20 E Frątczak, Przemiany płodności i rodziny w Polsce i Europie

E. Frątczak:

Przemiany płodności i rodziny w Polsce i Europie.
Oceny- interpretacje - teorie - polityka rodzinna

w: Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Polska a Europa (red. Z. Strzelecki), Warszawa 2003, s. 70- 78, 86-108

Wstęp

Rodzina to komórka społeczna, wspomniana w dokumentach takich jak:

Konstytucja RP
Platforma Działania i Deklaracja Pekińska z 1995r. (międzynarodowa konferencja Fourth World Conference on Women, Beijing, China)
Encykliki papieskie (Evangelium Vitae → rodzina =“sanktuarium życia”)

3 podstawowe procesów demograficznych w PL w okresie transformacji: płodność (najbardziej dynamiczne co do skali i zakresu), umieralność, migracje

Jak zmieniła się płodność w Polsce?

Wykorzystane mierniki w badaniach:

Rodności - współczynniki urodzeń
Współczynnik płodności
Miara syntetyczna - współczynnik dzietności

Max. Liczba urodzeń
1947-1961	I wyż demograficzny	793,8 tys. w 1955r.
1964-1972	I niż demograficzny
lata 70. i 80.	II wyż demograficzny (echo powojennego)	723,6 tys. w 1983r.
od 1989r.	jednokierunkowy trend spadkowy → zmiana wzorca płodności.

Rodność za okres 1950 - 2001 obniżyła się w skali kraju z 30,7‰ do 9,5‰ (o 69%)

Demograficzne falowanie

Cechy charakterystyczne zmian wzorca płodności (WP - rozkład cząstkowych współczynników płodności)

Spadek natężenia urodzeń we wszystkich grupach wieku
Zróżnicowana dynamika spadku płodności w różnych grupach wieku
Wyrównanie się współczynników płodności w grupach o najwyższej płodności (20-24 i 25-29 lat)
Zmiana wieku maksymalnej płodności (1989-22lata,2001-26lat)
Wzrost udziału grup wieku 25-29 i 30-34lat w wartości współczynnika dzietności ogólnej
Wzrost przeciętnego wieku przy urodzeniu pierwszego i kolejnych dzieci
Zmniejszanie się różnic między wzorcem płodności dla miast i wsi.

Efekt:

Spadek absolutnej liczby urodzeń

Obniżenie współczynnika dzietności (liczba dzieci na 1 kobietę w wieku rozrodczym 15-49lat) z 3,75 w 1950 do 1,29 w 2001 (spadek o 65,6%). Wcześniej spadek nastąpił w miastach (w mieście poniżej 2,1 od 1963r., na wsi od 1995r.), ale teraz różnice M-W w tych współczynnikach się zmniejszają.

Płodność a małżeńskość

Silny związek, ale to się zmienia (duży udział urodzeń małżeńskich w ogólnej liczby ur. żywych)

Wzrósł odsetek urodzeń pozamałżeńskich z 5,8% w 1989 do 13,2% w 2000.

Silna rodzina tradycyjna, ale rozwijają się zw. kohabitacyjne, samotne macierzyństwo z wyboru, bezdzietność z wyboru

Jak zmienił się w Polsce proces formowania i rozpadu rodzin?

Kiedyś - Tradycyjny model rodziny, wczesny wiek zawarcia małżeństwa, rzadko kohabitacja, uniwersalność małżeństwa, powody rozpadu małż. 80% - śmierć jednego współmałż., 20% - rozwód.

Od początku lat 90. - ewoluuje proces formowania i rozpadu rodzin:

Zmiana intensywności zawierania pierwszych małżeństw - zmniejszająca się skłonność do ich zawierania

Obniżanie się wartości cząstkowych współczynników w grupach wieku poniżej 19lat, 20-24,25-29,30-34 - zmniejszająca się intensywność zawierania małżeństw

	1989	2001
M	0,853	0,572
K	0,904	0,571

Wzrost przeciętnego wieku przy zawarciu pierwszego małżeństwa do poziomu ok.24lat u kobiet, 26,5 u mężczyzn w 2001r.

zmniejszenie współczynnika zawierania pierwszych małżeństw →

opóźnianie zawierania małżeństw, odkładanie decyzji o małżeństwie lub inne formy związków, zmniejszająca się skłonność do zawierania małżeństw, przewaga małżeństw rozwiązanych nad zawieranymi, wzrost orzeczonych separacji.

Czy obserwowane zmiany we wzorcach: płodności, procesie formowania i rozpadu rodzin miały i mają wpływ na cykl życia rodziny polskiej?

Brak danych do analizy w PL

Wnioskowanie na podstawie modelu rodzinnych tablic trwania życia (wpływ płodności, małżeńskości, umieralności na zmianę wielkości i struktury, czyli dynamikę, rodziny) - estymacja lat 1988/89 i 1994/95

Zmiany w zakresie stanu cywilnego kobiet : wzrost udziału kobiet w stanie wolnym, spadek w zamężnym, owdowiałym i rozwiedzionym.
Wykres -Kobiety wg liczby ur. dzieci w wieku 50 lat (koniec „kariery prokreacyjnej”)

Dominanta dla 88/89 - 2 dzieci (jednomodlanie)
Dominanta dla 94/95 - 0 dzieci (37%) i 2 dzieci(27%) (dwumodalnie)

Powoli pojawiają się oznaki destandaryzacji cyklu rodziny

Interpretacja wyników - wybrane teorie

Teorie interpretujące zmiany w zakresie dzietności odnosza się do 3 gr. Czynników:

ekonomiczno-społeczne

teoria rodzin i gospodarstw domowych (Becker, 1991)
teoria relatywnej deprywacji (Lebenstein 1976, Esterlin 1968, 1973)
teoria inwestycji w kapitał ludzki (Becker 1993)
teoria kapitału społecznego (Coleman 1990)

ideowe (zmiana norm i wartości przy podejmowaniu decyzji prokreacyjnych itd.)

teoria i procesy dyfuzji (Montgomery, Rogers 1995)
teoria interakcji społecznych (Kohler 2001)

teorie niskiej płodności (Współczynnik dzietności w Polsce: 1,29 (2001) - PL należy do tzw. krajów z bardzo niską płodnością) / za McDonald /

teoria racjonalnego wyboru
teoria unikania ryzyka
postmaterialistyczna teoria wartości
teoria równości płci

Teoria racjonalnego wyboru

Kalkulacja - zyski vs. Koszty posiadania dziecka, w większości zyski natury psychologicznej, koszty - finansowej.
Zmiana zysków i kosztów w zależności od kolejności dziecka (pierwsze - największe i zyski i koszty, bilans może wyjść na zero lub minus i rodzice nie zdecydują się na następne dziecko).
Koszty psychologiczne rosną wraz z dzieckiem - maleje szansa na kolejne dziecko
Koszty

bezpośrednie - rzeczywiste wydatki pieniężne minus ulgi na dzieci i inne takie
pośrednie - utracone wynagrodzenie ze wzgl. na czas poświęcony na rodzicielstwo

Zmniejszanie kosztów pośrednich (możliwość godzenia pracy i rodzicielstwa) tłumaczy po części wys. poziom płodności w państwach o wysokim współczynniku aktywności zawodowej matek.

Zalecenia dla polityki prorodzinnej →zwiększenie zysków psychologicznych (prorodzinny klimat w społeczeństwie) , zmniejszenie kosztów finansowych.

Teoria unikania (awersji do) ryzyka

Koszty i korzyści odczuwane w przyszłości → decyzja o dziecku dot. przyszłości = jak postrzegamy naszą przyszłość (stabilność ekonomiczna, społeczna) taki będziemy podejmować decyzje prokreacyjne.

Urodzenie dziecka a:

Sytuacja gospodarcza, na rynku pracy, cykle koniunkturalne
Obawa o zepsucie relacji w związku
Strach przed decyzją o małżeństwie
Polityka prorodzinna, państwo opiekuńcze - zmniejszanie ryzyka, takie społeczne „ubezpieczenie”

Postmaterialistyczna teoria wartości

Koncepcja II przejścia demograficznego
Założenie o wzroście znaczenia dla jednostki wartości takich jak samorealizacja, liberalizm, uwolnienie od tradycyjnych wzorców narzucanych przez religię, zaspokojenie indywidualnych upodobań
Nowoczesne zachowania popularniejsze w krajach liberalnych(np. skandynawskich) niż tradycyjnych (Włochy)
Brak odpowiednich danych do głębszych badań tej teorii

Teoria równości płci

Równość płci w instytucjach (1) zorientowanych na rodzinę (np. rodzina ) i (2) zorientowanych na jednostkę (system edukacji, rynku pracy)
Brak równowagi między 1 i 2 prowadzi do obniżenia współczynnika płodności, na główny wpływ ma model polityki - powszechny dostęp do edukacji, wzrost aktywności zawodowej kobiet zmieniły instytucje i np. dzięki temu kobietom zwiększyła się władza decyzyjna w kwestiach prokreacji.
Relacja 1 do 2 + powszechny model rodziny → Płodność wzrośnie jak będzie b. wysoki poziom równości płci w 1, bo to zmienia instytucje 2. Tak się dzieje w państwach liberalnych. (np. obowiązuje model rodziny patriarchalnej → wszystkie instytucje są do niego dostosowywane, a jak następuje zmiana modelu to instytucje też się zmieniają)

Jaki obraz norm, wartości, postaw i zachowań odniesionych do płodności i rodziny prezentuje ludność Polski będąca w wieku prokreacyjnym? Badania z 2001r.

Badanie Instytutu Statystyki ii Demografii SGH z GUSem

„Zmiany w postawach i zachowaniach reprodukcyjnych młodego i średniego pokolenia Polek i Polaków”

Pierwsze badanie retrospektywne w okresie transformacji ustrojowej, ludność PL w wieku 18-54

odtworzenie historii 4 karier respondentów: edukacyjnej, zawodowej, migracyjnej i rodzinnej
badanie zakresu sieci kontaktów i transferów międzygeneracyjnych.

Respondenci a posiadanie dzieci - rozkład dwumodalny, 0 dzieci -30%, 2 dzieci - 29 %

37,4% - bezdzietni mężczyźni, 24,8 % - bezdzietne kobiety

75% - osoby posiadające własną rodzinę

Z tych osób 80% nie planuje mieć kolejnych dzieci

Z tych osób ci którzy nie mają jeszcze dzieci - ok. 25% ich zdecydowanie nie planuje

Ci co planują: 65% - jedno dziecko (24% - nie wie kiedy, 46% do 3 lat)

Respondenci nie posiadający w chwili badania własnej rodziny:

Ile chciałby mieć dzieci: 38 % - nie zastanawiał się,

4% - nie chce mieć

39 % - chociaż jedno

19% - chce mieć, ale nie wie ile

Brak różnic z wzgl. na wykształcenie,miejsce zam.; są różnice z wzgl. a wiek i na liczbę posiadanych już dzieci

Wniosek: jak na razie nie ma dużej nadziei na zmiany decyzji prokreacyjnych - trzeba działać w polityce prorodzinnej (i podziałać coś z ZUSem)

Jak ze zmianami płodności i rodziny Polska sytuuje się w Europie?

Zmiany w procesach demograficznych w Europie Środkowej i Wschodniej zaczęły się po 1989r

Analiza - podział krajów europejskich na 15 krajów UE i 8 kandydujących ale bez Cypru i Malty (przypominam, że to jest z 2001r.)

współczynnik dzietności

10 krajów UE miało wyższy niż PL, niższy miały Włochy, Grecja, Portugalia i Hiszpania, podobny - Austria
W krajach kandydujących tylko Estonia wyższy niż PL
PL poziomem dzietności jest bliższa grupy krajów kandydujących

Wiek przy urodzeniu I dziecka oraz dziecka dowolnej kolejności

Wszystkie kraje UE oba mierniki wyższe
Kraje kandydujące: I dziecko - PL w połowie, dowolna kolejność - w PL prawie najwyżej
PL pomiędzy wzorcami krajów Europy Zachodniej i Europy Śr.-Wsch.

Udział urodzeń pozamałżeńskich w ogólnej strukturze urodzeń żywych

Prawie wszystkie UE i kandydujące wyższe niż w PL
Niższe mają Włochy i Grecja
Tradycyjność, religijność, wysoka wartość religii i rodziny w PL

Współczynnik zawierania pierwszych małżeństw i przeciętny wiek kobiet przy zawieraniu I małż.

Za wyjątkiem Danii i Portugalii wszystkie kraje UE niższy wsk. Małżeństw i wyższy wsk. Wieku.
W krajach Kandydujących PL w obu wskaźnikach w środku - podobne wzorce.

Teza: Swoista Polska ścieżka transformacji płodności i rodziny

Bo ani w większości podobni do UE ani do krajów kandydujących.

Tempo i skala zmian w zakresie płodności PL vs. UE: od współczynnika dzietności 2,4 do 1,5 - UE 27 lat, PL 14 lat (i dalej spadał)
Dominująca forma rodziny w PL to dalej małżeństwo (inaczej niż w UE)
Silny zw. płodności z małżeńskością (inaczej niż w UE)
Mała liczba kohabitacji w PL (1995 udział w ogóle małżeństw 1,7%, ale w tym w/w badaniu z 2001 akceptacja kohabitacji 85%)