Istota deficytu budżetowego

Ustawa o finansach publicznych z dnia 26 listopada 1998 w art. 61 definiuje budżet państwa jako roczny plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów organów władzy państwowej, administracji rządowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądów i trybunałów, który uchwalony jest w formie ustawy budżetowej na okres roku kalendarzowego zwanego rokiem budżetowym.

Głównym zadaniem budżetu jest tworzenie warunków sprzyjających realizacji założeń polityki społecznej i gospodarczej państwa.

Budżet w gospodarce rynkowej z zasady nie próbuje doprowadzić do konkretnej alokacji zasobów i towarów, pozostawiając to sygnałom rynkowym działającym poprzez ceny i zyski. Sam zaś troszczy się o zapewnienie dóbr i usług publicznych, których rynek nie potrafi efektywnie dostarczyć, dlatego jego działania są poddane surowej kontroli z punktu widzenia ich społecznej przydatności dla konsumentów .

Jest to więc fundusz redystrybucyjny, który na mocy prawa odbiera strumienie pieniężne pochodzące od różnych podmiotów kierując jednocześnie strumienie do innych, a niekiedy do tych samych podmiotów.

Ustawa o finansach publicznych wÅ›ród wpÅ‚ywów budżetowych wyodrÄ™bnia dochody i przychody. W art. 62 ust. zostaÅ‚o staÅ‚o wyodrÄ™bnionych 15 grup dochodów i sÄ… to m.in. podatki i opÅ‚aty które na mocy odrÄ™bnych ustaw stanowiÄ… dochód budżetu paÅ„stwa, cÅ‚a, wpÅ‚aty z zysku przedsiÄ™biorstw paÅ„stwowych oraz jednoosobowych spółek Skarbu PaÅ„stwa, wpÅ‚aty z zysku NBP, dywidendy itd. Ostatni grupa „inne dochody” jest tzw. pozycjÄ… zbiorczÄ… i obejmuje inne potencjalne grupy dochodów które nie zostaÅ‚y wymienione.

W art. 64 ust. w odniesieniu do możliwych źródeł finansowania deficytu zostało wymienionych 5 grup przychodów które zostaną omówione w dalszej części pracy.

Jednak powszechnie stosowanym rozwiązaniem jest podział dochodów na zwyczajne (dochody) oraz nadzwyczajne (przychody). Natomiast budżet zrównoważony to taki w którym wydatki sfinansowane są dochodami zwyczajnymi. Deficyt powstaje wtedy, kiedy część wydatków budżetowych finansowana jest dochodami nadzwyczajnymi.

Równowaga budżetowa rozumiana dosłownie prawie nigdy nie występuje. W praktyce spotykane są najczęściej różnego rodzaju odchylenia od tego stanu.

Natomiast w literaturze finansowej przyjmuje się iż nierównowaga budżetowa występuje jedynie wówczas gdy w budżecie pojawia się deficyt. Natomiast budżet wykazujący nadwyżkę uważa się za zrównoważony. Często więc stosowane tu pojęcie równowagi nie odzwierciedla stanu faktycznego.

Skala udziału państwa w kształtowaniu stosunków gospodarczych, finansowych, politycznych i socjologicznych określona jest na płaszczyźnie finansów publicznych kwotą udziału dochodów budżetowych w dochodzie narodowym. W ich skład wchodzą dochody budżetowe pochodzące od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Skala tych dochodów określa jednocześnie stopień ograniczenia popytu przedsiębiorstw i gospodarstw domowych przy równoczesnym zwiększonym popycie państwa. Budżet państwa występuje tutaj w dwojakiej roli :

• jest narzÄ™dziem ograniczania popytu podmiotów gospodarczych oraz gospodarstw domowych,

• jest narzÄ™dziem kreowania popytu w zwiÄ…zku z wydatkami publicznymi o charakterze bezpoÅ›rednim (nabywczym), oraz poÅ›rednim (transferowym).

Popyt globalny tworzą trzy autonomiczne elementy - popyt konsumpcyjny zgłaszany przez gospodarstwa domowe, popyt inwestycyjny reprezentowany przez podmioty gospodarcze oraz popyt zgłaszany przez państwo. Posługując się różnymi instrumentami, głównie o charakterze fiskalnym, państwo sięga do dochodów jednostek które je osiągnęły.

Część dochodu narodowego przejętego przez państwo wraca z powrotem do gospodarki w postaci transferów pieniężnych. Dlatego mówiąc o popycie zgłaszanym przez państwo trzeba wprowadzić kategorię podatków netto, które stanowią nadwyżkę podatków brutto w stosunku do wypłacanych przez państwo transferów (emerytury, zasiłki). Kategoria ta jest pieniężnym wyrazem działalności państwa, dlatego też powstające deficyty budżetowe mogą kojarzyć się ze złą gospodarką pieniężną państwa.

1. Dochody budżetowe

Budżet państwa tworzą strumienie dochodów i wydatków. Natomiast faktem jest iż szerokość strumieni oraz ich natężenie i regularność po stronie dochodów mogą różnić się od niezbędnych strumieni po stronie wydatków. Tendencja ta wynika z tego, że poważna część wydatków budżetowych ma charakter sztywny, gdyż finansuje kluczowe dziedziny sektora publicznego, które decydują o sprawnym funkcjonowaniu państwa. Natomiast dochody wykazują pewną wahliwość, wynikającą z okresowych zmian aktywności gospodarczej, co z kolei prowadzi do zmian nasilenia procesów powstawania dochodów u podmiotów gospodarczych.

Przymusowe świadczenia na rzecz państwa pozbawiają podmioty gospodarcze części dochodów ograniczając ich możliwości rozwojowe. Z drugiej strony zgromadzone przez państwo podatki powracają do gospodarki w postaci wydatków budżetowych. Podejście do obciążeń fiskalnych w poszczególnych krajach może się różnić w zależności od sytuacji materialnej obywateli czy ich mentalności. Jednak generalnie u obywateli w wywiązywaniu się z tych świadczeń towarzyszy uczucie przykrości, gdyż zmniejszają one realne możliwości konsumpcji. Rachunkowo nie da się określić optymalnej wielkości bezpośredniego opodatkowania ludności. Jednak jego wzrost nie powinien powodować obniżenia stopy życiowej ludności. Zbyt wysokie podatki powodują masowe uchylanie się od ich uiszczenia. W rezultacie dochody budżetu spadają. Dlatego częstym elementem polityki jest dokonanie cięć podatkowych, bezpośrednio w celu pobudzenia gospodarki i zwiększenia wpływów budżetowych. W dłuższym okresie tego typu działania powinny doprowadzić m.in. do zwiększenia dochodów budżetowych z podatków poprzez wydatny wzrost podstawy opodatkowania związany ze wzrostem aktywności gospodarczej. Jednak w krótkim czasie decyzja taka oznacza spadek dochodów państwa, który może przerodzić się w deficyt. Dlatego zwykle pod presją bieżących potrzeb występuje skłonność do zwiększania obciążeń podatkowych, które z kolei negatywnie wpływają na podejmowane przez różne podmioty gospodarcze decyzje dotyczące rozpoczęcia lub kształtowania rozmiarów prowadzonej już działalności wytwórczej, usługowej itp.

Podatki są niewątpliwie najważniejszym rodzajem danin publicznych dostarczających państwu i innym związkom publicznoprawnym głównej części dochodów, stanowiących podstawę finansowania wszelkiej działalności publicznej.

Klasyfikacja podatków wg przedmiotu opodatkowania

1. Podatki majÄ…tkowe

1. Od posiadanego majÄ…tku

2. Od obrotu majÄ…tkowego

2. Podatki przychodowe

3. Podatki dochodowe

4. Podatki od wydatków, tzw. konsumpcyjne

Ad 1. Podatki majÄ…tkowe

A. Od posiadanego majÄ…tku

Opodatkowany tym podatkiem jest cały posiadany majątek, albo też niektóre jego składniki. Podatki te charakteryzują się prostotą i łatwością zastosowania. Opodatkowanie posiadanego majątku można uzasadnić tym, że niektóre kategorie majątkowe decydują o zaspokojeniu podstawowych potrzeb natury fizycznej.

Podatki majątkowe nie odgrywają jednak większej roli w systemie podatkowym Polski, w całości zasilając budżet gmin. Należą do nich następujące podatki : od nieruchomości, środków transportu, posiadanych psów oraz podatek rolny i leśny.

B. Podatek od obrotu majÄ…tkowego

Od 01.01.2001r. obowiązuje w Polsce 1 podatek tego typu i jest nim podatek od czynności cywilno-prawnych. Podatek ten zgodnie z jego nazwą podlega przede wszystkim czynnościom cywilno - prawnym, tj.: umowa sprzedaży, umowa zamiany rzeczy i praw majątkowych, umowa pożyczki, umowa poręczenia, umowy majątkowe, małżeńskie, hipoteki, spółki.

Sprzedaż towarów opodatkowana jest podatkiem od towarów i usług. Podatkiem od czynności cywilno - prawnych jest opodatkowana sprzedaż rzeczy i praw majątkowych, nie opodatkowanych podatkiem od towarów i usług.

Ad 2. Podatki przychodowe

Przedmiotem opodatkowania w omawianych podatkach jest przychód brutto osób prawnych i fizycznych z tytułu dywidendy, przychody z odsetek, praw autorskich, licencji, patentów, know how, praw do znaków towarowych, z prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej).

Podatki przychodowe charakteryzują się łatwością zastosowania. Nie uwzględniają one jednak zdolności podatkowej podatników, gdyż zdolność ta nie zależy od wysokości przychodów uzyskiwanych przez danego podatnika, wpływa na nią wysokość dochodu tego podatnika.

Ad. 3 Podatki dochodowe

Przedmiotem opodatkowania w tych podatkach jest dochód czysty uzyskany z działalności zarobkowej. Dochód ten jest rozumiany jako nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania, osiągnięta w danym roku podatkowym. Dochód będący przedmiotem opodatkowania (dochód podatkowy) jest kategorią umowną prawa podatkowego i z reguły nie pokrywa się z dochodem rzeczywistym podatników.

W Polsce istniejÄ… 2 podatki od dochodu czystego:

- podatek dochodowy od osób fizycznych

- podatek dochodowy od osób prawnych

Ad. 4 Podatki konsumpcyjne

Od 5. 07. 1993 r. występują w Polsce 2 typowe podatki konsumpcyjne: podatek od towarów i usług i podatek akcyzowy.

Opodatkowaniu w tej grupie podatków w obrocie krajowym podlega obrót odpowiednimi towarami i niektórymi usługami. W przypadku importu podstawę opodatkowania stanowi wartość celna towaru powiększona o cło, natomiast eksport towarów i usług po spełnieniu pewnych wymogów formalnych objęte są stawką 0%.

Podatnikami tych podatków są jednostki gospodarcze dokonujące obrotu towarami i usługami. Natomiast faktyczny ciężar omawianego podatku ponoszą odbiorcy finalni, którymi są przed wszystkim gospodarstwa domowe.

Zakres zwolnień przedmiotowych i podmiotowych w tym przypadku jest relatywnie wąski. Jest to najbardziej wydajna grupa podatków w Polsce. Wydajność ta wynika przede wszystkim z powszechności ich zastosowania.

1.2 Wydatki budżetowe

Wydatki publiczne są głównym instrumentem realizacji polityki gospodarczo-społecznej państwa w fazie podziału środków finansowych stanowiących przedmiot redystrybucji dokonywanej przede wszystkim przez budżet państwa.

W art. 63 ust. o finansach publicznych w 6 grupach wyodrębniono przeznaczenie wydatków budżetu państwa które przeznaczone są na :

1. realizację zadań wykonywanych przez organy władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz administrację rządową, sądy i trybunały;

2. subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego oraz subwencje dla partii politycznych;

3. dotacje celowe na zadania z zakresu administracji rzÄ…dowej oraz inne zadania zlecone jednostkom samorzÄ…du terytorialnego ustawami;

4. dofinansowanie zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego;

5. dotacje na zadania określone ustawami;

6. współfinansowanie programów i projektów realizowanych ze środków pochodzących ze źródeł zagranicznych nie podlegających zwrotowi.

Wydatki publiczne na gospodarkę, realizowane w ramach finansowania budżetowego poprzez system dotacji subwencji, subsydiów mogą obejmować transfery środków pieniężnych dokonywane na rzecz podmiotów zarówno publicznych, jak i prywatnych. Uzasadnieniem ich stosowania jest najczęściej potrzeba ingerencji państwa w kształtowanie się cen i związane z tym ograniczenia dochodów przedsiębiorstw. Subwencje stają się wówczas dopłatami do cen, korygując działanie mechanizmów rynkowych.

Dotacje budżetowe dla przedsiębiorstw, stanowiące w krajach reprezentujących model rozwiniętej gospodarki rynkowej pewien wyłom w ogólnych regułach jej funkcjonowania, dotyczą najczęściej rolnictwa i przemysłu spożywczego, górnictwa i transportu kolejowego oraz łączności, a także ochrony środowiska i budownictwa mieszkaniowego.

Grupa transferów socjalnych, stanowiąca główną pozycję wydatków publicznych typu redystrybucyjnego, obejmuje najczęściej emerytury, renty, zasiłki chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki rodzinne oraz indywidualne świadczenia o charakterze pomocy społecznej stanowiące uzupełnienie dochodów uznawanych za niewystarczające.

Obciążenie wydatków publicznych transferami socjalnymi przeznaczonymi na emerytury, renty itp. jest na ogół aprobowane przez opinię publiczną. Natomiast zasiłki dla bezrobotnych przez wielu uważane są jako świadczenia często pozbawiające samodzielności i inicjatywy oraz osłabiające bodźce do podjęcia pracy. Inną cechą wyróżniającą ten rodzaj wydatków publicznych jest fakt, że są silnie powiązane z koniunkturą gospodarczą, stając się niekiedy ważnym elementem jej kształtowania.

W praktyce tylko część wydatków publicznych ma charakter wydatków rzeczywistych, oznaczających ostateczne wykorzystanie odpowiedniej części dochodu narodowego będącej przedmiotem redystrybucji. Pozostała natomiast część wydatków publicznych ma charakter wydatków czysto redystrybucyjnych, czyli tzw. transferów, oznaczających w istocie przekazanie części publicznych zasobów finansowych do podmiotów mieszczących się w pojęciu sektora przedsiębiorstw lub sektora gospodarstw domowych, które to podmioty mogą wykorzystywać owe zasoby w sposób ostateczny przez ich skonsumowanie lub zainwestowanie. W przypadku pierwszej grupy wydatków, nazywanych rzeczywistymi lub ostatecznymi, państwo bezpośrednio decyduje o strukturze ostatecznego wykorzystania wytworzonego uprzednio produktu społecznego i dochodu narodowego. Natomiast w drugiej grupie tj. wydatków typu transferowego lub przelewowego, państwo ogranicza się do przesunięcia między sektorem publicznym a np. sektorem prywatnym pewnej części siły nabywczej, o której ostatecznym wykorzystaniu decydują już na ogół swobodnie podmioty działające poza sektorem publicznym.

Ustawa o finansach publicznych w art. 69 wydatki budżetowe zostały podzielone na 3 grupy :

1. wydatki bieżące;

2. wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa;

3. wydatki majÄ…tkowe.

Jest to podział powszechnie stosowany w klasyfikacjach budżetowych. W pierwszym przypadku jest to spożycie, zamykające się zasadniczo w okresie realizacji danego wydatku (niekiedy skutki tego spożycia są zdecydowanie długofalowe). Ustawa wymienia tutaj : subwencje, dotacje, wynagrodzenia i uposażenia oraz składki od nich zapłacone.

Wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa obejmują przede wszystkim wydatki z tytułu oprocentowania i dyskonta od skarbowych papierów wartościowych, oprocentowanie zaciągniętych kredytów i pożyczek

W trzecim przypadku mamy do czynienia z wydatkami, w których rezultacie następuje odpowiedni przyrost majątku znajdującego się w dyspozycji sektora publicznego, zaś efekt takiego wydatkowania środków finansowych rozłożony jest z reguły na wiele lat. W art. 69 ust. 6 wymienione następujące rodzaje wydatków inwestycyjnych :

• wydatki na zakup i objÄ™cie akcji oraz wniesienie wkÅ‚adów do spółek prawa handlowego;

• wydatki inwestycyjne paÅ„stwowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji.

1.3 Saldo budżetu i jego rodzaje oraz źródła finansowania

Zastanawiając się nad istotą równowagi budżetowej stwierdzić można, że idealne zrównanie dochodów i wydatków budżetowych jest czymś abstrakcyjnym. Dlatego zazwyczaj budżet państwa wykazuje saldo. Ustawa o finansach publicznych definiuje saldo budżetu w art. 64 ust. 1 jako różnicę między dochodami a wydatkami budżetu państwa która stanowi odpowiednio nadwyżkę lub deficyt. Niemniej jednak powstałe saldo nie można sprowadzić jedynie do rachunkowego wyliczenia różnicy między dochodami a wydatkami w danym roku.

Z powstałym deficytem ściśle związana jest kwestia potrzeb pożyczkowych budżetu państwa które w ustawie o finansach publicznych w art. 8 określone są przede wszystkim jako środki niezbędne do jego sfinansowania. Są to również środki niezbędne m.in. do sfinansowania wcześniej zaciągniętych zobowiązań, sfinansowania udzielonych przez Skarb Państwa pożyczek oraz wykonywania innych operacji finansowych związanym z długiem Skarbu Państwa. Jednocześnie ta sama ustawa w art. 43 ust. 4 ogranicza kwotę zaciągniętych pożyczek i kredytów mówiąc że nie może ona przekroczyć limitu przyrostu zadłużenia określonego w ustawie budżetowej.

W art. 64 ust. 2 określone są także źródła finansowania deficytu budżetowego które zdefiniowane są jako przychody z :

1. sprzedaży skarbowych papierów wartościowych;

2. kredytów zaciągniętych w bankach krajowych i zagranicznych;

3. pożyczek;

4. prywatyzacji majątku Skarbu Państwa;

5. nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych.

Szczegółowa analiza salda budżetowego wymaga wyjaśnienia szeregu zagadnień. Po stronie dochodów budżetowych należy rozróżnić dochody bezzwrotne i zwrotne, a także dochody z poprzednich okresów. Wśród wydatków należy wyróżnić wydatki bieżące i inwestycyjne oraz wydatki na obsługę długów. Ponadto ważną rzeczą jest wyodrębnienie długów krajowych i zagranicznych. Interpretacja salda budżetowego jest więc sprawą bardzo złożoną. Jednak na szczególną uwagę zasługuje rozróżnienie salda kredytowego i majątkowego, ogólnego i krajowego oraz realnego i nominalnego.

Saldo kredytowe informuje o ile w ciągu ostatniego okresu obrachunkowego został powiększony dług publiczny netto. Budżet uważany jest za zrównoważony jeżeli państwo nie zaciągnęło nowych pożyczek. Do salda obliczanego tym sposobem nie mogą być zaliczane środki pochodzące z poprzednich okresów oraz pożyczki. Natomiast do wydatków nie powinny być zaliczane wydatki na obsługę długów publicznych oraz nadwyżki budżetowe powiększające zasoby pieniężne budżetu na rachunkach bankowych.

Majątkowe saldo budżetu jest różnicą między dochodami budżetowymi pomniejszonymi o dochody uzyskane ze sprzedaży majątku publicznego oraz o pożyczki zaciągane na cele inwestycyjne a wydatkami bieżącymi budżetu. Saldo takie informuje o zmianie stanu majątku publicznego państwa.

Saldo ogólne pokrywa się z kredytową koncepcją salda budżetu natomiast saldo krajowe uzyskujemy po skorygowaniu salda ogólnego o budżetowe rozliczenia zagraniczne. Podział taki pozwala uzyskać odpowiedź na pytanie, jaki jest wpływ rozliczeń zagranicznych na ogólne saldo budżetu, a tym samym jakie jest obciążenie państwa w związku z wypłatą odsetek i spłat kapitałów na rzecz zagranicznych wierzycieli. Dług wewnętrzny jest bowiem zasadniczo różny od długu zewnętrznego. W pierwszym przypadku następuje przesunięcie środków pieniężnych i wartości realnych między poszczególnymi podmiotami wewnątrz kraju, natomiast w drugim przypadku następuje odpływ kapitałów i wartości poza granice kraju.

Podział na saldo nominalne i realne jest związany z występowaniem w gospodarce zjawiska inflacji. Wpływa to w różnym stopniu na kształtowanie się dochodów i wydatków budżetowych. Dlatego też aby można było wyliczyć realne saldo budżetu niezbędne jest ich wyeliminowanie. W tym celu należy odnieść je do wielkości makroekonomicznych, np. produktu narodowego brutto w cenach bieżących.

Poszczególne rodzaje sald budżetu państwa nie wykluczają się nawzajem, lecz uzupełniają, stwarzając solidne podstawy prowadzonych analiz. Jednocześnie są potwierdzeniem na to, że na saldo budżetu należy spojrzeć w sposób ekonomiczny, a nie wyłącznie rachunkowy.

1.4 Wahania cykliczne a deficyt budżetowy

Cykl koniunkturalny jest przejawem kształtowania się działalności gospodarczej. Wszystkie czynniki tej działalności, takie jak wielkość produkcji, poziom cen, przychody, zatrudnienie, eksport, import podlegają ciągłym zmianom. W wyniku równowagi między popytem a podażą możnaby osiągnąć stały i nie zakłócony wzrost gospodarczy. Niestety w praktyce mamy do czynienia z konfliktem interesów między sprzedającymi a kupującymi. Poza tym gospodarka podlega ciągłym zmianom, które mogą być spowodowane porą roku, czy zmieniającą się koniunkturą gospodarczą, która oznacza średnioterminowe wahania działalności gospodarczej. Głównym kryterium oceny jest tu stopień wykorzystania potencjału wytwórczego przy pełnym zatrudnieniu. Wzrost gospodarczy może zostać zakłócony na skutek rozminięcia się wielkości popytu i zdolności produkcyjnych. Zjawisko to występuje w sytuacji gdy podaż dóbr konsumpcyjnych czy inwestycyjnych przekroczy zapotrzebowanie na te dobra w gospodarce. Czynniki produkcji nie mogą być wówczas w pełnie wykorzystane. Jeżeli natomiast popyt rośnie szybciej od zdolności produkcyjnych to prowadzi to do inflacji. W wyniku tego w pewnych okresach pojawiają się zmiany w zakresie zatrudnienia i wielkości produktu społecznego. Zmiany te określane są mianem cyklu koniunkturalnego. W jego ramach możemy określić cztery fazy : ożywienia, rozkwitu, kryzysu, depresji.

Następująca po fazie depresji faza ożywienia charakteryzuje się wzrostem inwestycji i zatrudnienia. Czynniki produkcji są wykorzystywane w coraz większym stopniu. Stopa procentowa jest na niskim poziomie, co sprzyja nowym inicjatywom gospodarczym. Jednocześnie rośnie poziom popytu i podaży.

Na rynku dochody generują popyt efektywny, zarówno konsumpcyjny jaki i inwestycyjny. Jednak wzrost wydatków inwestycyjnych ma za zadanie w coraz większym stopniu ograniczać zapotrzebowanie na siłę roboczą, zmniejszając tym samym koszty produkcji. Z tego powodu ożywienie zaczyna się w przemyśle wytwarzającym środki produkcji. Zjawisko to wywołuje ogólny wzrost inwestowania. Okres ożywienia korzystny jest dla wzrostu płac nominalnych i dla wzrostu cen.

Przejście od depresji do ożywienia będzie następowało wówczas, gdy zamówienia będą wyższe w porównaniu z istniejącą zdolnością produkcyjną aparatu wytwórczego.

W fazie rozkwitu następuje dalszy wzrost aktywności gospodarczej. W dalszym ciągu wzrastają inwestycje i zatrudnienie. Stale wzrastają dochody i ceny.

Warunkiem dobrej koniunktury i wysokiego tempa wzrostu gospodarczego jest dostateczna ilość czynników produkcji których podczas trwania dobrej koniunktury jest pod dostatkiem. Należą tu : siła robocza, surowce, inwestycje. Stopniowo wyczerpują się zasoby siły roboczej, a więc wzrastają jej koszty. Utrzymanie zysków na wysokim poziomie może zapewnić postęp techniczny. Równocześnie wskutek upowszechnienia się innowacji wśród szerszych kręgów producentów następuje spadek zysku globalnego i spadek stopy zysku przedsiębiorstw stosujących innowacje techniczne. Elastyczność podaży wielu czynników produkcji okazuje się zbyt mała w stosunku do rosnącego na nie popytu. W rezultacie towarzysząca procesowi wzrostu tendencja spadku kosztów zużycia surowców i siły roboczej przypadających na jednostkę produkcji ulega zahamowaniu. W wyniku tych procesów dodany wolumen produkcji wzrasta wolniej w stosunku do wzrostu kapitału. Spada więc stopa zysku oraz efektywność zaangażowanego kapitału.

Okres rozkwitu w końcowej fazie charakteryzuje się malejącymi korzyściami i pogarszającymi się warunkami dla nowych inwestycji. Powodem jest pojawiająca się w gospodarce nadprodukcja a nawet przeinwestowanie. Realia gospodarcze nie odzwierciedlają oczekiwań inwestorów.

W fazie kryzysu następuje dalszy spadek zamówień inwestycyjnych, wzrost stopy procentowej, spadek cen, popytu a w konsekwencji także produkcji. Równolegle spadają zatrudnienie i płace. Wzrasta bezrobocie, obniża się poziom stopy życiowej pracowników. W produkcji dóbr inwestycyjnych realizowane są zamówienia jeszcze z poprzedniego okresu. Brak jest jednak nowych zamówień. Przyczyną jest stale zmniejszający się popyt na dobra konsumpcyjne.

Złagodzenie kryzysowych załamań produkcji powoduje postęp techniczny. Dzięki niemu następuje przyśpieszenie przezwyciężenia kryzysu. Powstaje bowiem zapotrzebowanie na nowe inwestycje które byłyby rentowe pomimo niesprzyjającego klimatu w gospodarce. Inwestycje te prowadzą do przyśpieszenia wzrostu produkcji oraz efektywnego popytu.

Konkurencja w okresie rozkwitu nie odgrywała zbyt dużej roli między producentami, gdyż każdy miał zapewniony zbyt swoich wyrobów. Jednak wzrost ich liczby powoduje stopniowe jej nasilenie. Spadkowi produkcji towarzyszy wzrost zapasów. Część przedsiębiorstw zwłaszcza mniejszych ponosi straty. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się podmioty o najwyższych kosztach własnych.

W fazie depresji wyczerpują się zamówienia inwestycyjne. Zmniejsza się zapotrzebowanie na surowce i materiały dla przemysłu środków produkcji. Spadek zatrudnienia wywołuje dalszy wzrost bezrobocia. Mimo iż ceny utrzymują się na niskim poziomie pogarsza się stopa życiowa obywateli. Wzrasta liczba bankructw. Przedsiębiorcy próbują bronić się przez zwiększenie wydajności oraz presję na płace. Wzrasta opór społeczny przeciwko ich obniżce. Mniej efektywne środki produkcji są unieruchamiane. Spada udział oszczędności indywidualnych. Depresja trwa do momentu zatrudnienia minimalnego, przy którym dalsze jego zmniejszanie powoduje negatywne skutki w wydajności pracowników.

Obraz budżetu zmienia się automatycznie pod wpływem wahań koniunkturalnych. W każdym roku znajduje w nim odzwierciedlenie zarówno poziom aktywności gospodarczej jak i struktura dochodów i wydatków państwa. W rezultacie w okresach niekorzystnej koniunktury powstają tzw. deficyty cykliczne, które są rezultatem wpływu dekoniunktury gospodarczej na dochody i wydatki budżetowe, a więc w sytuacji gdy gospodarka nie funkcjonuje przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych.

Dla kształtowania koniunktury istotne znaczenie mają polityka gospodarcza państwa, które nie może pozostać bierne wobec ujemnych zjawisk koniunkturalnych, które nie mogą być złagodzone przez mechanizmy rynkowe w skali makroekonomicznej. Głównymi celami polityki gospodarczej są stabilizacja cen, wysoki poziom zatrudnienia, zrównoważenie bilansu płatniczego i wzrostu gospodarczego.

Dlatego ważne znaczenie w kształtowaniu koniunktury przypada polityce fiskalnej państwa. Poszczególne elementy tej polityki (podatki i wydatki budżetowe), powinne być skoordynowane w sposób pozwalający na osiągnięcie zamierzonych celów. Chodzi tu głównie o zwiększenie popytu na dobra i usługi oraz o różnego rodzaju narzędzia polityki antycyklicznej.

W zakresie polityki podatkowej powinno się zmierzać głównie do dostosowania wpływów budżetowych w zależności od sytuacji gospodarczej. Państwo oddziaływuje również na wielkość popytu konsumpcyjnego oraz inwestycyjnego przez podwyższenie lub obniżenie podatków czy też zmiany podstawy opodatkowania.

Poszczególne rodzaje podatków w różnym stopniu mogą być wykorzystywane jako narzędzia polityki gospodarczej. W największym stopniu wykorzystywane tu są podatki dochodowe oraz konsumpcyjne.

Ważnym narzędziem oddziaływania państwa na koniunkturę gospodarczą są wydatki budżetowe. I tak np. zwiększenie różnego rodzaju transferów ma bezpośredni wpływ na wielkość popytu konsumpcyjnego. Wydatki publiczne mają więc ogromne znaczenie. W praktyce państwo często stosuje zespół różnych form polityki redystrybucyjnej, stymulacyjnej czy fiskalnej by rozwiązywać problemy koniunkturalne.

Jednak bardzo często, szczególnie w okresie recesji czy depresji, kiedy prywatne inwestycje i popyt wyraźnie spadają, trudno jest podwyższać podatki lub redukować wydatki dla obniżenia deficytu budżetowego. Wówczas pozostaje kredyt jako źródło finansowania instrumentów kształtowania koniunktury, zwłaszcza zatrudnienia, (robót publicznych). Natomiast spłata długu powinna być ułatwiona w okresie ożywienia. Problem jednak pojawia się wówczas, gdy deficyt wykazuje wysoką dynamikę wzrostu, natomiast w gospodarce przez dłuższy okres brak jest tendencji wzrostowych.

Niemalże we wszystkich przypadkach podstawową przyczyną trudności budżetowych jest niemożliwość zahamowania wzrostu wydatków państwa które finansowane są przede wszystkim emisją długu publicznego tj. ze źródeł, które normalnie nie byłby przeznaczone ani na konsumpcję ani na inwestycje. Wydatki te uzupełniają niedostateczne wydatki prywatne, korzystnie wpływając na poziom popytu globalnego zwiększając tym samym poziom wykorzystania potencjału wytwórczego. Umożliwia to wzrost zarówno przyszłej konsumpcji, jak i przyszłych inwestycji. Niewielki deficyt o przejściowym charakterze może być krótkookresowym narzędziem polityki antycyklicznej.

Innym argumentem uzasadniającym stosowanie pożyczek publicznych w przypadku przejściowego wzrostu wydatków publicznych lub obniżenia się dochodów publicznych jest dążenie do unikania zbyt częstych i drażliwych zmian w opodatkowaniu, wpływających niekorzystnie na stabilność warunków gospodarowania.

Jeśli jednak deficyt budżetowy utrzymuje się w dłuższym czasie i jednocześnie wykazuje tendencję rosnącą, natomiast zwiększone wydatki nie przynoszą dodatkowych dochodów ani w bieżących ani w przyszłych okresach, wówczas przestaje on być narzędziem polityki stabilizacyjnej. Często jest to skutkiem zwiększania w gospodarce przede wszystkim wydatków konsumpcyjnych które zwykle w okresie niekorzystnej koniunktury rosną w szybkim tempie. Trwała nadwyżka wydatków państwa nad jego wpływami zawęża pole manewru władz fiskalnych. Dlatego skutki długotrwałego deficytu muszą być oceniane przede wszystkim pod kątem jego krótko i długookresowego wpływu na strukturę globalnego popytu, produkcji, poziom zdolności wytwórczych i charakter oczekiwań kreowanych w gospodarce. Z tego punktu widzenia niezwykle istotna jest struktura budżetu państwa i charakter jej zmian.

1.5 Skutki deficytów

Bliższe rozpatrywanie okoliczności, w jakich deficyty budżetowe mogą negatywnie wpływać na gospodarkę, prowadzi do wniosku, że nie chodzi tu o samo występowanie deficytów, lecz ich wzrost. Zwykle nie mogą one przekraczać pewnego neutralnego poziomu wielkości, który nie jest stały i zmienia się w zależności od warunków w gospodarce.

Deficyty mające stabilny charakter lub stale malejące nie oddziałują negatywnie na gospodarkę. Dlatego w polityce fiskalnej nie należy obawiać się "małych deficytów", gdyż w żaden sposób nie są one szkodliwe, natomiast mogą wpływać na wzrost skłonności do oszczędzania gospodarstw domowych, zapewniając lokatę bez ryzyka.

Deficyt negatywnie oddziałujący na gospodarkę powoduje wiele ujemnych zjawisk takich jak występowanie efektu wypychania wydatków prywatnych przez rosnące wydatki państwa czy narastanie deficytu i kosztów jego obsługi (pułapka zadłużeniowa). Szczególnie niekorzystnym zjawiskiem dla gospodarki jest negatywne oddziaływanie deficytu na saldo obrotów bieżących w bilansie płatniczym w wyniku działania mechanizmu tzw. bliźniaczych deficytów tzn. deficytu budżetowego i deficytu w obrotach bieżących. Jednak najstarszym i najbardziej popularnym zarzutem pod adresem deficytów budżetowych jest ich inflacjogenność. Nie ulega wątpliwości, że duże deficyty z reguły prowadzą do inflacji. Badania przyczyn jej wysokiego poziomu w krajach, w których ona wystąpiła, wskazuje, że wpływ deficytów budżetowych na jej powstanie był znaczny, o ile nie decydujący. Natomiast wpływ inflacji na sytuację budżetu jest bardzo złożony. Oddziałuje ona zarówno na poziom wpływów jak i wydatków państwa.

Wszystko zależy od tego z jakich źródeł deficyt budżetowy jest pokrywany, jak długo się utrzymuje, jaka jest struktura wydatków budżetowych itp.

Najczęściej wskazywane są trzy główne źródła finansowania deficytu :

• emitowanie skarbowych papierów wartoÅ›ciowych, które nabywane sÄ… przez podmioty niebankowe w tym przedsiÄ™biorstwa niefinansowe i inwestorów instytucjonalnych,

• emitowanie skarbowych papierów wartoÅ›ciowych nabywanych przez banki komercyjne (lub korzystanie z kredytów tych banków),

• kredyt banku centralnego bÄ…dź emitowanie papierów wartoÅ›ciowych nabywanych przez ten bank.

Powszechnie uważa się, że jeżeli deficyt budżetowy nie jest finansowany przez emisję dodatkowego pieniądza a przez zaciąganie pożyczek na rynku kapitałowym, to groźba inflacji jest bardzo mała.

Zaciąganie pożyczek jest niewątpliwie korzystne dla podatników w okresie powstawania długu, chociaż nie musi to dotyczyć wszystkich osób w jednakowym stopniu. Jednak jest to kosztowny sposób finansowania wydatków publicznych, dlatego że musi być zwrócony wraz z odsetkami. Dlatego ze względu na stabilność gospodarczą w dłuższym okresie czasu ważne jest przeznaczenie środków budżetowych pochodzących z nadzwyczajnych dochodów na inwestycje. Środkami pochodzącymi z pożyczek powinny być finansowane przede wszystkim wydatki kapitałowe, które w przyszłości pozwolą na spłatę zaciągniętych zobowiązań wraz z odsetkami, przynosząc jednocześnie korzyść państwu i społeczeństwu. Natomiast nie powinno się dopuszczać do finansowania pożyczkami wydatków bieżących budżetu, ponieważ nie powodują one zwiększenia majątku państwa i mogą wykazywać tendencję wzrostową.

Problem wielkości deficytu ma ogromne znaczenie. Kiedy jest on bardzo duży może wywołać wiele negatywnych skutków w gospodarce, włącznie z hiperinflacją. Natomiast mały deficyt może nie wywoływać żadnych ujemnych następstw, a niekiedy może być pożądany. Problemem jest określenie, do jakich rozmiarów deficyt jest neutralny. Niejednokrotnie trudność polega na tym że nie można jednoznacznie określić raz na zawsze tej wielkości, ponieważ zależy ona od sytuacji konkretnej gospodarki, jej cech strukturalnych i aktualnego układu zależności ekonomicznych.

Nie można jednoznacznie stwierdzić ścisłej zależności między wielkością deficytu a tempem wzrostu cen. Jednak obserwując sytuację gospodarczą niektórych krajów można potwierdzić tezę, że po przekroczeniu pewnej relacji deficytu do produktu narodowego istotnie przyczynia się on do inflacji.

Mówiąc o deficycie budżetowym, jak i o długu publicznym podkreślić należy różnicę między długiem krajowym i długiem zagranicznym. Jeśli jest on zaciągnięty jedynie w kraju, to wzrost popytu ze strony państwa pociąga za sobą odpowiednie jego zmniejszenie ze strony pożyczkodawców gdyż następuje czasowe przeniesienie części siły nabywczej reprezentowanej przez pieniądz od jej posiadaczy na rzecz państwa.

Jeśli natomiast rząd sprzedaje swoje obligacje za granicą to wzrost wydatków publicznych nie skutkuje jakąkolwiek zmianą wydatków prywatnych. Dlatego zagraniczne pożyczki niejednokrotnie mogą mieć podobne skutki co emisja dodatkowych banknotów. Dlatego są one bardziej inflacjogenne niż pożyczki krajowe. Poza tym w przypadku spłaty takich pożyczek, część produktu narodowego, w postaci odsetek, wypływa poza granice kraju. Jeśli uzyskane pieniądze nie zostaną przeznaczone na inwestycje zwiększające potencjał gospodarczy kraju, to może pojawić się poważny problem ze spłatą pożyczki wraz z odsetkami. Dlatego zagraniczne pożyczki są podwójnie niebezpieczne dla gospodarki ze względu na inflację i nadmierne zadłużenie.

Ciężarom związanym z długiem publicznym może ulżyć inflacja ale jej wpływ jest wypadkową następujących czynników :

• stopnia, w jakim oprocentowanie istniejÄ…cego dÅ‚ugu publicznego okreÅ›lone jest nominalnie i nie podlega indeksacji,

• siÅ‚y reakcji stóp procentowych na wzrost cen,

• wpÅ‚ywu wzrostu inflacji bÄ…dź oczekiwaÅ„ inflacyjnych na oprocentowanie bieżące zaciÄ…ganego przez paÅ„stwo dÅ‚ugu.

W konsekwencji inflacji, następuje zmiana nominalnej i realnej wartości długu budżetu państwa. Zmiana wartości nominalnej następuje pod wpływem zmian nominalnych stóp procentowych. Natomiast wartość realna podlega zmianie pod wpływem zmian ogólnego poziomu cen.

---