźnym poglądem był taki, że zarówno kupowanie jak i sprzedawanie jest zjawiskiem korzystnym dla obu stron. Określono warunki, na jakich handel w tych czasach, można było uważać uczciwy bądź nieuczciwy. Te warunki zawierał dogmat słusznej ceny. Zgodnie z nim każdy towar miał swoją słuszną cenę, taką poniżej której nie powinien być sprzedawany. Słuszna cena - to taka, która przewyższa koszty produkcji. Doktrynę tę głosił Tomasz z Asyżu.

Z czasem odchodzono od tego, że jedynym elementem kształtującym koszty jest cena. Natomiast zaczęto uważać te ceny za słuszne, które były kształtowane przez rynek.

Przykładem takiego podejścia były poglądy M. Villi. Ekonomista ten sądził, że różne kraje są nierówno obdarzone przez naturę - jedne bardziej a inne mniej. Uważał, że uzasadniony jest rozwój handlu międzynarodowego a kupiec nie wyrządza krzywdy żadnej ze stron. Dolicza do tego tzw. zysk sprawiedliwy w zamian za to, że ułatwia lepsze zaspakajanie potrzeb społeczeństw różnych krajów. Pierwszy raz była to kategoria zysku sprawiedliwego.

Dalej następuje rozpad feudalizmu a rozwój kapitalizmu. Spowodowało to liczne przewartościowania.

Doktryna merkantylizmu stanowi pierwsze teoretyczne ujęcie problematyki handlu. Ta doktryna miała szereg wspólnych cech z „lękiem przed brakiem towarów” i dogmatem słusznej ceny. Jej przedstawicielami byli głównie Anglicy, Niemcy, Francuzi. Ta doktryna opierała się na czterech założeniach:

1. wszyscy jej przedstawiciele dopatrywali się źródeł bogactwa narodu w korzystnym ukształtowaniu bilansu handlowego oraz bilansu wymiany gospodarczej z zagranicą

2. przedstawiciele tego kierunku uważali za konieczne zwiększanie przez każdy kraj zasobów kruszcu głównie złota (pierwsza forma rezerw)

3. była sugerowana konieczność prowadzenia polityki gospodarczej w taki sposób aby ułatwiała ona zarówno eksport towarów jak i dawała możliwość importu koniecznych towarów

4. nastąpiła transformacja poglądów na temat kruszców; w końcowym okresie merkantylizmu zaczęto odchodzić od jego gromadzenia a uważali za konieczność gromadzenie pieniądza zagranicznego.

Ta doktryna była bardzo mocno krytykowana głównie przez takich ekonomistów jak: Hium, Nord.

Ekonomistą, który doktrynę tę podważył był A. Smith. W 1776 roku wydał on traktat „Badanie nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Stwierdził on, że jeżeli dwa kraje, bez przymusu, podejmują wzajemny handel to muszą osiągać korzyści. Zakładał to, że jeżeli chociaż jeden z tych krajów nie odnosiłby korzyści to by nie handlował.

To podejście ułatwiło A. Smith sformułowanie teorii „kosztów absolutnych” , którą traktuje się jako pierwszą i stosunkowo dobrze rozwiniętą teorię handlu międzynarodowego.

Zgodnie z nią, podstawą rozwoju specjalizacji międzynarodowej i zarazem źródłem osiągania korzyści z handlu międzynarodowego jest występowanie między różnymi krajami bezwzględnych różnic kosztów wytwarzania mierzonych nakładami pracy.

Udoskonaleniem teorii handlu międzynarodowego było sformułowanie teorii „kosztów względnych” (komparatywnych, porównawczych). Nastąpiło to na początku XIX wieku.

Istotny wkład w rozwój tej teorii miał D. Riccardo, który w 1817 roku wydał książkę „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”.

W praktyce za ojca tej teorii uważa się angielskiego ekonomistę R. Torrensa, który w 1815 roku wydał opracowanie pt. „Traktat na temat handlu zagranicznego zbożem”. Ta klasyczna teoria kosztów względnych Torrensa stanowi specyficzne uogólnienie teorii A. Smith'a, bowiem zdaniem Torrensa i Riccarda możliwości korzystnej specjalizacji międzynarodowej istnieją również w innych warunkach

tj. w warunkach utrzymywania się między krajami absolutnych różnic kosztów produkcji wyrażonych nakładami pracy (gdy jeden kraj wytwarza wszystkie wyroby taniej niż drugi kraj -jest to podstawą teorii kosztów względnych). Zgodnie z tą zasadą chodzi tylko o to aby w warunkach dysponowania przez kraj A absolutną przewagą nad krajem B, produkcję obydwu towarów i każdy specjalizował się w produkcji i eksporcie towarów, które może wyprodukować taniej niż kraj drugi. Tę zasadę kosztów zmiennych można sformułować w odmienny sposób tzn. uwzględnić zamiast mierzonych nakładami pracy różnic kosztów produkcji, uwzględnić różnice wydajności pracy. W tym wariancie zasada kosztów względnych brzmi: „ zawsze korzystna jest specjalizacja w tej dziedzinie produkcji w której kraj A ma stosunkową przewagę wydajności pracy nad krajem B” , natomiast za niekorzystną należy uważać specjalizację w tej dziedzinie w której, kraj nie ma przewagi.

Sformułowanie dwóch zasad kosztów względnych zapoczątkowało rozwój dwóch kierunków myśli ekonomicznej dotyczącej handlu zagranicznego.

Przedstawiciele pierwszej linii rozumowania tzw. „marksistowskiej”, którzy przyjęli ok. klasyków założenie, że relacje wymienne w handlu międzynarodowym są określane przez relacje nakładów pracy, natomiast o kształtowaniu się wartości międzynarodowej wymiany decydują warunki produkcji.

Drugą linię rozumowania zapoczątkował ekonomista Mill. Polegała ona na stopniowym odchodzeniu od teorii wartości oparte na pracy, z jednoczesnym uwzględnieniem, w określaniu wartości międzynarodowej wymiany czynników czysto rynkowych a nie tylko warunków produkcji. Następcy Mill'a stworzyli dwa zasadnicze kierunki rozwoju teorii handlu międzynarodowego opartej na czynnikach typu rynkowego.

Pierwszy kierunek rozwoju teorii handlu międzynarodowego reprezentowali tacy ekonomiści jak E Harod i Marshall. Jednak za największego klasyka z tej dziedziny uważa się Vienera. Ten kierunek rozwoju teorii handlu międzynarodowego akceptował tzw. realne koszty zastosowania pracy.

Drugi kierunek reprezentowany przez tzw. szkołę matematyczną - Pared, Oil i Samuelson, którzy podkreślali konieczność powiązania strony podażowej ze stroną popytową i stworzenia jednego systemu ogólnej równowagi.

Efektem prac badawczych tego zespołu ekonomistów było powstanie teorii kosztów alternatywnych i teorii obfitości zasobów.

Teoria kosztów realnych opiera się na założeniu, że korzystna specjalizacja międzynarodowa istnieje wtedy, gdy między współpracującymi ze sobą krajami występują względne różnice realne ujmowanych i wyrażanych w pieniądzu kosztów zastosowania pracy i innych czynników produkcji. Ta zasada sprowadza się do przeformowania klasycznej zasady kosztów względnych. Polega to na uwzględnieniu w rachunku nakładów większej liczby czynników.

Teoria kosztów alternatywnych Austriacki ekonomista H. Leor założył, że każdy kraj dysponuje określonym zasobem czynników produkcji, które mogą być alternatywnie zastosowane w innej gałęzi. Istnieje możliwość wyboru, w danym kraju produkcji towarów A i B co spowoduje powstanie kosztów alternatywnych. Podstawą jest tu alternatywność wyboru.

Neoklasycy (teoria obfitości zasobów) autorami tej teorii są: E. Heckser i B. Ohlin, którzy wykorzystali wcześniejszy dorobek Wicksena i Kasela. Teorię tę rozwinął Samuelson. Zgodnie z poglądami autorów teorii obfitości zasobów, podstawową przesłanką rozwoju handlu międzynarodowego i zarazem za czynnik determinujący kształtowanie się struktury tego handlu uważa się występowanie między dwoma krajami relatywnych różnic kosztów i cen.

W rozwoju tej teorii Samuelson dołożył do wcześniejszego stwierdzenia to, że istotnym elementem jest wyrównywanie się cen czynników produkcji.

I w ten sposób wchodzimy w teorie współczesne. Grupa tych teorii nazywa się teoriami neoczynnikowymi. Ich istota sprowadza się do rozszerzenia poglądów Heckser'a , Ohlin'a i Samuelsona na większą liczbę czynników produkcji niż tylko kapitał i praca. Autorzy tych teorii uważali za celowe uwzględnienie dodatkowo takich czynników jak:

• zasoby naturalne

• zmienne czynniki pracy

• zmienne czynniki kapitału

Autorzy ci proponowali podział pracy na prostą i złożoną. Dzielili również kapitał na rzeczowy i ludzki. Drugą grupą teorii była tzw. neotechnologiczna. Były tu trzy kategorie:

1. luki technologicznej - w niej kładzie się nacisk na możliwość rozwoju korzystnego handlu, dzięki występowaniu różnic wiedzy technicznej i tempie postępu technicznego

2. cyklu życia produktu - wg nich, handel zagraniczny jest swoistą pochodną przechodzenia danego produktu lub innowacji przez trzy fazy:

• innowacyjna

• dojrzewania

• standaryzacji

3. korzyści skali - teoria korzyści skali i zbytu wg. tych teoretyków, korzyści ze skali produkcji i skala zbytu występują wtedy, gdy wielkość produkcji i skala zbytu rośnie szybciej od nakładów na czynniki produkcji. O korzyści skali można mówić w dwóch ujęciach:

• statycznym - ma miejsce wtedy, gdy w skutek rozwoju specjalizacji następuje zwiększenie serii produkcyjnej albo serii sprzedaży. W prostej linii prowadzi to do obniżenia jednostkowego kosztu produkcji

• dynamicznym - ma miejsce wówczas, gdy następują radykalne zmiany techniki i technologii produkcji i radykalna zmiana obrotu.

Wychodzili oni z założenia, że w handlu trzeba uwzględnić zmiany związane z postępem technologicznym.

Teoria popytowo - podażowa

Autorzy tych teorii oprócz czynników podażowych podkreślają poważne znaczenie czynników po stronie popytu. Głównie zwracają uwagę na wielkość i strukturę popytu. Autorzy uważali, że istotną korzyścią z rozwoju handlu międzynarodowego jest lepsze zaspokojenie potrzeb klientów. Zwracają uwagę nie tyle na ilość co na jakość. Zwracają uwagę na poważne znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego. Uważali, że handel międzynarodowy można wykorzystać jako podstawowy instrument przeciw działaniu tendencją protekcjonistycznym w gospodarce.

OGÓLNY PODZIAŁ HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO

Teorie	podstawowa przesłanka rozwoju handlu	rozpatrywane podmioty handlu międzynarodowego	czynniki na podstawie których wyjaśniono handel
teoria kosztów absolutnych	absolutne różnice kosztów produkcji	kraje	czynniki podażowe
teoria kosztów względnych - sensu Stricto - teoria kosztów realnych - teoria kosztów alternatywnych	względne różnice nakładów i wydajności pracy względne różnice tzw. kosztów realnych względne różnice kosztów alternatywnych	kraje kraje kraje	czynniki podażowe czynniki podażowe czynniki podażowe

teoria obfitości zasobów	różnice ilości i jakości czynników produkcji	kraje	wtórne czynniki podażowe
teoria przewagi z tytułu dysponowania	ważny stopień dysponowania towarami i czynnikami produkcji	kraje	wtórne czynniki podażowe
Teorie neotechnologiczne - korzyści skali - luki technologicznej - cyklu życia produktów	różnice kosztów wskutek osiągania korzyści skali produkcji dysponowanie określonymi towarami, doświadczeniami występowanie faz życia produktu	kraje, przedsiębiorstwa kraje, przedsiębiorstwa	wtórne czynniki podażowe wtórne czynniki podażowe
teoria różnicowania produktów	różnicowanie właściwości produktów	kraje, przedsiębiorstwa	wtórne czynniki popytowe
teoria względnych korzyści	zróżnicowanie poziomu konkurencyjności cenowej i pozacenowej	kraje, przedsiębiorstwa	wtórne czynniki podażowe
teorie syntetyczne	zróżnicowanie poziomu gospodarczego, konkurencyjności wyposażenia w czynniki	grupy krajów, kraje, przedsiębiorstwa	czynniki popytowe i podażowe

Międzynarodowe obroty czynników produkcji

Czynniki produkcji: ziemia, kapitał, praca

Przepływ kapitału - to wszelki, odnotowany w bilansie płatniczym, ruch kapitału przez granicę. W tak rozumianym ruchu kapitału mogą uczestniczyć takie podmioty jak:

• banki centralne poszczególnych krajów

• banki komercyjne

• podmioty gospodarcze

• osoby fizyczne

Należy zdecydowanie rozróżnić ruch kapitału organizowanego przez banki centralne, a ten sam manewr organizowany przez banki komercyjne, podmioty gospodarcze i osoby fizyczne. Dlatego, że obroty kapitałowe organizowane przez banki centralne nie są realizowane z motywu zysku. Celem jest realizacja celów makroekonomicznych. Bank centralny może dokonywać zarówno eksportu jak i importu kapitałów, inwestując na międzynarodowym rynku walutowym.

Organizując eksport bank centralny może interweniować w dwóch przypadkach:

1. interwencja w przypadku spadku obcej waluty (wiąże się bezpośrednio z zakupem dewiz), następuje tu export kapitału

2. obrona kursu waluty krajowej (wiąże się ze sprzedażą dewiz), następuje tu import kapitału

To dwa podstawowe obszary interwencji banku centralnego na międzynarodowym rynku walutowym. Bank centralny może zostać podmiotem w imporcie lub exporcie kapitału. Ta sytuacja bardzo źle świadczy o danym kraju a zwłaszcza o jego stanie finansów publicznych.

Operacje przepływu kapitału organizowane przez pozostałe podmioty nazywają się przepływem kapitału w wąskim znaczeniu. Tzn., że organizowane są z motywem zysku i udowadniają to, że realizują je wszystkie podmioty gospodarcze z wyjątkiem banku centralnego.

Istnieje wiele form przepływu kapitału w wąskim znaczeniu i istnieje wiele klasyfikacji ze względu na okres przepływu kapitału:

1. krótkookresowy ruch kapitału - gdy okres spłaty przywiezionego (lub wywiezionego) kapitału wynosi poniżej 12 miesięcy

towarami są kredyty krótkookresowe, a podstawowe ich formy to:

• kredyty handlowe

• niektóre rodzaje kredytów finansowych

• krótkookresowe lokaty na rynku walutowym

2. długookresowy ruch kapitału - gdy okres spłaty wynosi powyżej 12 miesięcy; towarami są wszystkie pozostałe formy kredytu

Ważnym kryterium podziału wywozu kapitału jest jego pochodzenie:

1. kapitał ze źródeł publicznych

2. kapitał ze źródeł prywatnych

kapitał ze źródeł publicznych

są to przede wszystkim:

• budżety różnego rodzaju agend rządowych

• budżety lokalne

• budżety organizacji (instytucji) międzynarodowych

mają one z reguły charakter celowy i w większości przypadków skierowane są na realizację celów makroekonomicznych. Podmiotami w nich uczestniczącymi są:

• banki komercyjne i państwowe para banki

• fundusze powiernicze

• źródła z organizacji międzynarodowej:

• bank światowy

• europejski bank odbudowy i rozwoju

• europejski system banków centralnych

• agendy czy instytucje międzynarodowe (np. międzynarodowy fundusz walutowy)

Kredyty udzielane ze źródeł publicznych to rodzaj kredytów celowych. Mają one jednak charakter komercyjny. Cechuje je również to, że z reguły udzielane są na bardzo korzystnych warunkach. Te warunki to dużo niższa stopa procentowa i stosowanie niemal z reguły okresu kadencji w spłacie kredytu (okres jaki upływa od momentu otrzymania kredytu do momentu rozpoczęcia jego spłaty). Trzeba jednak płacić ubezpieczenia i procent.

kapitał ze źródeł prywatnych

cechą charakterystyczną jest to, że:

• obejmuje wszystkie formy wywozu kapitału

• udzielane są z motywu zysku (wyłącznie)

Podmiotami są przede wszystkim:

• banki komercyjne

• podmioty gospodarcze

• osoby fizyczne

Wyróżniamy tu również krótkookresowy i długookresowy ruch kapitału (tak jak w kapitale ze źródeł publicznych i na tych samych warunkach)

Przyjmując za kryterium podziału formę wywożonego kapitału możemy wyróżnić:

• lokaty na rynku walutowym

• kredyty handlowe

• inwestycje portfelowe

• kredyty finansowe

• inwestycje bezpośrednie

lokaty na rynku walutowym - obejmują krótkookresowe lokowanie kapitału na zagranicznym rynku. To lokowanie może przybierać dwie formy:

• depozyty krótkookresowe

• wybrane rodzaje papierów wartościowych

Jest to podyktowane chęcią osiągania zysku większego niż jest to możliwe w kraju. Podstawą decyzji o lokowaniu krótkoterminowych za granicą są ewidentne korzyści:

• ekonomiczne

• finansowe

jako skutek różnic w stopie procentowej lub różnic kursowych

kredyty handlowe - są udzielane z reguły przez exportera danego towaru z myślą o stworzeniu konkurencyjnych warunków transakcji. Kredyty handlowe dotyczą głównie kontraktów o bardzo dużej wartości (np. kupna, sprzedaży kompletnych obiektów przemysłowych np. samoloty). Ale cechą charakterystyczną jest to, że kredyt ten jest związany z konkretną transakcją, kredyt warunkujący przeprowadzenie transakcji.

Ten kredyt jest stosowany między krajem bardzo bogatym a innym biednym - ale rozwijającym się.

Inwestycje portfelowe - są długookresowymi lokatami na zagranicznym rynku, szczególnie w obligacjach banku centralnego danego kraju lub akcjach przedsiębiorstwa.

Do połowy lat 90-tych lokowane w obligacjach, emitowane przez bank centralny danego kraju, było dla zagranicznych inwestorów najbardziej atrakcyjną formą akumulowania kapitału przez zagranicznych inwestorów. Operacje tego typu realizowane były głównie za pośrednictwem londyńskich instytucji finansowych, gdzie skupiło się większość tego typu transakcji.

Gł. kierunki przepływu tego typu kapitału pochodziły od krajów obu Ameryk w stronę państw europejskich, a gł. Europy Środkowej i Wschodniej.

Bardziej atrakcyjną formą lokat terminowych stanowią akcje przedsiębiorstw. Jest to skutek rozwoju poszczególnych gospodarek państw świata, rozwój nośników informacji (technicznej, o podmiotach). Cechą charakterystyczną współczesnego rozwoju gospodarki światowej jest to, że większość krajów jest obecnie zarówno exporterem jak i importerem kapitału, w formie inwestycji portfelowych. Podłoże tej sytuacji wyjaśnia teoria port folio.

Port folio- (czyli teoria zróżnicowanego portfela inwestycyjnego) mówi, że inwestor posiadający zróżnicowany portfel akcji może zachowywać się w dwojaki sposób:

• osiągać duży zysk przy danym ryzyku

• mniejszy zysk przy dużo mniejszym ryzyku

Realizacja polega na tym, że przy posiadanym pakiecie zróżnicowanych akcji przedsiębiorstw, wzrostowi części tego portfela towarzyszy spadek drugiej części. Zawsze wychodzi na „+”.

Inwestycje portfelowe rozwijały się w dekadzie lat 90-tych, najbardziej dynamicznie w kierunku krajów rozwijających się, a także w Europie Śr. i Zach. (w Polsce uruchomienie od podstaw „Daewoo”). Ten proces bardzo ułatwia przeprowadzanie procesów prywatyzacyjnych, strategicznych branż czy gałęzi danego kraju (np. prywatyzacja Telekomunikacji Polskiej).

Kredyty finansowe - polegają na postawieniu do dyspozycji kredytobiorcy określonych środków finansowych bez jakiegokolwiek ograniczenia co do sposobu jego wykorzystania.

Podstawowymi podmiotami są:

• banki państwowe

• banki komercyjne

• agendy rządowe

• międzynarodowe instytucje finansowe (gł. bank światowy, międzynarodowy fundusz walutowy) ich rola ogranicza się do kredytów celowych na konkretne przedsięwzięcie

Kredyty finansowe można dzielić ze względu na rodzaj stopy procentowej:

• wg stałej stopy procentowej

• wg zmiennej czy płynnej stopy procentowej

Średnią stopą procentową będzie Libor. Ta stopa Libor to stopa procentowa ustalana przez bank londyński w kredytach eurowalutowych, udzielanych innym bankom komercyjnym. Jest ona ustalana codziennie.

01.01.1999r. kiedy powstał Euro, powstała nowa stopa procentowa Eurolibor. Różni się tym, że oparta jest na walucie Euro.

Ponad 80% kredytów udzielanych jest wg płynnej stopy procentowej. Przepływ kapitału w postaci zagranicznych kredytów w postaci zagranicznych kredytów wiąże się z ryzykiem, szczególnie dla udzielającego. To ryzyko związane jest nie tylko z możliwością lub nie - spłaty, ale z ograniczeniem możliwości dochodzenia swoich wierzytelności na drodze prawnej przez wierzyciela (dwa różne kraje - dwa odrębne systemy prawne).

Międzynarodowe stosunki gospodarcze wyróżniają trzy możliwe sytuacje w tym zakresie:

• możliwość ogłoszenia przez wierzyciela niewypłacalności dłużnika

• postawa odrzucenia długu

• jednostronne wstrzymanie obsługi zadłużenia przez kredytobiorcę

Aby się uchronić, większość wierzycieli stara się ubezpieczyć od tego rodzaju ryzyka. Można to zrobić w dwóch formach:

1. przez klasyczną asekurację ubezpieczenia danej umowy

2. poprzez znalezienie banku lub instytucji finansowej, która zechce wystąpić jako gwarant danego kredytu

W roli takiego gwaranta może wystąpić:

• bank państwowy kraju pożyczkobiorcy

• bank państwowy kraju wierzyciela

• międzynarodowa instytucja finansowa (bank światowy czy międzynarodowy fundusz walutowy)

Ta forma wywozu kapitału stała się pierwszorzędną formą gł. od lat 70-tych. Ta ekspansja kredytu była to ekspansja źle ukierunkowana, ekspansja źle zarządzanego kapitału, ekspansja źle wykorzystanego kapitału. Skutkiem tak strategicznych błędów był wybuch w połowie lat 70-tych kryzysu światowego zadłużenia. Podstawowe przyczyny to:

• 6-cio krotny wzrost cen ropy naftowej (gł. 1974-1975 i 1978-1979) co doprowadziło do pogorszenia się efektywności w handlu zagranicznym krajów importujących ropę. Pogorszył się wskaźnik Terms of Trade. Jest on wskaźnikiem stosunku cen artykułów exportowanych do importowanych

• wahania stopy procentowej udzielanych kredytów

konwersja długów - jest rodzajem porozumienia polegającego na sprzedaży lub zamianie na międzynarodowym rynku finansowym posiadanego przez bank zobowiązania dłużnika.

Wprowadzono 6 form konwersji długu:

1. zamiana długu na dług

2. zamiana długu na udziały kapitałowe

3. zamiana długu na towary z kraju dłużnika

4. zamiana długu na eko-rozwojowe

5. zamiana długu na obligacje

6. wykup długu przez kraje dłużnicze

(Polska skorzystała z formy nr.6)

klub paryski - skupieni wierzyciele banków publicznych

klub londyński - wierzyciele banków prywatnych

Przedstawiciele spotykają się raz do roku i obradują jak odzyskać swoje pieniądze

inwestycje bezpośrednie - to nic innego jak:

1. podejmowanie od podstaw samodzielnej działalności gospodarczej za granicą

2. przejmowanie działalności już istniejącej

jest to skutkiem globalizacji i działania firm trans narodowych.

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI WALUTOWE I FINANSOWE

Rozliczenia obrotów zagranicznych przez podmioty gospodarcze (rozliczenia międzynarodowe)

Rozliczenia międzynarodowe - polegają na regulowaniu, powstałych między podmiotami gospodarczymi znajdującymi się w różnych krajach, należności i zobowiązań pieniężnych, z tytułu:

• obrotu towarowego

• obrotu usługowego

• obrotu kapitałowego

• tzw. jednostronnych świadczeń nieodpłatnych

Rozliczenia międzynarodowe mogą się odbywać w dwóch zasadniczych formach:

1. rozliczenia bez udziału pieniądza

2. rozliczenia z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego

rozliczenia bez udziału pieniądza - przybierają dwie formy:

1. kompensata częściowa - polega na transakcji między dwoma podmiotami, które dokonują u siebie wzajemnych zakupów za tą samą kwotę czyli o tej samej wartości

2. kompensata całkowita - jest realizowana w formie: transakcji barterowej lub transakcji równoległych

Obie formy kompensat przybierają formę kompensat towarowych.

transakcja barterowa - jako transakcja kupna - sprzedaży, realizowana jest bez jakiegokolwiek udziału pieniądza w rozliczeniach. Jest to przykład czystej towaru za towar. Tego typu transakcja może być realizowana wówczas, gdy przynajmniej jedna ze stron nie dysponuje wystarczającą ilością środków finansowych na zapłacenie za import.

Warunkiem transakcji barterowej jest wzajemne uzgodnienie asortymentu będącego przedmiotem wymiany. Każda ze stron musi zaakceptować towar drugiej strony, który jest przedmiotem wymiany.

transakcje równoległe - składają się z dwóch etapów:

• transakcji sprzedaży

• transakcji kupna

Zarówno transakcja sprzedaży jak i kupna jest realizowana oddzielnie, na indywidualnie uzgodnionych warunkach, szczególnie cenowych, ilościowych, terminowych. Jednak jest to rodzaj transakcji uwarunkowanej.

Transakcje równoległe od barterowej różnią się tym, że są dwa kontrakty kupna - sprzedaży. Są one realizowana na innych warunkach (dostawy, jakość itp.). Rozliczenie jest również oddzielne. Jedna nie może istnieć bez drugiej - transakcja uwarunkowana.

Kompensaty częściowe - cechą charakterystyczną jest nierównomierność kupna i sprzedaży. Różnią się wartościowo. Mogą być z udziałem pieniądza lub bez, lub typu częściowego rozliczenia w pieniądzu a częściowego w towarze. W praktyce przyjmują się 4 rodzaje transakcji:

1. wzajemne

2. kontr dostawy

3. offsetowe

4. wielostronne transakcje kompensacyjne

transakcje wzajemne - to rodzaj transakcji uwarunkowanych, zawieranych z reguły z inicjatywy kraju, który nie ma wystarczającej ilości środków finansowych do zapłacenia za import i warunkują zawarcie tego kontraktu, wyrażeniem przez partnera zgody na przynajmniej częściowe rozliczenie go oferowanymi towarami. Tego typu transakcje są gł. stosowane w krajach będących sąsiadami (np. Polska i Łotwa). Jest to ważny rodzaj transakcji, gdyż bez niego niektóre transakcje, z braku funduszy, nie mogłyby dojść do skutku.

transakcje kontr dostawy - dotyczą kontraktów o dużej wartości, w większości przypadków dotyczą sprzedaży kompletnego obiektu przemysłowego. Rozliczenie tej transakcji ma charakter bezgotówkowy i odbywa się w towarze, produkcie pochodzącym z tego obiektu.

transakcje offsetowe - to rodzaj transakcji uwarunkowanej, polegającej na tym, że warunkiem zawarcia kontraktu importowego jest zgoda dostawcy danego towaru na:

• przeniesienie produkcji części do wyrobu, który był przedmiotem tego kontraktu w kraju odbiorcy

• zmuszenie dostawcy do przeniesienia produkcji wyrobu do kraju odbiorcy

• zmuszenie dostawcy do zainwestowania w kraju odbiorcy w zupełnie inną branżę, nie związaną z kontraktem

tego typu transakcje dotyczą z reguły obrotu specjalnego a więc produkcji i handlu sprzętem wojskowym i uzbrojeniem

transakcje kompensacyjne -

p

USA RP

1 mln $

1 mln $

G

Realizowana jest pomiędzy krajem wysoko uprzemysłowionym a krajem o państwowym monopolu w handlu zagranicznym. Przedmiotem kontraktu jest produkt o wysokim stopniu uprzemysłowienia . Jednocześnie kraj o państwowym monopolu w handlu zagranicznym realizuje transakcje dostawy, do kraju rozwijającego się, towaru o niskim stopniu przetworzenia, ale o tej samej wartości co wartość pierwszej transakcji. Rozliczenie transakcji wygląda następująco, kontrahent z kraju o państwowym monopolu w handlu zagranicznym dokonuje sprzedaży swoich należności, uzyskanych w kraju rozwijającym się partnerowi z kraju wysoko uprzemysłowionego. Uwalnia się w ten sposób od zobowiązań wynikających ze wzajemnych rozliczeń. Tego typu transakcje realizowane są w sytuacji występowania trudności płatniczych kraju o państwowym monopolu w handlu zagranicznym i przede wszystkim sytuacji braku rozliczeń w walutach wymienialnych. Inaczej nigdy by nie doszło do transakcji, gdyż mamy za mało środków i niewymienialną walutę.

Wszystkie należności w handlu zagranicznym realizowane są w walutach transakcyjnych. W jej roli może wystąpić:

• waluta kraju exportera

• waluta kraju importera

• pieniądz międzynarodowy (SDR, Euro)

Gdy rozliczenia są z udziałem pieniądza, to najprostszą metoda tego typu rozliczeń jest ich dokonywanie w formie rozliczeń gotówkowych. Jest to forma najprostsza ale najmniej korzystna, z powodu:

• przemieszczanie pieniądza gotówkowego między krajami wymaga dość długiego czasu

• ta operacja jest stosunkowo kosztowna

Banki (lub inne instytucje) dokonują rozliczeń za pośrednictwem swoich korespondentów zagranicznych, w których otwierają rachunki określane nazwą rachunków „nostro”. Natomiast korespondenci zagraniczni otwierają w bankach krajowych rachunki „loro”. Nazwy tych rachunków odnoszą się zawsze do ich określeń z punktu widzenia banku krajowego. Rozliczenia tej transakcji polegają na wzajemnym albo obciążaniu albo uznawaniu przez korespondentów obu typów rachunków na podstawie typowych zleceń płatniczych. W ogóle system rozliczeń za pośrednictwem banku może przybierać różnorakie formy, w zależności od trzech uwarunkowań:

1. czy dana płatność podlega odroczeniu czy też nie

2. czy dana płatność jest w jakikolwiek sposób uwarunkowana czy też nie

3. czy forma rozliczę zależy od rodzaju realizowanego obrotu

ad 1.

W przypadku dokonywania rozliczeń bez odroczenia płatności, najbardziej rozpowszechnioną formą regulowania należności będzie albo polecenie wypłaty albo czek.

Obie te formy stanowią tzw. bezwarunkowe środki zapłaty. Natomiast uwarunkowanymi formami zapłaty będą różne formy inkasa lub akredytywy.

W bardzo podobny sposób następuje rozliczenie transakcji kapitałowych, a więc z udziałem warunkowych lub bezwarunkowych środków zapłaty. Można stosować zamianę jednych środków na drugie.

Najpoważniejszym problemem (rozwiązany ale nie do końca) było dokonywanie rozliczeń międzynarodowych, w warunkach braku wymienialności walut. Aby mogło dojść do transakcji, poszczególne kraje starają się stworzyć pewne ramy instytucjonalne, które mają ułatwić, wszystkim podmiotom uczestniczącym w międzynarodowym obrocie towarowym, możliwość rozliczenia z zagranicą w warunkach braku wymienialności walut. Kraje te podpisują dwu albo wielostronne umowy o międzynarodowym obrocie finansowym. Umowy te występują w dwóch formach:

1. umowy rozrachunkowe (clearingowe)

2. umowy płatnicze

umowy rozrachunkowe - nie dopuszczają do transferu walut wymienialnych między krajami. Funkcjonowanie umów rozrachunkowych, w praktyce, sprowadza się do umowy między dwoma krajami. Wszystkie ich wzajemne należności finansowe będą wpłacone w każdym z tych krajów na specjalne rachunki. Będą wpłacali importerzy lub wszystkie inne osoby mające zobowiązania finansowe wobec dwóch krajów. Natomiast, w momencie płatności, exporterzy zgłaszają się do banku prowadzącego taki rachunek i otrzymują należności ze środków pochodzących z wpłat dokonywanych przez dłużników w tych krajach. Warunkiem jest precyzyjne określenie limitu płatności między krajami, w danym czasie. Jednocześnie z podpisaniem takiej umowy zawiera się szczegółową umowę handlową, która reguluje warunki wymiany gospodarczej między partnerami. Jakiekolwiek odstępstwo od warunków umowy musi być parafowane przez każdą ze stron umowy.

Rozwiniętą formą umowy clearingowej jest wielostronna kompensata dodatnich lub ujemnych sald umów handlowych. Jej istota dotyczy rozszerzenia obszaru obowiązywania umowy clearingowej na większą liczbę krajów, po to aby ułatwić wzajemną kompensatę sald. Operacja ta wymaga zawarcia dodatkowych umów międzynarodowych między wszystkimi stronami tej operacji. Umowy te szczegółowo określają wszystkie czynniki towarów czy produktów podlegających kompensacie.

W warunkach rozwoju międzynarodowych stosunków finansowych taką wielostronną kompensatę sald, pierwszy raz, zrealizowano w 1950r. w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, kiedy to podpisano umowę zwaną Europejską Unią Płatniczą ( EUP).

EUP to system wielostronnych rozliczeń funkcjonujący w warunkach występowania ograniczeń dewizowych stosowanych przez jej uczestników. Po 9 latach obowiązywania tej umowy, wszystkie kraje członkowskie EUP zniosły jakiekolwiek ograniczenia dotyczące transakcji bieżących, co było dowodem na to, jak skutecznym narzędziem stały się wielostronne kompensaty sald umów handlowych.

umowy płatnicze - transfer walut wymienialnych odbywa się normalnie. Są formą uzgodnień, między dwoma krajami, dotyczącą maxymalnej kwoty walut wymienialnych, jakie zobowiązują się one przekazać sobie wzajemnie za import.

Jej nieodłącznym warunkiem jest postanowienie o tzw. kredycie technicznym. Ze względu na to, że umowa płatnicza może spowodować zjawisko okresowego powstania salda (+ lub -) i będzie miała wpływ na stan bilansu płatniczego. Dlatego też należy uruchomić kredyt techniczny w postaci dodatkowego transferu walut wymienialnych, w celu zrównania obu sald występujących u obu partnerów (obowiązuje on tylko na czas występowania tego salda).

Jeśli myślimy o rozliczeniach z udziałem pieniądza, za konieczne należy uznać:

• istnienie walut międzynarodowych

• istnienie rynku walutowego

• rozwiązać problem wymienialności walut

Podstawowym warunkiem rozliczeń międzynarodowych z użyciem pieniądza jest możliwość przeliczenia dowolnej kwoty krajowej na zagraniczną i odwrotnie. Instytucją umożliwiającą to działanie jest kurs walutowy. W pragmatyce międzynarodowych stosunków gospodarczych wyróżniamy dwie definicje kursu walutowego:

1. kurs walutowy - jest to cena płacona w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej

2. kurs walutowy - jest to cena jednostki waluty krajowej wyrażona w walucie obcej

Kurs walutowy spełnia dwie funkcje:

1. informacyjną

2. cenotwórczą

funkcja informacyjna - w praktyce polega na tym, że kurs walutowy jest bezpłatną, podstawową informacją dla wszystkich uczestników obrotu międzynarodowego i krajowego, przy podejmowaniu jakichkolwiek decyzji ekonomicznych. Zaliczamy tu:

• stan równowagi na krajowym rynku walutowym (popyt - podaż)

• występujące różnice cen między krajem a zagranicą

• polityka kursowa banku centralnego

• zakres wymienialności waluty krajowej

funkcja cenotwórcza - w praktyce sprowadza się do przenoszenia zagranicznego układu cen na ich układ krajowy. Zaliczamy tu:

• wpływ sytuacji międzynarodowej

• sytuacja polityczna danego kraju

• działanie spekulacyjne

rynek walutowy - jest to:

1. zespół wszystkich instytucji wymieniających waluty

2. ogół wszystkich wymieniających waluty (osób fizycznych i prawnych)

3. zespół reguł rządzących zawieraniem transakcji walutowych

4. ogół urządzeń i czynności technicznych, prowadzących do zawarcia transakcji walutowych

Uczestnikami mogą być:

• wszystkie instytucje bankowe, publiczne i komercyjne

• fundusze powiernicze

• para banki

• inne instytucje finansowe

Aktualnie dominującą formą rynku walutowego jest, połączona za pomocą środków łączności: satelitarnej, telefonicznej, telefaxowej, internetowej, sieć banków i nie bankowych instytucji walutowych. Znaczenie giełd powoli zamiera.

Wymienialność walut

Jest to problem bardzo skomplikowany, ponieważ wymienialność jako taka daje możliwość udziału danego państwa w międzynarodowej wymianie. Może być ona w pełni efektywna tylko wtedy, gdy związane z nią płatności dokonywane są w sposób wielostronny i w walutach wymienialnych. Występuje ona, gdy w transakcji kupna - sprzedaży uczestniczy jeden rodzaj lub jedna forma pieniądza, uznawanego za pieniądz także poza granicami danego państwa lub danego obszaru walutowego. Aby taki element (wymienialność) mógł funkcjonować, musi funkcjonować rynek walutowy, na którym to swobodnie działające prawa popytu i podaży na waluty obce kształtuje relacje wymienialności walut. Z prawnego punktu widzenia wymienialność walut oznacza zagwarantowaną przez władze pieniężne, faktycznie istniejącą możliwość wymiany jakiegoś rodzaju i formy pieniądza, występującego w ramach danego systemu pieniężnego, na inne rodzaje i formy pieniądza, funkcjonujące jako pieniądz w innych państwowych systemach pieniężnych. Oznacza to także możliwość wykorzystywania wymienialnych środków pieniężnych zgodnie z celami wymiany. W praktyce ta definicja oznacza to, że posiadacz własnej waluty może ją wymienić jej na walutę obcą, a władze państwowe muszą w swoim ustawodawstwie mu to umożliwić. . Pojęcie wymienialności zmieniało się wraz ze zmianą systemów walutowych, które funkcjonowały na świecie. I tak w systemie waluty złotej pojęcie wymienialności obejmowało zarówno wymienialność banknotów na złoto, jak i wymienialność na inne waluty. Natomiast w systemie waluty papierowej pojęcie wymienialności było już dużo szersze i obejmowało przede wszystkim:

• wymianą banknotów

• wymianę przekazów pieniężnych

• wymianę skryptu dłużnych banków i weksli

• wymianę innych znaków pieniądza na pieniądz wartościowy, bądź tylko wzajemną wymianę różnych znaków pieniężnych lub dokumentów stwierdzających zarówno należności jak i zobowiązania wyrażone w innej walucie

Wymiana jednego pieniądza na drugi jest aktem celowym, ale przede wszystkim ekonomicznym. Podstawowym celem tej operacji jest zapewnienie po wymianie wyższej siły nabywczej pieniądza. To jest cel wymienialności. Wymienialnością nie można nazwać wzajemnej wymiany różnych form pieniądza występujących w ramach jednego systemu pieniężnego. Wymienialność walut występuje w stosunkach ekonomicznych co najmniej dwóch krajów, bowiem wchodzą w grę dwa systemy pieniężne i dwa rodzaje pieniędzy. W literaturze międzynarodowych stosunków finansowych rozróżnia się wiele rodzajów i kategorii wymienialności. Najczęściej stosowanymi rodzajami wymienialności są te uporządkowane wg zakresu dopuszczalności ograniczeń dewizowych. Wg tej nomenklatury wyróżniamy trzy rodzaje wymienialności:

1. zewnętrzna

2. wg standardu Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW)

3. całkowita

Największy zakres ograniczeń dewizowych posiada waluta zewnętrznie wymienialna. Jedyną grupę płatności, które nie podlegają restrykcjom dewizowym będą to płatności nierezydentów wobec rezydentów danego kraju z tytułu transakcji bieżących.

Rezydent - krajowiec dewizowy

Nierezydent - cudzoziemiec dewizowy

Jednocześnie władze płatnicze danego kraju zobowiązują się wobec nierezydentów do zmiany własnej waluty na inną o wyższym standardzie wymienialności. Ta sytuacja polega na tym, że wszyscy cudzoziemcy prowadzący działalność gospodarczą w Polsce muszą tę działalność prowadzić w złotówkach. Ponieważ nasza waluta nie jest wymienialna władze pieniężne RP zobowiązały się do wymiany wszelkich zarobionych złotówek na inną walutę o wyższym standardzie wymienialności. Wymieniamy złotówki na walutę wymienialną. Bo inaczej oni nie mieliby co w Polsce robić i jak zarabiać. Waluta zewnętrznie wymienialna może być walutą zarówno fakturowania jak i płatności w transakcjach pomiędzy rezydentami i nierezydentami, a także w transakcjach pomiędzy nierezydentami. Waluta ta może także przedmiotem notowań na międzynarodowym rynku walutowym. Najbardziej znanym przykładem zewnętrznej wymienialności walut były waluty 14 krajów EWG, które uzyskały ten standard decyzją swych rządów w grudniu 1958r. Najczęściej stosowanym rodzajem wymienialności walut jest to wymiana wg standardu MFW. Zakres i warunki tejże wymienialności reguluje art. 8 pkt.1.4 statutu tejże organizacji. Zakres tejże wymienialności wg tego standardu jest o wiele szerszy od kryterium wymienialności zewnętrznej. Ale zarazem jest on dużo węższy od wymienialności całkowitej. Do końca kwietnia 1998r. spośród 181 krajów członkowskich MFW waluty 115 krajów członkowskich spełniały wymogi art.8 statutu. W praktyce oznaczało to, że wymienialność tych 115 walut była ograniczona do bieżących transakcji międzynarodowych obejmujących następujące pozycje:

1. wszelkie płatności z tytułu handlu zagranicznego

2. wszelkie płatności dotyczące bieżącej działalności handlowej i przemysłowej

3. płatności z tytułu kredytów krótkoterminowych i kosztów tych kredytów

Natomiast tego typu wymienialność nie dotyczyła operacji kapitałowych. W praktyce tego typu wymienialność po pierwsze dotyczy wyłącznie krajów członkowskich MFW, po drugie dotyczy wszystkich transakcji między tymi krajami, wreszcie dotyczy to systemu rozliczeń między MFW a krajami członkowskimi i odwrotnie. Rzeczą ciekawą jest również fakt, że jeśli dana waluta kraju członkowskiego zostaje uznana za wymienialną w myśl art. 8 to tego zakresu wymienialności nie da się cofnąć, odrzucić, zmienić. Raz nadana wymienialność waluty jest stała do końca.

Pełna (całkowita) wymienialność waluty w warunkach odejścia od wymienialności na złoto będzie oznaczać nieograniczoną możliwość wymienialności krajowej na inną walutę. Może to także oznaczać zamianę należności międzynarodowych w jednej walucie na należności w innej walucie. Tak absolutna wymienialność oznacza stan, w którym przepływ walut odbywa się między krajowcami i cudzoziemcami: w dowolnej formie, celu, czasie, wysokości. Wymienialność taka może odbywać się:

1. na żądanie krajowych i zagranicznych uczestników operacji

2. w związku z płatnościami z tytułu bieżących operacji handlowych

3. z tytułu exportu i wszelkich innych tytułów

Obecnie w świecie 40 krajów posiada waluty całkowicie wymienialne. Będą to przede wszystkim waluty krajów wysoko uprzemysłowionych gr. G 10 (DM, Jen japoński, $ amerykański, $ kanadyjski, Ł brytyjski, frank szwajcarski, gulden holenderski, frank francuski). Będą to także przykładowo niektóre waluty krajów OPEC (krajów naftowych) np. waluta kuwejtska, Arabii Saudyjskiej, Emiratów Arabskich, ale będzie to też 10 walut krajów rozwijających się (waluty Jamajki, Gujany). Podział ograniczeń wymienialności walut w zależności od podmiotu, czyli od posiadacza dewiz służy za podstawę wyodrębnienia wymienialności zewnętrznej i wewnętrznej. Jako taka wymienialność zewnętrzna występuje wówczas, gdy jest zagwarantowana wyłącznie nierezydentom. Oznacza ona prawo cudzoziemców do wymiany w dowolnym czasie na inną walutę dewiz uzyskanych z exportu lub z tytułu należności. W tej sytuacji może występować też tzw. szczególna forma wymienialności zewnętrznej, polegająca w praktyce na prawie do wymienialności walut ograniczonym tylko do określonych instytucji

np. zagranicznych banków centralnych. Drugim rodzajem wymienialności jest wymienialność wewnętrzna. Wymienialność wewnętrzna została wprowadzona w życie przez kilka byłych krajów postkomunistycznych. Pierwszym państwem, które wprowadziło tego rodzaju rozwiązanie była Jugosławia, której waluta -dinar- stał się walutą wewnętrznie wymienialną 18.12.1989r. Polska wprowadziła wewnętrzną wymienialność złotówki 01.01.1991r. Wewnętrzna wymienialność opiera się na pięciu zasadach:

1. nie ma ograniczeń dewizowych w transakcjach bieżących nierezydentów z danym krajem

2. importerom zapewnia się dostęp do dewiz potrzebnych w celu dokonania płatności z tytułu transakcji bieżących. Zakup dewiz odbywa się wg jednolitego kursu walutowego

3. rezydenci muszą odsprzedawać państwu dewizy, szczególnie pochodzące z exportu. Nie mogą także otwierać rachunków dewizowych zarówno w kraju jak i za granicą

4. stosowane są ograniczenia dewizowe wobec transakcji kapitałowych ( w Polsce na mocy prawa dewizowego z 1964r.)

5. zabrania się używać pieniądza narodowego zarówno jako waluty fakturowania jak i waluty płatności w handlu zagranicznym

Zarówno zakres wymienialności zewnętrznej jak i wymienialności wewnętrznej jest różny w różnych krajach. Różnice te wynikają z odmiennego traktowania lub określania osoby rezydenta i nierezydenta.

Kolejnym problemem jest ten, który mówi, że wymienialność jako taka może obejmować wszystkie walory finansowe występujące w danym kraju. Z tego też powodu w pierwszym przypadku będziemy mówili o wymienialności pełnej, natomiast w drugim przypadku o wymienialności ograniczonej. Jednakże w obu przypadkach mamy do czynienia z sytuacją, w której istnieje możliwość wymiany waluty krajowej na inne waluty, a także pełna swoboda wykorzystania walut. Wymienialność ograniczona może występować:

1. w odniesieniu do pewnych walut lub pewnych obszarów płatniczych

2. może dotyczyć pewnych lub pewnej grupy rezydentów

Ostatnim podziałem wymienialności jest:

1. wymienialność rynkowa

2. wymienialność oficjalna

Wymienialność rynkowa polega na prawie do wymiany jednej waluty na inne przez wszystkie osoby prawne i fizyczne

Wymienialność oficjalna polega na prawie władz pieniężnych poszczególnych krajów do dokonywania wzajemnej wymienialności walut lub wymienialności walut na inne aktywa rezerwowe bezpośrednio przez pastwo lub jego agendy poza rynkiem walutowym

Wprowadzenie i utrzymanie zarówno ograniczonej lub pełnej wymienialności walut wymaga spełnienia przez państwo rygorystycznych warunków ekonomicznych. Bowiem waluta narodowa poprzez jej wymienialność rozszerza zasięg swojego oddziaływania również na stosunki wewnętrzne danego kraju. Oznacza ona otwieranie gospodarki tego kraju wobec innych gospodarek narodowych i rynku towarowego. Stopień tego otwarcia określają poszczególne kraje posługując się szeregiem narzędzi z zakresu zagranicznej polityki ekonomicznej. Im szerszy zakres otwarcia gospodarki danego kraju, tym są większe szanse i korzyści dla danego kraju. Ale same szanse nie muszą zawsze oznaczać korzyści, czyli gwarantować korzyści. Szanse są, ale gwarancji nie ma. Warunki osiągnięcia takich korzyści (oczywiście korzyści z prowadzenia zewnętrznej wymienialności i otwarcia gospodarki) zależą od wytworzonej jeszcze przed wprowadzeniem wymienialności proexportowej struktury gospodarki. Wymaga to długookresowej polityki gospodarczej państwa połączonej z reguły z zabiegami protekcjonistycznymi. Jednym z podstawowych warunków wprowadzenia wymienialności waluty krajowej jest istnienie długofalowej równowagi w gospodarce. Chodzi tu o tzw. równowagę wewnętrzną i równowagę zewnętrzną skutkującą w polityce równowagą bilansu płatniczego danego państwa (chodzi o równowagę zewnętrzną). Kraj zamierzający wprowadzić wymienialność waluty swojej powinien:

1. dysponować odpowiednim potencjałem gospodarczym

2. dysponować elastyczną strukturą produkcji

3. preferować racjonalną polityką gospodarczą

Występowanie powyższych warunków stanowi podstawowy czynnik ochronny gospodarki danego kraju przed negatywnymi wpływami zmian zewnętrznych w długim okresie. Duże znaczenie dla zapewnienia wymienialności ma równowagę bilansu płatniczego i ustalenie kursu waluty. To są dwa elementy, które właściwie warunkują wprowadzenie wymienialności. Na spełnienie warunków bilansu i kursu walutowego właściwie eliminuje kraj z możliwości wprowadzenia wymienialności. W myśl wymogów Unii Europejskiej kraj kandydujący do tego ugrupowania musi utrzymać względną równowagę bilansu płatniczego i kursu w ciągu 2 lat zanim przystąpi do Unii. Nie może być tak, że gospodarka danego kraju jest wyizolowana od gospodarki świata.

Od 01.06.1995r. polski złoty jest walutą wymienialną w rozumieniu art.8 pkt. 1.4 statutu MFW. Ten zakres wymienialności złotówki jest tylko i wyłącznie do tego ograniczony, a więc dotyczy wymienialności w transakcjach pomiędzy członkami funduszu a Polską, dotyczy rozliczeń należności między Polską a MFW i odwrotnie, również tego typu wymienialność dotyczy transakcji kredytów wyrównujących stan bilansu płatniczego państwa. W pozostałych przypadkach złotówka jest niewymienialna.

MIĘDZYNARODOWY SYSTEM WALUTOWY (MSW)

Jako taki MSW należy uznać za konstrukcję historyczną. Obejmuje on bowiem zespół układów, reguł, instytucji, zasad, a nawet zwyczajów określających warunki i sposoby funkcjonowania pieniądza w sferze stosunków międzynarodowych. System ten zawiera zasady ustalone i przejęte z dotychczasowego mechanizmu funkcjonowania płatności międzynarodowych. Reguły w nich zawarte zostały wypracowane w toku praktycznej działalności podmiotów gospodarczych, funkcjonujących w obrocie międzynarodowym. Natomiast wszelkie normy i zasady systemu zostały ustalone drogą umów wielostronnych, w których zasadnicza część znalazła swój udział w statutach międzynarodowych organizacji finansowych, w tym głównie w statucie MSW.

MSW musi istnieć dlatego, że w każdym państwie funkcjonuje odrębny system płatniczy i walutowy, uwzględniający specyfikę narodową oraz cele wewnętrznej polityki gospodarczej. A jeżeli tak, to za niezbędne należy uznać funkcjonowanie zasad regulujących stosunki walutowe między krajami. Na zakres tych stosunków walutowych składają się trzy grupy problemów:

1. problematyka kursów walutowych

2. bardzo poważny problem wyrównania bilansu płatniczego

3. kreacje pieniądza narodowego i światowego

! MSW zapewnia :

1. regulowanie płatności międzynarodowych w warunkach istnienia odrębnych, niezależnych narodowych systemów walutowych

2. ingeruje on w gospodarkę świata w sferze stosunków walutowych i płatniczych

3. stwarza instytucjonalne ramy powiązań występujących w gospodarce światowej w ramach transferów funduszy pieniężnych związanych z obrotem handlowym, kapitałowym czy jednostronnymi świadczeniami nieodpłatnymi

4. zawiera on szereg postanowień dotyczących maxymalizacji korzyści z wymiany międzynarodowej

Aby tak zaprezentowane cele MSW mógł osiągnąć, niezbędne jest istnienie takich jak:

• musi istnieć swoboda dokonywania płatności międzynarodowych

• musi istnieć wymienialność walut

• ograniczyć trzeba ryzyko w płatnościach międzynarodowych

• trzeba zapobiegać spekulacyjnym przepływom kapitału

• trzeba zapobiegać potencjalnym konfliktom między uczestnikami wymiany międzynarodowej

MSW obejmuje też pewne reguły i zalecenia ukierunkowane na eliminowanie odchyleń od stanów równowagi bilansów płatniczych. MSW preferuje określone metody wyrównania bilansu płatniczego. Tworzenie pieniądza narodowego czy światowego może być rezultatem trzech scenariuszy:

1. żywiołowych procesów (np. złota w walucie złotej)

2. kreacja pieniądza może być rezultatem polityki pieniężnej państw, których waluty występują w obrocie międzynarodowym

3. tworzenie pieniądza światowego kontrolowanej emisji międzynarodowej organizacji finansowej (występują dwa takie przypadki:

• emisja SDR przez MSW

• kontrolowana emisja Euro przez kontrolowany europejski system banków centralnych Unii Europejskie)

Właściwości MSW podlegają zmianą pod wpływem dwóch grup czynników:

1. grupa czynników ekonomicznych

2. grupa czynników politycznych

Obie one określają przebieg procesów finansowych w sferze międzynarodowej ale istnieje różny stopień ich obligatoryjności. MSW stopniowo dostosowuje się do zmieniających się warunków gospodarki świata, stwarzając równocześnie mechanizmy obronne, chroniące przed różnymi formami zakłóceń walutowych i płatniczych. Jako taki MSW jest elastyczne w długim okresie i może funkcjonować w zmieniających się warunkach ekonomicznych. Jednakże ze względu na to, że podstawowe zasady systemu walutowego występują jako stałe w krótkich okresach, jest on po prostu krótko okresowo stabilny. W przekroju historycznym MSW występował najpierw pod postacią waluty złotej. Następnie po II Wojnie Światowej funkcjonował jako system dewizowo - złoty (albo system z BRETTON - WOODS) i wreszcie współcześnie jako system wielodewizowy.

SYSTEM WALUTY ZŁOTEJ

Funkcjonował w latach 1798 - 1914. Przed jego pojawieniem się nie istniał żaden MSW obejmujący większość państw.

Nim on powstał, w okresie starożytności i średniowiecza istniały systemy walutowe ale ich funkcjonowanie związane było z istnieniem imperiów lub państw, w których bito monety i posługiwano się różnymi monetami z różnych metali i stopów. Z żelaza i miedzi bito monety o niskiej wartości, natomiast ze złota i srebra monety o dużych nominałach. Ale to właśnie złoto i srebro, najpierw w postaci sztabek a potem i monet spełniało funkcje pieniądza w tym okresie.

W średniowieczu i czasach nowożytnych złoto zaczęło spełniać funkcje pieniądza, po raz pierwszy zarówno w obiegu wewnętrznym jak i międzynarodowym. W Europie, w tym czasie, było kilkanaście ośrodków - miast, gdzie rozwijał się handel, bito monety srebrne i złote, które to pieniądze stały się elementem obrotu międzynarodowego.

Nastąpił poważny rozwój handlu, odkrycie Indii i Ameryki - to spowodowało, że do Europy zaczęły docierać coraz większe ilości złota. Sytuacja ta spowodowała relatywny spadek jego ceny, głównie w stosunku do srebra i innych metali kolorowych (np. miedź).

Na przełomie XVIII / XIX wieku w większości krajów europejskich panował system bimetalizmu. Jego istota sprowadzała się do tego, że w roli pieniądza występowało jednocześnie złoto i srebro i to zarówno w obiegu wewnętrznym jak i międzynarodowym. Doświadczenie wykazało, że bimetalizm doprowadził w końcu do chaosu walutowego, ponieważ w okresie jego funkcjonowania zaczęły się zmieniać nierównomiernie koszty produkcji srebra i złota. Skutkiem czego naruszone zostały relacje cenowe między tymi dwoma metalami. W konsekwencji doszło do sytuacji, w której kruszec, którego podaż wzrosła stopniowo tracił na wartości i wypierał z obiegu pieniądz lepszy, o wyższej wartości. Działo się to zgodnie z prawem GRESHAMA - KOPERNIKA. Prawo to mówi, że pieniądz gorszy ruguje z rynku pieniądz lepszy.

Niepowodzenie związane z okresem bimetalizmu stworzyły przesłanki do powstania systemu walutowego opartego na jednym kruszcu. Stało się nim złoto. Przede wszystkim ze względu na posiadane przez złoto cechy (mała objętość a duża wartość, jednorodna struktura, nie psuło się). Niebagatelny wpływ na wybór złota miała duża podaż na nie w tym okresie. Podstawy systemu waluty złotej pojawiły się po raz pierwszy w świecie w 1717r. w Anglii, kiedy to po raz pierwszy ustalono stałą cenę złota w stosunku do srebra i pieniądza papierowego. Krokiem drugim był rok 1798, gdzie w tej samej Anglii zaprzestano bicia monet ze srebra. Tamże w 1816r. wprowadzono po raz pierwszy wymienialność banknotów na złoto. Przełom stanowił rok 1844, gdzie w tej samej Anglii, w celu przeciwdziałania inflacji wprowadzono po raz pierwszy, w historii MSF kontrolę emisji pieniądza na rynek.

Po raz pierwszy, w historii MSF, ustalono także bezpośredni związek emisji pieniądza ze zgromadzonymi, w systemie bankowym, rezerwami złota.

Wprowadzenie systemu waluty złotej w Anglii trzeba określić na 1816 rok. Pozostałe kraje wprowadzają system po roku 1870. W 9 lat później wprowadzają go kraje amerykańskie. Do 1914r. system waluty złotej stał się powszechnym międzynarodowym systemem walutowym, który występował aż w 41 krajach. Był on wynikiem dotychczasowej ewolucji pieniądza. Jego wprowadzenie było sankcjonowane odpowiednimi aktami prawnymi władz państwowych. Nie opierał się on jakichkolwiek międzynarodowych porozumieniach, natomiast był wynikiem dotychczasowej praktyki handlowej i bankowej. Reguły tego systemu dobrowolnie akceptowały władze pieniężne każdego kraju.

! System waluty złotej opierał się na czterech zasadach:

1. emisja banknotów była podporządkowana wymogowi pokrycia rezerwami złota

2. bank centralny zobowiązany był zarówno do sprzedaży jak i zakupu złota, po stałej cenie w walucie krajowej

3. występowała pełna, wzajemna wymienialność wszystkich form pieniądza, w tym przede wszystkim wymienialność banknotów na złoto

4. występowała całkowita swoboda transferu złota w skali międzynarodowej

! Sprawność systemu waluty złotej polegała na tym, że wszędzie przyjęte były takie reguły postępowania ja:

• zasada stałych kursów walut, oparta na parytecie złota (dla 1$ parytet = 0,00886 grama czystego złota)

• swoboda transferu złota

• zależność wewnętrznego obiegu pieniężnego od rezerw złota

• bezpośredni wpływ stopy procentowej (dyskontowej) na przepływy kapitału w skali międzynarodowej

• w okresie tym funkcjonował również sprawny mechanizm wyrównywania bilansu płatniczego. (Od tego momentu nigdy nie udało się wypracować tak sprawnego mechanizmu).

• w tym czasie były stosowane zasady wolnego handlu

• występowała duża elastyczność cen i płac

• pieniądz, w tych krajach, był stabilny (towarzyszyła mu stopniowa unifikacja narodowych systemów pieniężnych)

• w sferze wewnętrznego obiegu pieniężnego, w tym systemie, rolę pieniądza pełni złoto; wszystkie inne rodzaje pieniądza były tylko jego substytutami

• waluty krajowe miały parytet w złocie

W tych warunkach pieniądz krajowy miał względnie ustabilizowaną wartość wewnętrzną i zewnętrzną (wartość wewnętrzna - siła nabywcza na rynku krajowym, wartość zewnętrzna - jego parytet w złocie).

Dlatego w tym systemie przeważają okresy deflacji, natomiast okresy inflacyjne należały do rzadkości.

Sprawny mechanizm wyrównywania bilansu płatniczego, w systemie waluty złotej, polegał na tym, że:

• był to mechanizm rynkowy

• jego scenariusz polegał na realizacji trzech kroków:

1. w kraju o deficycie bilansu płatniczego następował spadek rezerw złota, w wyniku finansowania tego deficytu

2. spadek rezerw złota powodował wzrost stopy dyskontowej i redukcję dopływu pieniądza krajowego na rynek; ponieważ w momencie rozmiary kredytu były uwarunkowane stanem rezerw złota, kredyt był ograniczony

3. następował przypływ kapitałów obcych pod wpływem wzrostu stopy dyskontowej i to spowodowało poprawę bilansu płatniczego

Czynnikami, które tu uczestniczyły i pomogły to:

• spadek dochodów realnych

• spadek popytu krajowego

• spadek cen - spowodował poprawę rentowności exportu i ograniczył import; miało to wpływ na bilans płatniczy, który się poprawiał

Mechanizm z Bretton - Woods funkcjonował na podstawie trzech etapów postępowania:

1. powstaje deficyt i wyzwala on konieczność wykorzystania rezerw złota na sfinansowanie tego deficytu

I - deficyt rezerwy złota

2. spadek rezerw złota powoduje wzrost stopy dyskontowej, co powoduje ograniczenie dopływu pieniądza na rynek

II spadek rezerw złota wzrost stopy dyskontowej

3. sytuacja ta z punktu 2 powoduje w kroku 3 konieczność dopływu zewnętrznego kapitału, który jest skutkiem wzrostu stopy dyskontowej. Ten dopływ kapitału powoduje, że następuje poprawa salda bilansu płatniczego. Występuje tu:

1. ograniczenie popytu

2. spadek cen kapitałowych

3. spadek kosztów produkcji

Te trzy elementy są pochodną trzech kroków postępowania. Spadek cen powoduje poprawę rentowności exportu, a więc w prostej linii powoduje jego wzrost. Natomiast powoduje ograniczenie importu. I w ten sposób osiąga się równowagę.

Po 1914 roku żaden następny system walutowy, do dnia dzisiejszego, nie osiągnął tak sprawnego systemu wyrównywania bilansu płatniczego.

Sprawny mechanizm wyrównywania bilansu płatniczego jest najcenniejszym dorobkiem systemu waluty złotej. Drugą zaletą tego systemu był mechanizm stałych kursów walut. Natomiast wadą tego systemu, co później przyczyniło się do jego upadku, było całkowite rozbicie relacji między transferem złota w skali międzynarodowej a relacjami rynkowymi, a więc popytem i podażą na złoto.

System zaczyna się zmieniać w 1914 roku, przede wszystkim dlatego, że wzrosły koszty prowadzenia polityki wzrostu gospodarczego i były, w efekcie, nie do pogodzenia z rozszerzającą się polityką zbrojeniową. Jeżeli państwo miało prowadzić zbrojeniową politykę wzrostu i politykę zbrojeniową razem wzięte, to był konieczny etetyzm i interwencjonalizm państwowy. Był on nie do pogodzenia w systemie waluty złotej, gdzie państwo musiało interweniować w gospodarkę.

Przychodzi rok 1914, wybucha wojna i system przestaje istnieć, bo świat przestawia się na tory gospodarki wojennej Wchodzą zasady finansów wojennych, a one opierają się na zupełnie innych prawidłach niż system finansowy gospodarki w okresie pokojowym. Nie udało się utrzymać zasady stałości kursu walutowego. Wprowadzono częściowo regulowane kursy płynne i system przestaje istnieć. Wojna trwa do 1918 roku.

1918 rok świat wchodzi powoli w etap odbudowy ze zniszczeń wojennych. Większość państw zrezygnowała z wymienialności swoich walut na złoto. Jedynym państwem, które zachowało wymienialność swojej waluty na złoto jest USA. W latach 1918 - 1928 funkcjonują dwa systemy walutowe: system sztabowo - złoty i system dewizowo - złoty. Oba systemy różniły się między sobą dwoma parametrami:

1. w każdym z nich występował inny pieniądz w roli waluty rezerwowej. W systemie sztabowo - złotym było to złoto, natomiast w systemie dewizowo - złotym były to waluty sztabowo - złote

2. sposobem wymienialności pieniądza na złoto; w systemie sztabowo - złotym pieniądz był dowolnie wymieniany na złoto, ale dopiero powyżej określonej sumy stanowiącej równowartość 1 sztaby złota (po prostu jedna jednostka pieniężna nie była wymieniana na złoto, trzeba było uzbierać tyle, żeby stanowiły one równowartość 1 sztaby złota; stąd nazwa systemu)

W drugim systemie pieniądz nie był wymienialny bezpośrednio na złoto, ale był wymienialny na tzw. waluty sztabowo - złote lub $ amerykański

System sztabowo - złoty był przyjęty przez: Anglię, Francje, Włochy, kraje Beneluxu, Czechosłowacje i waluty tych krajów nosiły nazwę sztabowo złotych. Natomiast wszystkie pozostałe kraje należały do drugiego systemu i ich waluty nosiły nazwę dewizowo - złotych.

Dla nas najważniejszy był fakt, że wymienialność walut dewizowo - złotych na złoto zaczyna mieć charakter pośredni, a więc w tym momencie parytety walut zaczęły odgrywać dużo mniejszą rolę.

Banki centralne krajów o walutach dewizowo - złotych zaczęły wyznaczać tzw. kursy centralne do walut sztabowo - złotych, jednak najczęściej do Ł brytyjskiego i $ amerykańskiego. W tym momencie odchylenia od kursu miały bardzo ograniczony charakter i można uważać, że kurs miał charakter ustabilizowany.

Tak udało się utrzymać proces do 1929 roku, kiedy to dochodzi do wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1928 - 1933. Relacje w wymianie zostają całkowicie zachwiane. Większość krajów wprowadza maxymalne ograniczenia dewizowe. Przychodzi rok 1934 i 1935 pierwsze państwa europejskie dokonują uruchomienia potencjału obronno - ekonomicznego i świat przygotowuje się do kolejnej wojny (Niemcy w 1935 roku przestawiają gospodarkę na potrzeby wojny; Wielka Brytania robi to w 1936r., Francja w 1937r.; Polska nie zdążyła tego zrobić w ogóle).

Przychodzi rok 1939 - wybucha wojna. Świat popada w chaos wojenny. Dopiero na przełomie 1942/43 pojawiają się trzy ośrodki: Francja, Wielka Brytania i USA, w których rozpoczęły się prace zespołów, największych umysłów z dziedziny międzynarodowych stosunków gospodarczych, nad wypracowaniem koncepcji nowego międzynarodowego systemu walutowego. W początkowej fazie zespoły wymieniały miedzy sobą informacje, współpracują. Jednak z każdym dniem dochodzi do coraz liczniejszych kontrowersji dotyczących podstawowych zasad funkcjonowania nowego systemu walutowego. Zespoły od współpracy przechodzą do działań typowo konkurencyjnych, przede wszystkim dlatego, że USA chciało coraz bardziej zdominować prace koncepcyjne. Używano różnych nacisków, że ma to być koncepcja amerykańska - bo jest najlepsza.

Rok 1943 - na placu boju zostają dwa zespoły - brytyjski (zespołem kieruje prof. White) i amerykański (zespołem kieruje prof. Keyns). Różnice poglądów nie dawały możliwości kompromisu. W problem włącza się ONZ. Pod jej egidą w dniach 1 -22. VII 1944 w amerykańskiej miejscowości Bretton - Woods dochodzi do międzynarodowej konferencji walutowej z udziałem 44 państw, która doprowadziła do podpisania umowy o utworzeniu nowego systemu walutowego. Konferencja trwała tak długo (3 tygodnie) ponieważ była 2 - krotnie zrywana przez USA. Amerykanie chcieli za wszelką cenę narzucić swoje rozwiązanie. Koncepcja prof. Keynsa opierała się na wprowadzeniu do obiegu nowego pieniądza o nazwie „bankor”, który miał zastąpić złoto w roli pieniądza światowego. Natomiast koncepcja prof. Whita oparta była na koncepcji funkcjonowania systemu dewizowo - złotego, w którym to systemie w roli pieniądza światowego, obok złota odgrywałyby wymienialne na złoto waluty narodowe. Czyli jest obalona koncepcja monowalutowości, bo wchodzą do obiegu inne waluty. W myśl założeń tego systemu (dewizowo - złotego) równowaga płatnicza krajów w nim uczestniczących miała być osiągana nie za pomocą ograniczenia wymienialności walut i nie poprzez zdanie się na wyłączne działanie mechanizmów rynkowych (jak to było w systemie waluty złotej) lecz poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej, do czego zobowiązywały się kraje uczestniczące w tym systemie.

Zwyciężyła koncepcja brytyjska (dewizowo - złota). Prof. Keynes i jego grupa nie pogodzili się z takim rozwojem sytuacji i narzucili, wbrew woli uczestników konferencji, rozwiązanie problemu wymienialności walut i stabilności walutowej. To stało się przysłowiowym „gwoździem do trumny” tego systemu. System upadł, bo Amerykanie zginęli od własnego działania.

Oprócz podpisania porozumienia o powołaniu nowego międzynarodowego systemu walutowego opartego na systemie dewizowo - złotym, podpisano również dwa porozumienia:

1. o powołaniu międzynarodowego funduszu walutowego

2. o utworzeniu „EMBOR” czyli międzynarodowego banku odbudowy i rozwoju, zwanego popularnie bankiem światowym

Podstawę systemu z Bretton - Woods stanowiły dwie zasady:

1. zasada wymienialności walut - ta zasada rozumiana była, jako wymienialność gwarantowana przez bank centralny emitujący daną walutę. Była też rozumiana jako wymienialność rynkowa, czyli całkowita swoboda obrotu pieniężnego w skali międzynarodowej ( w tym czasie, tak rozumiane kryteria wymienialności, spełniała tylko jedna waluta - $ amerykański)

2. zasada stabilności walutowej - ta zasada obejmowała reguły kształtowania kursów walutowych, w których starano się pogodzić dwie zasady: stałych i płynnych kursów walut.

Od tego momentu kursy walut miały być wyrażone bądź w złocie jako kursy parytetowe, bądź w $ amerykańskim jako tzw. kursy centralne. Dopuszczano odchylenia od wahań kursów ± 1%, w obu kursach: centralnym i parytetowym. Krótkookresowa nierównowaga bilansu płatniczego miała być likwidowana w drodze wykorzystania rezerw walutowych, w tym przede wszystkim złota i $ amerykańskiego lub drogą zaciągania kredytów zagranicznych. Natomiast długookresowa nierównowaga miała być przezwyciężana drogą zmiany polityki gospodarczej zmierzającej do poprawy sytuacji.

Zmiana kursu paretytowego lub centralnego była traktowana jako rozwiązanie ostateczne.

Dewaluacja kursu waluty mogła się odbywać tylko za zgodą międzynarodowego funduszu walutowego i nie mogła przekraczać 10%.

W systemie z Bretton - Woods rolę pieniądza światowego odgrywały: złoto i $ amerykański (bo $ amerykański był jedyną walutą bezpośrednio wymienialną na złoto). W ten sposób $ amerykański pełnił rolę waluty kluczowej systemu. Wszystkie inne waluty narodowe były wymienialne na złoto tylko pośrednio, bowiem najpierw musiały być wymienione na $ amerykański a dopiero potem $ na złoto. W konsekwencji tego kursy centralne walut narodowych wyrażane były w $ amerykańskim. Dawało to bardzo istotne korzyści USA, bowiem jako jedyne państwo na świecie, w tym czasie, mogły dokonywać transakcji wyrównawczej bilansu płatniczego we własnej walucie. Na tym polegała uprzywilejowana pozycja $ amerykańskiego. Sytuacja ta przynosiła pozytywny efekt dopóki USA osiągało względną równowagę bilansu płatniczego. Jednak w latach 60 -tych, w skutek narastającego lawinowo deficytu bilansu płatniczego USA, powstała sytuacja nadmiaru $ na rynku światowym. W tej sytuacji USA, w celu utrzymania rynkowej ceny złota w $ , musiało wyzbyć się znacznych części rezerw złota, aby wykupić nadmiar tych $ na rynku. W tym czasie USA, w tej operacji, wspierało większość państw EWG. Chodziło o ograniczenie ilości $ na rynku. Operacja ta nie przyniosła spodziewanego rezultatu, dlatego też w I etapie kraje z grupy G 10 (najbardziej uprzemysłowione kraje świata) w 1962 roku podejmują decyzję o wstrzymaniu się od wymiany rezerw walutowych na złoto. Ponieważ deficyt USA się pogłębiał, została całkowicie zachwiana stabilność $. Dochodzi do pamiętnego piątku 15 VIII 1971r., kiedy to o godz. 18 w amerykańskiej telewizji prezydent USA Richard Nixon obwieszcza zawieszenie zewnętrznej wymienialności $ na złoto. Kraje świata, na wieść o takiej decyzji, odchodzą od zasady stałych kursów walut wyrażonych w $ i wprowadzają zasadę tzw. ograniczonych kursów płynnych w stosunku do $. Sytuacja na rynkach walutowych nie ustabilizowała się. Następuje ucieczka od $ (kraje wyzbywają się go) co zmusza Urząd Rezerwy Federalnej USA do wypracowania decyzji o dewaluacji $. 18 XII 1971r. w Waszyngtonie podpisuje się decyzję o dewaluacji $ na mocy tzw. „Umowy Waszyngtońskiej”. Umowę tę podpisują ministrowie finansów krajów grupy G 10. Była to dewaluacja o 8,57% pkt. (pierwsza strategiczna decyzja o dewaluacji $ w historii). W ten sposób próbowano ratować bilans płatniczy USA (czyli równowagę bilansu płatniczego USA). To się nie udało Na mocy „Uchwały Waszyngtońskiej” wprowadzono zasady tunelu walutowego, czyli zwiększenie amplitudy wahań kursowych z 1% do ± 2,25%

± 2,25%

( potem wprowadzono „węża” do tunelu walutowego, ograniczając amplitudę wahań o połowę, czyli ± 1,25%)

± 1,25%

15 III 1973r. kraje grupy G 10, każdy oddzielnie, zdecydowały się na odejście od zasady stałych kursów walut. W konsekwencji oznacza to odejście od systemu z Bretton - Woods.

System z Bretton - Woods rozpadł się;

Ze względu na te cechy które wprowadzili Amerykanie. Doprowadziły one do zachwiania międzynarodowej struktury równowagi płatniczej

1. Mono walutowość, czyli to, że jedynie $ był bezpośrednio wymienialny na złoto, a kursy wszystkich innych walut musiały być wyrażone w $, czyli władze pieniężne USA przestały mieć wpływ na kurs $, ponieważ był on wyrażony w innych walutach i to inni go wyrażali

2. brak elastyczności w przywracaniu zewnętrznej równowagi bilansu płatniczego. Wszystkie kraje musiały wyrównywać bilans płatniczy w $

3. wysoka mobilność pieniądza i kapitału

4. chroniczne deficyty stały się przyczyną ucieczki od $; brak równowagi bilansu płatniczego poderwał zaufanie do $

( Idea była taka, że USA wprowadziło zasadę mono walutowości. Jedyną walutą wymienialną bezpośrednio na złoto był $. Wszyscy inni musieli wymieniać na $ a dopiero potem $ na złoto. Wszystko było piękne przez Amerykanów pomyślane, ale niedopracowane w szczegółach. Pięknie było do momentu dopóki utrzymywały się na bardzo wysokim poziomie rezerwy federalne USA i sytuacja płatnicza była stabilizowana. Ale Amerykanie wprowadzili zasadę korzystną tylko dla siebie, że w tej sytuacji USA było jedynym państwem, które wyrównywało bilans płatniczy przy pomocy własnej waluty. Wszyscy inni musieli wyrównywać bilans płatniczy przy pomocy $. Amerykanie wprowadzili to, że wszystkie inne kursy walut były wyrażone w $. I tu była pułapka, bo władze pieniężne USA przestały mieć jakikolwiek wpływ na to. Zaczął się deficyt. Rozwijał się on lawinowo. Świat został zalany $.)

Międzynarodowy Fundusz Walutowy

To:

• wyspecjalizowana agenda ONZ

• stanowi instytucjonalną ramę funkcjonowania Międzynarodowego Systemu Walutowego

Swoje funkcjonowanie zaczyna 1 marca 1947r.

44 kraje założycielskie w tym Polska (która występuje z funduszu po 3 latach 14 marca 1950r., w noc sylwestrową 1954r. występuje Czechosłowacja, a w 1964r. Kuba).

Międzynarodowy Fundusz Walutowy w 1999r. to 181 krajów członkowskich.

16 czerwca 1986r. Polska wraca do funduszu.

Większość założeń systemu walutowego z Bretton - Woods znalazła zastosowanie w statucie MFW.

Statut MFW zmieniał się trzykrotnie:

• 1969 - w związku z emisją SDR -ów

• 1978 - w związku z reformą systemu walutowego i upadkiem $

• 1992 - z uwagi na to, że większość krajów, w tym Polska, nie wywiązała się ze swoich zobowiązań płatniczych

Głównym celem działania MFW jest:

1. stworzenie warunków niezbędnych do stabilizacji finansowej i gospodarczej krajów członkowskich

2. utrzymanie względnej stabilności walut

3. tworzenie ram ułatwiających wymianę dóbr i kapitału

Aby te cele osiągnąć, kraje członkowskie MFW są zobowiązane do:

1. kierowania swoją polityką gospodarczą i finansową w taki sposób, aby został utrzymany zrównoważony wzrost gospodarczy

2. popierania stabilizacji gospodarczej poprzez zapewnienie uporządkowanych warunków gospodarczych i finansowych

3. każdy kraj członkowski zobowiązany jest do unikania jakichkolwiek manipulowań kursem walutowym lub wykorzystywania MSW dla własnych korzyści

4. zobowiązany jest do stosowania polityki kursu walutowego zgodnie z zasadami zawartymi w statucie funduszu

Kraje członkowskie mogą tutaj oprzeć kurs swojej waluty na:

• oprzeć kurs swojej waluty na SDR

• może przyłączyć się do porozumienia o wężu walutowym

• może stosować własną politykę kursową (tak jak to czyni Polska)

Zgodnie ze statutem MFW sprawuje ścisłą kontrolę na polityką kursową krajów członkowskich. Jest to niezbędne w związku funkcjami koordynacyjnymi funduszu w Międzynarodowym Systemie Walutowym oraz w międzynarodowej współpracy walutowej.

MFW spełnia 3 funkcje:

• regulacyjną

• kredytową

• konsultacyjną

MFW dysponuje zasobami własnymi i pożyczonymi.

Zasoby własne funduszu pochodzą od tzw. kwot udziałowych państw członkowskich. Kwota udziałowa składa się z dwóch części:

• jej 25% stanowi złoto lub SDR -y

• 75% waluta narodowa ( w przypadku Polski - złoto)

kwota udziałowa Polski to w 1999r. - 988 mln SDR

Najwyższą władzą funduszu jest rada gubernatorów. Jest ich 181 + zastępcy (gubernatorem jest minister finansów, a jego zastępcą jest prezes narodowego banku)

Rada gubernatorów ma do dyspozycji tzw. ciało doradcze, czyli komitet tymczasowy, który wybierany zostaje spośród 24 gubernatorów funduszu krajów, które mają udział w handlu powyżej 1%. Komitet tymczasowy opracowuje wszystkie elementy dotyczące funkcjonowania współczesnego MFW.

Organem doradczym funduszu jest Rada administracyjna składająca się z dyrektora generalnego i 24 dyrektorów wykonawczych. Rada ma do dyspozycji 19 departamentów organizacyjnych, realizujących założenia funduszu.

Rada administracyjna zajmuje się:

1. ustalaniem zasad polityki kredytowej funduszu

2. wypracowaniem strategii rozwiązania światowego problemu zadłużeniowego

3. określa wytyczne dotyczące kwot udziałowych

Oprócz tego jest w MFW Komitet Rozwoju składający się z 24 dyrektorów wykonawczych przydzielonych do współpracy z bankiem światowym.

SDR

SDR (specjalne prawa ciągnienia) ustanowione w 1969r. stanowią źródło płynności międzynarodowej, tzn że:

• wykorzystywane są przede wszystkim jako składnik rezerw walutowych

• służą do wyrównywania ujemnego salda bilansów płatniczych - są źródłem płynności międzynarodowej

Przydział SDR -ów dla każdego kraju członkowskiego funduszu zależy od wysokości kwoty udziałowej.

• początkowy kurs w 1969r. wynosił: - 1 SDR = 1$ = 0,008886 grama czystego złota

• od 1974r. kurs SDR oparty jest na koszyku 16 walut

• od 1 stycznia 1981r. koszyk to tylko 5 walut: DM, jen japoński, $ amerykański, funt brytyjski i frank francuski

Kurs SDR ustala się codziennie na eurowalutowym rynku londyńskim.

Kraje członkowskie mogą używać SDR:

• w transakcjach między sobą

• w transakcjach z funduszem

• w transakcjach wytypowanymi 15 instytucjami międzynarodowymi

SDR jest jednostką rozrachunkową funduszu. Nie jest to waluta w formie pieniądza, ale raczej zapis na koncie.

SDR ma wyrugować $ amerykański z roli waluty rezerwowej.

Bank Światowy powstał równolegle z Międzynarodowym Funduszem Walutowym. Został powołany, przede wszystkim, do finansowania inwestycji w infrastrukturalnym krajów, które poniosły największe straty w II Wojnie Światowej. Na początku pełna nazwa banku to Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (EMBOR).

Natomiast Bank Światowy dzisiaj to cała grupa Banku Światowego. Główną władzą banku jest Rada Gubernatorów. Natomiast organem wykonawczym jest Prezes Banku Światowego, który ma do dyspozycji 24 dyrektorów wykonawczych. Oni z kolei mają do dyspozycji 55 departamentów operacyjnych.

Podstawowym celem Banku Światowego jest:

1. finansowanie konkretnych projektów inwestycyjnych

2. udział w tzw. koło finansowaniu (czyli udział w pożyczkach z innych źródeł)

3. udzielanie pożyczek i kredytów

4. udzielanie gwarancji i poręczeń

Kapitał Banku Światowego ma charakter udziałowy. Każdy kraj ma swój udział członkowski w banku. Ta suma udziałowa składa się z dwóch części:

1. kapitał własny (10%)

2. kapitał gwarancyjny (90%)

Kapitał Banku Światowego to 284 mld $ (w 1999r.). Udział Polski to 1,4 mln $. Polska wróciła do Banku Światowego 24 xi 1984r. jako 150 członek banku. Razem jest 178 członków. Bank założyło 41 państw. Polska otrzymała z Banku Światowego 4 transze kredytowe, kierowane głównie na sfinansowanie konkretnych inwestycji (np. przebudowa magistrali kolejowej wschód - zachód, przebudowę systemu kontroli powietrznej naszego kraju, partycypował w kosztach rozwoju telekomunikacyjnego z punktu widzenia transportowego Północ - Południe, wschód - Zachód)

System wielo dewizowy

System jako taki zaczął się wykształcać w połowie lat 70-tych. Przede wszystkim jako konsekwencja zniesienia wymienialności $ amerykańskiego na złoto i wprowadzenia zasady płynnych kursów walutowych.

Samej genezy systemu wielo dewizowego należy upatrywać w trzech elementach:

1. w procesie dywersyfikacji rezerw walutowych jaki nastąpił w tym czasie.

Dywersyfikacja ta odbywała się w tym czasie zarówno w ramach tzw. oficjalnej płynności międzynarodowej jak i w coraz większym stopniu, w ramach tzw. międzynarodowej płynności prywatnej (zmiana rodzaju waluty traktowanej jako waluty rezerwowej).

Płynność międzynarodowa polega na realizacji 2 procesów, że używa się walut do realizacji wyrównywania procesu ujemnego salda bilansu płatniczego oraz że następuje proces dywersyfikacji rezerw, tzn. wymiana rodzaju waluty, która występuje w postaci rezerw walutowych. Jako rezerwa występowały dwie waluty: $ amerykański i złoto. Dolar upadł, system się zawalił i musiał nastąpić proces dywersyfikacji rezerw, czyli ucieczka od $ a zastąpienie go innymi walutami. Ten proces nosi nazwę DYWERSYFIKACJI. Jeżeli mówi się o oficjalnej płynności międzynarodowej, to jest to płynność w ramach banku centralnego i banku państwowego. Natomiast jeśli mówimy o prywatnej płynności międzynarodowej, to mówimy o instytucjach prywatnych czyli o bankach komercyjnych.

Dywersyfikacja rezerw wynikała 3 przyczyn:

1. dywersyfikacja ta, w warunkach płynnych kursów walut lepiej chroni przed stratami, które mogą się znosić wzajemnie. Stąd te rezerwy walutowe przetrzymywane w kilku walutach zachowują względnie stabilną siłę kupna

2. spadek pozycji $ amerykańskiego w gospodarce światowej i towarzysząca temu zjawisku jego deprecjacja, szczególnie w latach 80-tych doprowadziły do zmiany struktury walutowej handlu światowego. I tak przy spadku roli $ jako waluty transakcyjnej, nastąpił wzrost roli innych walut transakcyjnych i lokacyjnych w handlu światowym i międzynarodowym obrocie gospodarczym

3. w skutek wzrastającej stopy procentowej, w większości krajów Europy zwiększyła się atrakcyjność walut wymienialnych tych krajów, jako walut rezerwowych. I właśnie banki centralne krajów EWG stosując zasadę dywersyfikacji rezerw zaczęły stosować przechowywanie rezerw w tych walutach. Takie czynniki jak:

• bezpieczeństwo lokat

• dochodowość lokat

• operatywność

zdecydowały o tym, że optymalizacja rezerw walutowych prowadzona przez banki centralne znalazła swój wyraz w dywersyfikacji rezerw.

2. w rozwoju międzynarodowego rynku walutowego

3. w rozwoju eurorynku pieniężnego i kapitałowego

W warunkach płynności kursów, ochrona przed ich wahaniami zależy od tej pory nie tylko od banków centralnych ale też od podmiotów gospodarczych, banków handlowych czy wręcz korporacji wielonarodowych. I tak władze walutowe gromadzą rezerwy walutowe, natomiast pozostałe podmioty gromadzą rezerwy transakcyjne. Głównym motywem gromadzenia rezerw walutowych przez władze walutowe są względy przezorności i bezpieczeństwa. Natomiast w mniejszym stopniu czynnik dochodowości. Natomiast w przypadku wszystkich pozostałych podmiotów występuje głównie motyw dochodowości i bezpieczeństwa. Wielkie korporacje, optymalizują swoje rezerwy transakcyjne w skali całego świata. Prowadzą operacje w różnych walutach, na różnych rynkach. Natomiast władze walutowe utrzymują w swych rezerwach złoto, nawet po jego demonetaryzacji (złoto nie jest już pieniądzem, tylko składnikiem rezerw wartościowych), czego oczywiście nie czynią przedsiębiorstwa, które przede wszystkim dążą do maxymalizacji dochodów i minimalizacji ryzyka. Następuje to poprzez różnicowanie aktywów w przekroju walutowym, terminowym i geograficznym. Genezę systemy wielo dewizowego należy również upatrywać w rozwoju eurorynków. Wpłynęło to na szybki wzrost płynności prywatnej wraz ze wzrostem płynności oficjalnej, które razem wzięte tworzą tzw. globalną płynność międzynarodowego systemu walutowego i finansowego. Powstanie systemu wolnodewizowego było zatem sposobem dostosowania się Międzynarodowego Systemu Walutowego i prywatnego systemu bankowego do zmienionych warunków gospodarowania i zmiany układu sił w gospodarce światowej. W tej sytuacji wzrosła ranga krajów Unii Europejskiej w systemie wolnodewizowym, w efekcie wzrostu udziału tych krajów w międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Jednak nadal, w tym systemie, wiodącą pozycję utrzymuje $ amerykański, który występuje jako waluta: rezerwowa, interwencyjna, lokacyjna i transakcyjna.

System wolnodewizowy można definiować w szerszym lub węższym ujęciu. W szerszym ujęciu jest on rozumiany jako system składający się z różnych rodzajów pieniądza międzynarodowego, tak jak np. złoto, waluty międzynarodowe, Euro, SDR.

Natomiast w ujęciu węższym jest rozumiany jako wielkość walut międzynarodowych.

System wielo dewizowy to taki, w którym funkcje pieniądza, w sferze stosunków międzynarodowych, pełni wiele rodzajów pieniądza i walut narodowych o statusie waluty międzynarodowej.

System wielo dewizowy funkcjonuje w trzech obszarach:

1. w ramach Międzynarodowego Systemu Walutowego

2. na międzynarodowym rynku kapitałowym

3. na eurorynku pieniężnym i kapitałowym

Z punktu widzenia zasad działania Międzynarodowego Systemu Walutowego jego główną zaletą jest to, że wzrost płynności międzynarodowej pochodzi z wielu źródeł. Sytuacja ta nie wymaga ścisłego związku pomiędzy wzrostem podaży waluty międzynarodowej a deficytem bilansu płatniczego jak to było w minionym systemie.

Nie wymaga to więc takich elementów interwencyjnych. A istnienie wielu ośrodków rynku kredytowego i eurorynków powoduje, że waluty krajów w których te ośrodki funkcjonują, mogą pełnić funkcje pieniądza w sferze obiegu międzynarodowego. W tym systemie o tworzeniu pieniądza międzynarodowego decydują:

1. producenci i eksporterzy złota

2. władze pieniężne USA

3. władze pieniężne krajów w których waluty wymienialne występują w obiegu międzynarodowym

4. władze pieniężne Międzynarodowego Funduszu Walutowego - kreacja SDR

5. władze pieniężne Unii Europejskiej - kreacja Euro

6. rynek walut nie podlegających kontroli władz walutowych

Mechanizm funkcjonowania systemu wielo dewizowego możemy poznać przez analizę walut rezerwowych i transakcyjnych. Umożliwi to poznanie mechanizmu funkcjonowania systemu wielo dewizowego w Międzynarodowym Systemie Walutowym a także na rynkach kredytowych i eurorynkach.

Głównymi ośrodkami systemu wielo dewizowego są:

• USA

• kraje Unii Europejskiej

• Japonia

• kraje Azji południowo - wschodniej

• grupa krajów rozwijających się

Waluty rezerwowe

Kraje członkowskie Międzynarodowego Funduszu Walutowego przechowują swoje rezerwy walutowe w różnych składnikach takich jak:

• złoto

• SDR

• dewizy

Na system i strukturę rezerw walutowych wywierają wpływ 3 główne czynniki:

1. system kursowy tych krajów

2. handel zagraniczny tych krajów

3. waluty używane w płatnościach z tytułu obsługi zewnętrznego zadłużenia

Jeżeli chodzi o strukturę rezerw następuje spadek udziału złota w rezerwach walutowych i wzrost udziału dewiz jako składnika rezerw udziałowych krajów członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Do 1994r. najważniejszymi walutami rezerwowymi świata były:

• $ amerykański

• DM

• jen japoński

• waluty krajów Unii Europejskiej

• frank szwajcarski

Czołową pozycję rezerw stanowi $. Mimo spadku jego popularności nadal jest on najważniejszą walutą rezerwową. Drugą co do rangi jest DM, natomiast walutą nr. 3 jest jen japoński. W tej chwili najważniejszą rangę będą stanowiły waluty stanowiące koszyk SDR. Jest ciągła tendencja spadku roli $.

Waluty interwencyjne

Pod pojęciem waluty interwencyjnej rozumie się waluty, w których banki centralne lub inne oficjale instytucje monetarne przeprowadzają operacje walutowe, na rynkach walutowych, w celu nie dopuszczenia do nadmiernych uchyleń kursu waluty narodowej wobec innych walut lub w celu uzyskania takiego poziomu kursu waluty narodowej, który jest uważany przez te banki za pożądany czy optymalny, w tych warunkach.

Podstawową walutą interwencyjną jest $. Drugą co do wartości walutą interwencyjną od połowy lat

80 -tych jest DM, trzecią frank francuski i gulden holenderski. Pozycja $, w tej roli, będzie słabnąć głównie na rzecz waluty krajów Unii Europejskiej i coraz bardziej wiodącą pozycję w tym zakresie ma jen japoński. Podstawowym obszarem funkcjonowania waluty interwencyjnej jest Europejski System Walutowy.

Waluty lokacyjne

Pod pojęciem waluty lokacyjnej rozumie się tę, w której nierezydenci utrzymują swoje należności i zobowiązania, i w której dokonywane są emisje międzynarodowych obligacji i euroobligacji.

Pełna ocena występowania niektórych walut wymienialnych w charakterze waluty lokacyjnej jest utrudniona ze względu na fakt, że brak jest ścisłych i wyczerpujących informacji przede wszystkim o strukturze walutowej, strukturze należności i strukturze zobowiązań banków odpowiedzialnych krajów. Jedynymi źródłami informacji są dane Niemieckiego Banku Federalnego i Banku Rozrachunków Międzynarodowych. W charakterze waluty lokacyjnej występują gł. Takie waluty jak:
- $ amerykański

- DM

- funt brytyjski

- frank szwajcarski

W ostatnim okresie wzrosła rola jena japońskiego i funta brytyjskiego. Natomiast rola franka francuskiego uległa pewnym zahamowaniom (w przyszłości, w roli waluty lokacyjnej ma występować Euro)

Waluta transakcyjna

Pod pojęciem waluty transakcyjnej należy rozumieć walutę występującą w obrotach na rynkach walutowych oraz walutę używaną do fakturowania exportu i importu. Tworzą one razem strukturę walutową obrotów dewizowych na rynkach walutowych a także strukturę walutową handlu światowego.

W tak rozumianej funkcji waluty transakcyjnej występuje zdecydowana przewaga $ nad innymi walutami wymienialnymi. W ponad 90% transakcjach uczestniczy $. W niecałych 18% transakcji uczestniczy DM, w 10% - funt brytyjski czy frank szwajcarski.

Po kolei wygląda to tak:

• $ amerykański

• DM

• funt brytyjski

• frank szwajcarski

• frank francuski

• gulden holenderski

Całkowitą wymienialność mają waluty 37 krajów członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Nie wszystkie z tych walut wykorzystywane są w charakterze walut transakcyjnych, ale przede wszystkim to waluty krajów Unii Europejskiej, a także $ kanadyjski i australijski, waluty krajów OPEC ( z 37 walut tylko 25 bierze udział).

W światowym exporcie, w ponad 50% walut transakcyjnych jest $, DM - niecałe 15%, frank francuski i funt brytyjski - 6 - 7%. Coraz bardziej rośnie rola guldena holenderskiego. Poważnie, w tej roli, zaczął występować jen japoński. W sumie 80% handlu światowego rozliczano w 4 walutach: DM, $, funcie brytyjskim i franku francuskim.

Wady i zalety systemu wielodewizowego

Mechanizm funkcjonowania systemu wielo dewizowego polega na tym, że istnieje wiele walut wymienialnych używanych w charakterze: waluty rezerwowej, waluty interwencyjnej, waluty lokacyjnej i waluty transakcyjnej.

O ich wyborze decydują różne względy. Ulegają zmianie kursy tych walut i ich pozycja rynkowa. Wszystko to powoduje, że system wielo dewizowy nie przeszkadza bankom centralnym przechowywać rezerwy walutowe w wielu walutach wymienialnych.

Doświadczenie historyczne wskazuje, że w systemie wielo dewizowym, mimo jego niestabilności, jego uczestnicy radzą sobie dobrze, zarówno z rozliczaniem operacji dewizowych jak i lokacyjnych, a także fakturowaniem exportu i importu w wielu walutach wymienialnych powszechnie przez nie akceptowanych.

Jednak gł. zaletą systemu wielo dewizowego jest to, że:

• wzrost płynności międzynarodowej pochodzi z wielu źródeł

• umożliwia on rozwój wielu narodowych rynków walutowych i kredytowych

System wielo dewizowy należy traktować jako najważniejszy element składowy wielobiegunowego świata finansów międzynarodowych. Dalszymi istotnymi częściami tego świata są:

• wykształcające się strefy walutowe

• międzynarodowy rynek walutowy i kredytowy

• eurorynek pieniężny i kapitałowy

Pewną ułomnością lat 90-tych jest pogłębiające się zjawisko braku międzynarodowej równowagi płatniczej (występuje ona w grupie krajów gdzie jest deficyt i gdzie jest nadwyżka. Kraje które mają deficyt mają bardzo małe szanse na jego likwidację).

Bilans płatniczy państwa

Bilans płatniczy jest zestawieniem wszelkich płatności dokonywanych między rezydentami krajowymi a zagranicą, realizowany w ciągu 12 miesięcy.

Jako taki bilans płatniczy jest zbiorem podstawowych informacji dotyczących stosunków danego państwa z zagranicą. Informacje zawarte w bilansie płatniczym mają bardzo poważny wpływ na kierunki polityki monetarnej i fiskalnej oraz polityki kursu walutowego.

Bilans płatniczy jest zestawieniem sporządzonym wg wszelkich zasad księgowości. Występuje tu strona kredytu i debetu.

• transakcje kredytowe powodują otrzymanie płatności od podmiotów zagranicznych

• transakcje debetowe wymagają płatności na rzecz podmiotów zagranicznych ze strony danego kraju

• cały export jest zapisywany jako transakcje kredytowe, natomiast import jako transakcje debetowe

Całość transakcji notowanych w bilansie płatniczym dzieli się na 2 podstawowe części:

1. rachunek bieżący - zapisuje się na nim ,przede wszystkim transakcje towarowe, usługowe, transfery kapitałowe, tzw. jednostronne świadczenia nieodpłatne. Transakcje te zapisywane są jako pełna wartość towarów lub usług eksportowych lub importowych. Zapisuje się też odsetki i dywidendy.

2. albo rachunek kapitałowy - obejmuje zagraniczne transakcje finansowe krótko i długoterminowe. Rachunek ten odzwierciedla tylko strony transakcji a nie jej wartość

W bilansie płatniczym odnotowuje się 3 rzeczy:

1. wzrost lub spadek należności i zobowiązań zagranicznych

2. przyrost lub ubytek majątku rzeczowego za granicą lub zagranicznego w kraju

3. zmiany stanu SDR lub zapasu złota

Ważną pozycją bilansu jest prezentacja stanu rezerw walutowych. Bilans płatniczy jest zawsze równoważony. Wynika to z tego, że bilans obrotów bieżących i bilans kapitałowy wraz z prezentacją stanu rezerw są ściśle ze sobą powiązane i saldo obrotów bieżących powinno się równać saldzie obrotów kapitałowych, skorygowane o zmianę stanu rezerw. Stan obrotów kapitałowych wyjaśnia nam źródło finansowania deficytu płatniczego albo na co zostało zużyta nadwyżka rachunku bieżącego.

Jeśli obroty kapitałowe nie równoważą deficytu lub nadwyżki obrotów bieżących, to funkcję tę przejmują rezerwy płatnicze. Gdy następuje spadek rezerw płatniczych zwiększa się też zadłużenie zagraniczne danego kraju i zmniejsza się wiarygodność płatnicza danego kraju. Nadwyżka całkowitych zobowiązań nad należnościami, na rachunku bieżącym i kapitałowym, określa rozmiary deficytu płatniczego.

Deficyt bilansu płatniczego może być zmierzony albo przez nadwyżkę zobowiązań nad należnościami zarówno na rachunku bieżącym jak i kapitałowym, albo poprzez zmierzenie stanu rezerw walutowych.

Bilans płatniczy osiąga nadwyżki wówczas, gdy należności przewyższają zobowiązania, na rachunku bieżącym i kapitałowym, i powodują wzrost stanu rezerw dewizowych.

Ocenę stanu równowagi danego kraju ułatwia klasyfikacja oraz podział wszystkich operacji i transakcji zagranicznych kraju na 2 grupy operacji:

1. operacje autonomiczne albo handlowe

2. transakcje wyrównawcze

Wszystkie transakcje na rachunku bieżącym lub kapitałowym nazywane są transakcjami autonomicznymi - podejmowanymi wyłącznie z chęci uzyskania zysku.

Do transakcji wyrównawczych (kompensacyjnych) zaliczamy:

1. zmiany stanu oficjalnych rezerw walutowych i te pożyczki zagraniczne, których celem jest poprawa stanu równowagi bilansu płatniczego

Teoria międzynarodowych stosunków narodowych rozróżnia 2 rodzaje bilansu płatniczego:

• równowaga rzeczywista - ma miejsce, gdy zobowiązania handlowe podejmowane są bez ograniczeń i nie towarzyszą im utrzymujące się przez dłuższy czas nadwyżki czy deficyt zobowiązań

• równowaga pozorna - ma miejsce, gdy równowaga transakcji autonomicznych jest osiągana w skutek restrykcyjnej polityki dewizowej lub handlowej

• występuje też międzynarodowa pozycja inwestycyjna kraju - prezentuje łączną sumę i strukturę aktywów krajowych za granicą i zagranicznych w kraju. Prezentuje się to z reguły pod koniec roku kalendarzowego.

W bilansie płatniczym można osiągnąć albo równowagę zewnętrzną albo równowagę wewnętrzną. Równowagę wewnętrzną i zewnętrzną można rozpatrywać z 3 punktów widzenia:

• równowagi rachunku bieżącego i wpływu na nią bilansu handlowego i kursu walutowego

• równowagi wewnętrznej kształtowanej na zmianie relacji oszczędności i inwestycji, a także struktury i poziomu wydatków i podatków kraju

• przepływów kapitałowych za granicą

W teorii handlu międzynarodowego skupia się uwagę na analizie czynników kształtujących:

1. wymianę handlową

2. politykę kursu walutowego

3. zmianę zdolności konkurencyjnej danej gospodarki

W ujęciu monetarystycznym akcentuje się problematykę przepływów kapitałowych.

W ujęciach pośrednich, w większym stopniu zwraca się uwagę na znaczenie makro proporcji gospodarczych i przyjmuje się, że równowaga zewnętrzna bilansu płatniczego jest pochodną proporcji zewnętrznych.

Pierwsze ujęcie bilansu płatniczego - ujęcie klasyczne, dotyczy mechanizmu przywracania płynności w systemie waluty złotej. Cechą tej proporcji był automatyzm, bo zwraca się uwagę na zmiany cen, pomija się zmiany dochodów, problem obrotów kapitałowych. Zaletą tego ujęcia była jego prostota i wydzielenie transakcji handlowych i wyrównawczych w bilansie płatniczym

Drugim ujęciem teorii było ujęcie neoklasyczne. Objaśniało ono mechanizm dostosowawczy waluty papierowej. Główną uwagę zwraca się na rolę kursu walutowego. Zmiany kursu walutowego w połączeniu ze zmianami cen i stanu rezerw stanowiły podstawę neoklasycznego mechanizmu wyrównawczego. W tym ujęciu pomija się zmiany strukturalne w gospodarce oraz ignoruje się rolę państwa w przywracaniu równowagi płatniczej. W ramach ujęcia neoklasycznego funkcjonuje dodatkowo ujęcie keynesowskie. Wg tego ujęcia mechanizmem wyrównawczym bilansu płatniczego będzie ten oparty na samoczynnie działającym mechanizmie rynkowym, uwzględniającym faktyczną rolę państwa i mechanizmie, który prezentuje zmiany w poziomie dochodowym, w kraju i za granicą. Ujęcie to uwzględniało też efekty mnożnikowe. Te efekty wywierają wpływ zarówno na równowagę zewnętrzną jak i wewnętrzna bilansu płatniczego państwa. W tym ujęciu przywracanie równowagi płatniczej wiąże się z takimi wskaźnikami jak:

• wysokość krańcowych stóp importu

• wysokość i struktura konsumpcji

• poziom oszczędności w kraju i wysokość, wzbudzonych wzrostem dodatkowych dochodów, inwestycji

Cechą tego ujęcia jest wprowadzenie elementów dynamicznych i wprowadzenie takiej kategorii jak: podatki, inwestycje, wydatki budżetowe, a także zerwanie z dotychczasową hipotezą samoczynnego przywracania równowagi ekonomicznej.

W ujęciu tym uwzględnia się faktyczną rolę państwa ale nie docenia się roli czynników strukturalnych i instytucjonalnych oraz ich wpływu na jeden i drugi rodzaj równowagi.

W latach 50 i 60 - tych, na gruncie teorii Keynsa, rozwinęła się teoria cenowo - dochodowa (dotycząca równoważenia bilansu). W latach 70 -tych, wraz z odejściem od kursów stałych, rozwija się teoria monetarna przywracania równowagi zewnętrznej i wewnętrznej. W tej teorii wychodzi się z założenia, że jeśli mamy do czynienia z integracją rynków kapitałowych i pieniężnych, to w konsekwencji tego mamy do czynienia z przepływem towarów i kapitału z krajów o względnej ich obfitości do krajów o ich niedoborach. Dla tego w tej teorii bilans płatniczy przedstawia przepływy netto kapitału między krajami.

Kapitały wykazują skłonność do przepływu z krajów, gdzie są tańsze, do krajów gdzie są droższe.

To jak kształtuje się relacja pomiędzy wzrostem podaży pieniądza a popytem na niego ma zasadnicze znaczenie płatnicze danego kraju. Są tu kraje nadwyżkowe i deficytowe.

W krajach nadwyżkowych podaż pieniądza przeważa nad popytem, a w krajach deficytowych -odwrotnie.

Jako tacy monetaryści postulują dostosowanie podaży pieniądza do przewidywanego tempa wzrostu dochodu narodowego.

Rozwinięciem teorii monetarystów jest teoria racjonalnych oczekiwań. W realizacji tej teorii uważa się, że nadwyżka stabilizacyjna wywołuje recesje dlatego inflacja słabnie wolniej niż zmniejsza się podaż pieniądza na rynek, w skutek utrzymywania się oczekiwań inflacyjnych. Zadaniem polityki stabilizacyjnej stanie się przełamanie oczekiwań inflacyjnych i dostosowanie tempa wzrostu cen do zmian tempa wzrostu podaży pieniądza na rynek.

Środki przywracania bilansu płatniczego

Istnieją grupy środków, których realizacja ma wpływ na osiągnięcie zewnętrznej równowagi ekonomicznej. Do tych środków zaliczamy:

1. system monetarny i politykę monetarną - jako taki system i polityka monetarna oddziaływują na zmiany podaży pieniądza, zmiany stopy procentowej, stopy redyskontowej, zmiany struktury i rezerw. Jeśli podaż pieniądza wzrasta a stopa procentowa i wymagany poziom rezerw obniżają się to mówimy o polityce deflacyjnej. Ta polityka zmniejsza koszt pozyskania kapitału na inwestycje. Sprzyja zwiększaniu dochodu, importu. Odwrotny efekt przynosi polityka ograniczenia podaży pieniądza, polityka wzrostu realnej stopy procentowej, wzrostu stanu rezerw i to jest polityka deflacyjna.

2. system fiskalny i politykę fiskalną - odnoszą się do zmian w podatkach, poziomie i strukturze wydatków budżetowych. Polityka fiskalna może być restrykcyjna lub ekspansywna. Polityka jest ekspansywna, gdy rząd zwiększa podatki zmniejszając wydatki, a restrykcyjna gdy zmniejsza podatki a zwiększa wydatki.

Jako taka polityka fiskalna oznacza zmiany struktury i wielkości dochodu narodowego.

3. system dochodowy i politykę dochodową - wiąże się z budżetem państwa, z podatkami, z zasadami kształtowania płac w sferze budżetowej i z zasadami systemu ubezpieczeń społecznych

4. system kształtowania cen i politykę dochodową - mechanizm dostosowania rynkowego obejmuje środki cenowe i dochodowe. Mechanizm cenowy opiera się na zmian popytu i podaży na zmiany cen. Dużą rolę odgrywa kurs walutowy.

5. środki administracyjno - prawne - chodzi tu o inicjatywę ustawodawczą, czyli wpływ na sytuację gospodarczą przez kształtowanie norm prawnych, rozwój infrastruktury, rozwój prawa gospodarczego danego kraju

Problem liberalizacji gospodarki - istnieją w świecie mechanizmy, które mają pomóc w przywracaniu równowagi bilansu płatniczego. Mają tu pomóc 2 systemy:

• Międzynarodowy System Walutowy

• bank światowy

Celem programu dostosowawczego jest wymuszenie przeprowadzenia przez kraj równowagi płatniczej. Celem ma być równowaga danego kraju. Dany kraj, który stosuje program dostosowawczy, może liczyć na poparcie finansowe tych organizacji. Aby kraj to wsparcie otrzymał, musi spełnić te kryteria, które dotyczą:

• polityki monetarnej

• polityki stopy procentowej

• rozmiarów deficytu płatniczego

• stopy inflacji

• poziomu rezerw walutowych

• wysokości salda rachunku bieżącego

• wielkości i struktury handlu

• prywatyzacji

Organizacje finansowe wymuszają 3 rodzaje działań:

1. aktywną politykę monetarną, fiskalną i kursową

2. liberalizację gospodarki

3. restrykcyjną kontrolę podaży pieniądza na rynek

Skutek recesji to spadek produkcji i wzrost bezrobocia. Aby wyjść z tego potrzebne są długookresowe procesy przywracania równowagi bilansu płatniczego. Oparte muszą być na zmianach strukturalnych i instytucjonalnych danego kraju.

POLITYKA KURSU WALUTOWEGO

W warunkach gospodarki rynkowej kursu walut jest podstawowym czynnikiem decydującym o dokonanej transakcji danego podmiotu. Cena danego produktu zależy od poziomu kursu walutowego. Kurs walutowy określa cenę wewnętrzną artykułu importowanego.

Wysokość kursu walutowego ma wpływ na bilans kontowy danego kraju, jako taki kurs walutowy ma wpływ na ostateczny wynik bilansu płatniczego państwa. Prowadzona polityka kursu walutowego może doprowadzić do zmian w bilansie płatniczym, a jeśli tak to ma wpływ na ogólny stan gospodarki danego kraju. Jako taka polityka kursu kraju zmierza do ustalenia i zapewnienia optymalnego poziomu tego kursu z punktu potrzeb bilansu płatniczego państwa i potrzeb gospodarczych. Poziom kursu walut może ulegać zmianom pod wpływem zmieniającej się sytuacji gospodarczej.

Zmiana kursu walutowego może mieć dwojaki charakter:

1. może to być posunięcie jednorazowe - jednorazowa zmiana kursu walutowego może polegać na jego obniżce i jest to dewaluacja, bądź na jego podwyżce i jest to rewaluacja

2. może to być posunięcie, które będzie przebiegało w pewnym czasie - jeśli zmiana kursu walutowego odbywa się w pewnym czasie i polega na wzroście to mówimy o aprecjacji, jeśli polega na obniżce to mówimy o deprecjacji

Polityka kursu walutowego może się więc sprowadzać bądź do dokonywania, w pewny momencie, jednorazowej dewaluacji czy rewaluacji, bądź do wywoływania albo też do przeciwdziałania deprecjacji czy aprecjacji danej waluty, bądź wreszcie do podtrzymania za pomocą określonych zabiegów istniejącego poziomu kursu walut.

Mechanizm dewaluacji -uruchamia się w sytuacji powstałego deficytu państwowego, który wymusza konieczność poprawienia sytuacji w bilansie płatniczym. Mechanizm dewaluacji może być też zastosowany jako narzędzie ożywienia koniunktury danego kraju, to dlatego, że jej wynikiem jest zdolności konkurencyjnej dóbr krajowych w stosunku do dóbr zagranicznych. To zaś oddziaływuje na ilościowe zwiększenie eksportu z danego kraju oraz na ilościowe ograniczenie jego importu. W wyniku dewaluacji bowiem ceny dóbr krajowych, w przeliczeniu na waluty zagraniczne, ulegają obniżeniu, ceny zaś dóbr zagranicznych dla odbiorcy krajowego, w przeliczeniu na waluty krajowe, podwyższeniu.

Należy pamiętać, że wynik uruchomienia narzędzia dewaluacji może się okazać dużo mniejszy od oczekiwanego np. że zdolność konkurencyjna, w niewielkim stopniu albo wcale, się nie zwiększy. Do tej sytuacji może dojść:

• po pierwsze - w przypadku, gdy kraje z którymi dokonujemy wymiany handlowej w tym samym czasie co my dokonałyby dewaluacji waluty. Jeżeli dewaluacja waluty krajowej = stopniowi dewaluacji krajów trzecich to zdolność konkurencyjna nie ulegnie zmianie. W praktyce dewaluacje wtórne (czyli krajów trzecich) mogą być przeprowadzone, gdy dewaluacja pierwotna dotyczy waluty kraju o dużym udziale w handlu światowym.

Można więc przyjąć, że gdy dochodzi do dewaluacji wtórnych to dewaluacja waluty danego kraju powoduje wzrost zdolności konkurencyjnej jego dóbr, ale jest on mniejszy od stopnia przeprowadzonej dewaluacji. To na ile jest on mniejszy zależy od skali dewaluacji wtórnych oraz od wielkości udziałów danego kraju w handlu zagranicznym.

• po drugie - ograniczenie wzrostu zdolności konkurencyjnej dóbr danego kraju może być wynikiem polityki cenowej eksporterów krajowych i zagranicznych. Eksporterzy krajowi, dążąc do zwiększenia efektywności swego eksportu, liczonej w walucie krajowej, mogą w ogóle, mimo dewaluacji, nie obniżyć swych cen eksportowych w walucie zagranicznej albo też obniżyć je w stopniu mniejszym od stopnia dewaluacji. Jednocześnie eksporterzy zagraniczni, eksportując swe dobra do kraju, mogą obniżyć swe ceny eksportowe w walutach zagranicznych

• po trzecie - proces dewaluacji oddziaływuje na podniesienie cen wewnętrznych danego kraju, może to ograniczyć, albo też eliminować wzrost zdolności konkurencyjnej dóbr krajowych spowodowanych początkową fazą dewaluacji. Proces dewaluacji nie zawsze musi spowodować poprawę bilansu płatniczego i bilansu handlowego. Poziomem tego jest wskaźnik terms of trade bowiem w wyniku dewaluacji następuje jego pogorszenie

Dewaluacja może poprawić bilans, gdy w wyniku obniżenia się cen eksportowych, w przeliczeniu na waluty obce i podwyższeniu cen dóbr importowanych w przeliczeniu na waluty krajowe, eksport ilościowo na tyle wzrośnie a import na tyle zmaleje, że efekty zmian ilościowych z nadwyżką kompensuje ubytek w bilansie płatniczym i handlowym spowodowany przez pogorszenie się wskaźnika terms of trade kraju. Aby do tego doszło popyt zagraniczny na eksport krajowy i popyt krajowy na import muszą charakteryzować się oddzielną elastycznością cenową. Jest to podstawowy warunek uzyskania poprawy bilansu płatniczego za pomocą narzędzia dewaluacji.

MECHANIZM EKONOMICZNY REWALUACJI

Aby rewaluacja mogła być uruchomiona muszą być spełnione 2 warunki:

1. w danym kraju, który chce ten mechanizm uruchomić, stan zatrudnienia czynników produkcji musi być względnie wysoki, bo proces rewaluacji odwrotnie niż dewaluacji powoduje spadek zatrudnienia i spadek koniunktury - ma charakter deflacyjny

2. jest posiadanie przez kraj odpowiednich rezerw złota i walut obcych. Bilans płatniczy musi charakteryzować się nadwyżką. Warunek ten w praktyce jest konieczny, bo z reguły rewaluacja powoduje pogorszenie bilansu płatniczego.

Przyczyną przeprowadzania rewaluacji jest dążenie rządu danego kraju do osłabienia występujących w gospodarce narodowej tendencji inflacyjnych. Mechanizm rewaluacji ma bezpośredni wpływ na wzrost importu i ograniczenie eksportu. Efektem tego działania jest ograniczenie bądź likwidacja nadwyżki bilansu płatniczego.

Jeżeli występuje nadwyżka w bilansie płatniczym to ma ona negatywny wpływ na jego gospodarkę, gdyż powoduje presję inflacyjną, bo strumień pieniądza jaki wpływa na rynek, z tytułu sprzedaży państwu czy bankom komercyjnym uzyskanych za granicą dewiz, jest większy niż strumień pieniądza, który z tego rynku wypływa w wyniku zakupu u państwa lub w bankach prywatnych walut zagranicznych.

Inflacyjne oddziaływanie może być zjawiskiem pożądanym w okresie niskiej koniunktury, występująca nadwyżka bilansu płatniczego państwa staje się źródłem kreowania dodatkowego popytu. W ten sposób sprzyja zwiększeniu wykorzystania czynników produkcji, a przez to ożywienia koniunktury danego kraju.

W okresie wysokiej koniunktury inflacyjne oddziaływanie bilansu płatniczego staje się jej wadą. Szanujące się państwo, obserwując rozwój sytuacji gospodarczej a przede wszystkim obserwując wysoki stan rezerw płatniczych musi podjąć decyzję o likwidacji lub ograniczeniu nadwyżki bilansu płatniczego, gdyż dalsze utrzymanie tej nadwyżki jest nie uzasadnione ekonomicznie gdyż jest źródłem inflacji.

Deflacyjne oddziaływanie rewaluacji na gospodarkę narodową można sprowadzić do kilku zasadniczych kanałów:

1. rewaluacja może spowodować zwiększenie podaży na rynku wewnętrznym. Odwrotnie niż przy dewaluacji jej wynikiem jest stanienie dóbr zagranicznych w przeliczeniu na walutę krajową i podrożenie dóbr krajowych w przeliczeniu na waluty zagraniczne. Spowoduje to wzrost importu i spadek eksportu, a zatem wzrost podaży na rynku wewnętrznym i jest to dla nas sytuacja nieciekawa.

2. deflacyjne oddziaływanie rewaluacji na gospodarkę narodową przejawia się w reperkusjach wzrostu importu i spadku eksportu dla wolumenu popytu krajowego. Reperkusje te nie wystąpiłyby tylko wtedy, gdy zwiększony popyt krajowy na import zostałby sfinansowany z poprzednio zgromadzonych oszczędności i kiedy te dobra, które w skutek rewaluacji przestały być przedmiotem eksportu, znalazłyby zbyt na rynku krajowym

3. deflacyjne oddziaływanie rewaluacji na gospodarkę narodową sprowadza się do uruchomienia tendencji do ograniczenia czy nawet likwidacji nadwyżki bilansu płatniczego

Pogorszenie się bilansu płatniczego, w wyniku rewaluacji, może wystąpić z 3 przyczyn

1. w skutek pogorszenia się bilansu handlowego - możliwość jego pogorszenia jest wynikiem wspomnianego wyżej zdrożenia dóbr krajowych w przeliczeniu na waluty obce i stanienia dóbr zagranicznych dla odbiorcy krajowego w przeliczeniu na walutę krajową. Do pogorszenia bilansu handlowego dochodzi zaś efektywnie wtedy, gdy popyt krajowy na import i popyt zagraniczny na eksport z danego kraju są odpowiednio elastyczne.

W przypadku zaś, gdy bilans handlowy poprzednio zamykał się deficytem, do jego pogorszenia konieczne jest spełnienie 2 warunków:

1. aby przy sumie tych elastyczności wyżej od jednostki odpowiednio wyższa była elastyczność popytu krajowego na import niż elastyczność popytu zagranicznego na eksport z tego kraju

2. aby suma tych elastyczności była odpowiednio wyższa od jednostki. W przypadku wreszcie, gdy bilans handlowy początkowo zamykał się nadwyżką, warunkiem jego pogorszenia - przy sumie elastyczności wyższej od jedności - jest odpowiednio wyższa elastyczność popytu zagranicznego na eksport z tego kraju

Kiedy warunki te nie są spełnione, rewaluacja zamiast pogorszenia bilansu handlowego powoduje jego poprawę. Efektem rewaluacji bowiem, odwrotnie niż dewaluacji, jest poprawa terms of trade danego kraju, co wpływa na polepszenie tego bilansu

2. w skutek pogorszenia się bilansu usług - tutaj oddziaływanie rewaluacji jest podobne jak w przypadku bilansu handlowego

3. w skutek pogorszenia się bilansu kapitałów długoterminowych - rewaluacja pogarsza go na tyle, że

działa ograniczająco na przypływ kapitału zagranicznego

POLITYKA KURSU ELASTYCZNEGO

Polityka kursu elastycznego (płynnego, zmiennego) - w praktyce oznacza zniesienie przez państwo formalnych granic wahań kursu walutowego z jednoczesnym oddziaływaniem przez państwo na poziom kursu, aby w każdym momencie był on najbliższy swego optymalnego poziomu.

Podstawowym celem polityki kursu elastycznego jest wykorzystanie tego narzędzia jako prostego mechanizmu samoczynnie przywracającego równowagę bilansu płatniczego.

Podstawy samoczynnego mechanizmu przywracania równowagi bilansu płatniczego

Kurs walutowy gdy nie ma ograniczeń dewizowych jest bezpośrednim wynikiem relacji między popytem a podażą dewiz na rynkach zagranicznych, a popyt i podaż dewiz warunkowane są sytuacją bilansu płatniczego. Jeśli bilans płatniczy się pogarsza to kurs walutowy ma tendencje do spadku i odwrotnie. Obniżający się kurs walutowy, w zależności od elastyczności popytu krajowego na import i popytu zagranicznego na eksport z tego kraju, może spowodować poprawę bilansu płatniczego.

Polityka kursu płynnego (elastycznego) jest wynikiem dążenia do wykorzystania tych cech kursu walutowego. Poziom kursu walutowego musi być na tyle wysoki, aby sprzyjać osiąganiu celów gospodarczych danego państwa np.: ochrona rynku wewnętrznego przed importem, wielkość eksportu.

Aby kurs walutowy utrzymywał się na poziomie równowagi bilansu płatniczego, zadaniem państwa musi być dążenie do tego, aby kurs walutowy był maksymalnie zbliżony do poziomu optymalnego. Państwo może tylko oddziaływać w sposób pośredni (czyli poprzez oddziaływanie na podaż albo na popyt na rynku dewizowym). W praktyce sprowadza się to do interwencji przez państwo skłaniającej do zakupu lub sprzedaży dewiz. W ekstremalnej sytuacji państwo, w celu utrzymania równowagi może zostać zmuszone do uruchomienia swych rezerw walutowych.

Zalety polityki kursu walutowego:

• jest możliwość wykorzystania mechanizmu kursu walutowego do przywracania równowagi płatniczej

• możliwość dostosowania kursu do zmieniającej się sytuacji gospodarczej

Wady polityki kursu walutowego:

• mechanizmy te są skuteczne, gdy następuje chwilowe zachwianie równowagi bilansu płatniczego, a gdy to zjawisko ma charakter strukturalny to polityka kursu elastycznego może osłabiać to zjawisko ale nie zlikwidować. Dzieje się tak dlatego, że zakres interwencji państwa ma charakter ograniczony

• zwiększenie elementów niepewności w obrotach gospodarczych za granicą

POLITYKA HANDLOWA

Polityka handlowa państwa polega na realizacji ściśle określonych zadań w sferze wymiany handlowej pomiędzy danym krajem a zagranicą. Ta polityka handlowa jest ukierunkowana przede wszystkim pod kątem równoważenia bilansu handlowego i płatniczego. Polityka handlowa realizowana jest przy użyciu 2-jakiego rodzaju narzędzi:

1. tzw. narzędzia pobudzające tę wymianę, np. cła

2. tzw. narzędzia ograniczające tę wymianę handlową, np. subsydia eksportowe

Polityka handlowa dotyczy wszelkich form przepływów towarowych, kapitałowych, usługowych i tzw. jednostronnych świadczeń nieodpłatnych. Szeroko rozumiana polityka handlowa wykorzystuje, w praktyce działania, ściśle określone instrumenty, w postaci środków para taryfowych i poza taryfowych.

Środki para taryfowe - służą ograniczeniu wymiany handlowej przez podwyższenie ceny danego produktu krajowego. Obejmują one także środki pobudzania eksportu w postaci obniżenia ceny produktu krajowego uwzględniając subsydia. Środki para taryfowe występują w następujących postaciach:

• opłat importowych

• minimalnych cen importowych

• depozytów importowych

• subsydiów eksportowych

Wszystkie pozostałe środki polityki handlowej, inne niż cła i środki para taryfowe nazywamy środkami poza taryfowymi.

Szczególnym instrumentem polityki handlowej jest zmiana kursu waluty, ma ona bowiem bezpośredni wpływ na wartość obrotów handlowych i wybrane pozycje bilansu płatniczego.

Kolejnym środkiem polityki handlowej są cła. Cła są bezpośrednią opłatą pobieraną od towaru zagranicznego, w związku z przekroczeniem przez niego granicy celnej. Jako takie stanowią one najstarsze narzędzie polityki protekcji, stając się licznym źródłem dochodów budżetowych.

Podstawowym zadaniem cła jest bezpośrednia ochrona wybranych gałęzi gospodarki danego kraju lub też ochronę wybranych pozycji bilansu płatniczego. Istnieje kilka sposobów klasyfikacji ceł. Pierwsze kryterium to kryterium ustalania stawek celnych:

1. cła wartościowe (advalorem) - ustalane są od wartości danego towaru

2. cła specyficzne - ustalane są od ilości towaru

3. cła kombinowane - są mieszanym rodzajem ceł (np. nie mniej niż tyle za daną ilość towaru)

Cła mogą być ustalane na czas nieograniczony lub mieć charakter okresowy, a niekiedy sezonowy.

Cła są pobierane od importu, eksportu lub pobierane są w tranzycie (cła tranzytowe w takiej nazwie nie występują, ale są w praktyce; tyle że nie mówi się cło tranzytowe a opłata tranzytowa).

Subsydia - są związane przede wszystkim z eksportem towarów i usług. Subsydia eksportowe mają na celu zwiększenie sprzedaży towarów krajowych za granicą. Ich zadaniem jest również poprawa konkurencyjności towarów krajowych na rynkach zagranicznych. Subsydia eksportowe to, w bezpośredniej formie, dopłata wartości różnicy pomiędzy ceną produktu krajowego a jego niższą ceną na rynkach zagranicznych. Subsydia eksportowe stosuje się przede wszystkim w celu pozbawienia się występujących nadwyżek produktowych albo towarowych (gł. artykuły produkcji rolnej).

Subsydia eksportowe mogą występować w dwóch formach:

1. bezpośredniej - są to konkretne środki finansowe, które są efektywnie wypłacane eksporterowi za eksport danego towaru

2. pośredniej - mogą występować w postaci pewnych ulg podatkowych albo w postaci nisko oprocentowanych kredytów, czasami w formie finansowania jakiś badań.

DUMPING

Istota dumpingu jest bardzo zbliżona do subsydiów, bowiem dumping oznacza sprzedaż za granicą towaru po cenie niższej od ceny sprzedaży na rynku krajowym ( subsydia stosowane są przez rząd, a dumping przez podmiot gospodarczy uczestniczący w wymianie międzynarodowej).

Dumping realizowany jest w dwóch wariantach:

1. towar sprzedawany jest za granicą po cenie niższej od ceny sprzedaży na innych rynkach eksportowych. Dotyczy to sytuacji, gdy producent chce za wszelką cenę utrzymać się na rynku krajowym (po uwzględnieniu wszystkich kosztów transakcji)

2. dany towar jest sprzedawany poniżej ceny sprzedaży na innych rynkach eksportowych. Dotyczy to sytuacji, gdy producent chce za wszelką cenę utrzymać się na rynku (lub wejść na dany rynek lub po trzecie jest to metoda walki konkurencyjnej)

Ekstremalną formą dumpingu jest sprzedaż towarów za granicą, po cenie niższej od kosztów produkcji.

ISTOTĄ DUMPINGU JEST SPRZEDAWANIE TAKICH SAMYCH PRODUKTÓW PO RÓŻNYCH CENACH !

Transakcje dumpingowe są transakcjami o dużych kosztach, zarówno dla kraju eksportera ja i importera. Koszty te występują w dwóch scenariuszach:

1. przedsiębiorstwo, które eksportuje swój towar i sprzedaje go po cenie dumpingowej za granicą, z reguły podnosi cenę tego towaru na rynku krajowym

2. dla kraju importera - sprzedaż towarów po cenach dumpingowych umożliwia nabywanie towarów po cenach niższych ale godzi to w interes producentów krajowych danego towaru

Każdy kraj, który jest doświadczony skutkami dumpingu, ma prawo się bronić. Podstawowym narzędziem ochrony rynku krajowego, w tym wypadku będą cła antydumpingowe. Występują one w formie tzw. marży dumpingu. Ta marża to jest różnica między ceną dumpingową towaru importowanego a ceną towaru występującą na rynku krajowym.

ZMIENNE OPŁATY WYRÓWNAWCZE

Zmienne opłaty wyrównawcze stanowią różnicę pomiędzy zmienną rynku światowego na dany towar i stałą w danym czasie ceną rynku wewnętrznego. Zmienne opłaty wyrównawcze występują w różnej wysokości. W celu ochrony produkcji danego wyrobu państwo ustala tzw. cenę gwarantowaną na rynku krajowym, zapewniając w ten sposób opłacalność jego produkcji. Ponadto występuje tu zobowiązanie po stronie państwa, które to zobowiązuje się po tej cenie skupować ewentualne nadwyżki tego produktu lub sprzedawać ten produkt, w przypadku występowania jego niedoborów na rynku lub w celu likwidacji nadmiernego wzrostu cen rynkowych.

Istotą funkcjonowania zmiennych opłat wyrównawczych jest, w prostej linii, nie dopuszczenie do taniego importu, poniżej cen gwarantowanych. Opłaty wyrównawcze są narzędziem bardziej elastycznym od ceł, bowiem o wiele szybciej dostosowują się do zmian cen światowych. Dlatego też bardzo skutecznie eliminują import danego towaru poniżej ustalonych, przez władze, i gwarantowanych cen minimalnych.

Opłaty wyrównawcze dotyczą, w większości przypadków, artykułów produkcji rolnej (jest tak dlatego, że gwarantowane nie mogą być stosowane do ograniczania importu wszystkich towarów. Mogą być natomiast stosowane do tzw. towarów wystandaryzowanych . Dotyczy to tych towarów, dla których rząd danego kraju ma możliwość ustalania i kontrolowania ceny gwarancyjnej. Ta sytuacja to klasyczny dzisiaj przykład z polskim cukrem).

OGRANICZENIA ILOŚCIOWE

Mogą występować w dwóch formach:

1. kwot - tzn. do wysokości określonej kwoty <<wartość>>

2. kontyngentów - tzn. do wysokości konkretnego kontyngentu, np. 100 000 <<ilość>>

Zarówno kwoty jak i kontyngenty oznaczają wprowadzenie ściśle określonego limitu dopuszczalnej wielkości importu i eksportu. I kwota i kontyngent może wynosić zero - to oznacza wstrzymanie eksportu lub importu.

Kontyngent każdego kraju może być wyrażony w dwóch formach:

1. ilościowej

2. wartościowej

Natomiast kwoty mogą być ustalane w sposób globalny lub podzielone między poszczególnych dostawców. Występuje wówczas tzw. licencjonowanie importu. Jest to wprowadzone po to, aby kontrolować przestrzeganie ograniczeń importowych. Licencjonowanie może mieć na celu wyłącznie monitorowanie importu.

W przypadku, gdy władze danego kraju dojdą do wniosku, że dalsze kontynuowanie importu danego towaru jest niewskazane zaprzestają wydawaniu licencji na import danego towaru. Taki rodzaj kontyngentowania importu nazywa się dyskrecjonalnym (albo uznaniowym) dlatego, że nigdy nie wiadomo jaka jest ostateczna, dopuszczalna wielkość importowanego towaru.

Wprowadzenie licencji w imporcie lub eksporcie stanowi dodatkowe utrudnienie i koszty. Bo każda licencja to:

• formalności

• dodatkowe wpłaty za jej otrzymanie

• ryzyko jej nie otrzymania

Limitowanie wielkości importu podwyższa też cenę krajową importowanych wyrobów. Rosną też ceny odpowiedników krajowych, towarów importowanych. Skuteczność ograniczeń ilościowych w handlu zależy od dwóch elementów:

1. wielkości przyznanego limitu importowego czy eksportowego

2. cenowej elastyczności popytu na dane dobro

DOBROWOLNE OGRANICZENIA EKSPORTU

Występują w skrócie pod nazwą „VERS”. Te dobrowolne ograniczenia eksportu odnoszą się do sytuacji, w których eksporter, pod naciskiem importera, dobrowolnie ogranicza eksport danego towaru na rynek partnera. Ta dobrowolność jest tylko w nazwie, faktycznie występuje tu wymuszenie ograniczeń przez odbiorcę, pod rygorem wprowadzenia ostrzejszych restrykcji handlowych.

Problemem tych dobrowolnych ograniczeń eksportu pozwalał jednym krajom skutecznie ograniczać import do danego kraju, z jednoczesnym utrzymaniem pozycji danego kraju jako kraju wspierającego zasady wolnego handlu.

„VERS-y” działały podobnie jak ograniczenia ilościowe, z tą jednak różnicą, że „VERS-y” były administrowane przez kraj eksportujący, bowiem porozumienia te mogły być zawierane także między poszczególnymi firmami i były bezpośrednio skierowane do niektórych tylko zagranicznych dostawców. Dlatego porozumienia „VERS” były mniej skuteczne od bezpośrednich ograniczeń importowych, bowiem dotyczyły tylko albo wybranych dostawców albo określonych rynków. Negatywnym skutkiem tego rodzaju porozumień była deformacja kierunków wymiany handlowej, a często także jej ograniczenie.

W wyniku porozumień tzw. „Rundy Urugwajskiej” („GAT”), które weszły w życie 01.01.1995r. porozumienia typu „VERS” zostały zakazane.

POLITYKA HANDLOWA I POLITYKA PROTEKCJONIZMU

Polityka protekcjonizmu polega na wzroście utrudnień w dostępie do własnego rynku, rozszerzenie środków i popieranie własnego eksportu. Skrajnym przypadkiem protekcjonizmu jest autarkia - czyli całkowite zamknięcie gospodarki danego kraju na świat. Przeciwieństwem polityki protekcjonizmu jest polityka liberalizacji handlu. Oznacza ona obniżenie stopy ochrony własnego rynku. Jej skrajnym przypadkiem jest całkowita liberalizacja, co w praktyce oznacza politykę wolnego handlu (czyli brak interwencji państwa w handel). Głównym forum liberalizacji handlu międzynarodowego był „Układ ogólny w sprawie taryf celnych i handlu”, który wszedł w życie 01.01.1948r. („GATT”). Ten układ przetrwał do połowy lat 90-tych. Stanowił on funkcję umowy wielostronnej, nakładając na jej uczestników określone prawa i obowiązki, z jednoczesnym pełnieniem przez nią funkcji organizacji międzynarodowej pod anspicjami której podejmowano konkretne inicjatywy i działania w sferze polityki handlowej. Głównym celem „GATT” była stopniowa obniżka stawek celnych i osłabienie wszystkich innych barier występujących w handlu międzynarodowym (chodziło o liberalizację handlu). „GATT” był oparty na kilku podstawowych zasadach, które tworzyły swoisty kodeks postępowania w handlu międzynarodowym. Najważniejsze trzy zasady to:

1. równość traktowania zagranicznych partnerów

2. zasada wzajemności

3. tzw. klauzula handlowa

Głównym forum liberalizacji handlu międzynarodowego na forum „GATT” były odbywające się co kilka lat negocjacje handlowe zwane „rundami”. Dotychczas odbyło się 8 takich rund. Skutkiem większości z nich była obniżka stawek celnych.

Pierwszą taką rundą była tzw. „Runda Tokijska”, na której ustalono 6 kodeksów postępowania w handlu międzynarodowym. Rozwinięciem jej była „Runda Urugwajska”. Układ „GATT” 01.01.1995r. zostaje zastąpiony przez „Światową organizację Handlu (WTO)”. Należy do niej 128 krajów. Głównym jej zadaniem jest wprowadzenie w życie porozumień „Rundy Urugwajskiej”.

Oprócz „GATT” został podpisany „Układ ogólny handlu usługami (GATTS)”- też na rundzie urugwajskiej w 1994r. Polska jest członkiem „GATTS” od 1995r., czyli od momentu powstania.

„WTO” ma o wiele szersze kompetencje niż „GATT”. Organizacja ta stanowi forum negocjacji w sprawie dalszej liberalizacji w handlu międzynarodowym. Na tym forum rozpatruje się również problemy inwestycji zagranicznych. Na tym forum powstał system jednolitych reguł międzynarodowego obrotu gospodarczego. Reguły te ustalone są w formie 500- stronicowego porozumienia, które kraj członkowski podpisuje w całości albo je w całości odrzuca (nie występuje częściowa akceptacja).

12

TEORIE GOSPODARKI STAROŻYTNEJ

TEORIE GOSPODARKI FEUDALNEJ

TEORIE SŁUSZNEJ CENY

TEORIE GOSPODARKI KAPITALISTYCZNEJ

TEORIE KLASYCZNE

teoria kosztów względnych

(porównawczych, komparatywnych)

D. Ricardo, R. Torrens

teoria kosztów

absolutnych

A. Smith

TEORIE PROTEKCJONISTYCZNE

TEORIE NEOKLASYCZNE

teoria protekcjonizmu wychowawczego

F. List

teoria obfitości zasobów

E. Heckser, B. Ohlin, P.A. Samuelson

teoria korygowania automatyzmu rynkowego I. M. Keynes

TEORIE WSPÓŁCZESNE

teorie neoczynnikowe

teorie popytowo - podażowe

teorie neotechnologiczne

teorie cyklu życia produktu

teorie luki technologicznej

teorie korzyści skali

Realizacja najważniejszej zasady systemu waluty złotej, polegającej na uzależnieniu emisji banknotów od stanu rezerw złota, eliminowało możliwość prowadzenia ekspansywnej polityki pieniężnej przez bank centralny i tym samym likwidowało inflację i w zdecydowanej mierze ograniczało możliwości powstania dużych i chronicznych deficytów bilansów płatniczych.

---