Lateralizacja
Puchatek spojrzał na obydwie łapki.
Wiedział, że jedna z nich jest prawa
i wiedział jeszcze, że kiedy już się ustaliło, która z nich jest prawa, to druga była lewą, ale nigdy nie wiedział, jak zacząć.
A. A. Milne
Wstęp
Żyjemy w świecie osób praworęcznych
Dawniej gdy dzieci pisały lewą ręką na siłę przyuczano ich do pisania prawą
Obecnie wiadomo, że leworęczność jest naturalnym przejawem dominacji jednej z półkul mózgowych, podobnie jak praworęczność
Trochę teorii
Osoby leworęczne lepiej posługują się prawą ręką niż praworęczne lewą
Test:
Jednocześnie piszcie od góry w w dwóch kolumnach liczby lewą i prawą ręką
Praworęczne osoby w tych testach wychodzą gorzej !!!!
Trochę teorii
Osoby leworęczne lepiej od praworęcznych radzą sobie w zadaniach na spostrzeganie wzrokowo-przestrzenne (Martin 2001).
Mocną ich stroną jest dobre wyczucie odległości i związana z tym ocena głębi stereoskopowej, widzenie trójwymiarowe, rozpoznawanie złożonych geometrycznie figur, a także szybki refleks
Leworęczni studenci znacznie częściej wybierają ścisłe i „wizualne” kierunki studiów, rzadko - lingwistyczne (Healey 2003).
Kropka wiedzy
Kiedy Alan Mathison Turing (twórca maszyny liczącej, prototypu komputera) był dzieckiem, nie potrafił rozróżnić strony lewej od prawej, namalował więc sobie na lewym kciuku czerwoną kropkę, którą nazywał kropką wiedzy
Aż 80-90% leworęcznych jeszcze w wieku szkolnym ma problemy we wskazaniu prawą ręką swojej lewej nogi, a tym bardziej we wskazaniu prawej lub lewej ręki u osoby stojącej naprzeciwko (Grabowska, Yamazaki 1994)
Dominacja mózgowa
Aż do lat 60. XX wieku czyli do ogłoszenia wyników badań prowadzonych na pacjentach poddanych komisurotomii przez R. Sperry'ego (Nagroda Nobla 1981) uważano, że asymetria funkcjonalna mózgu dotyczy jedynie mowy, jest więc wyłącznie cechą ludzką
Obecnie wiemy, że preferencja ręki u zwierząt ma najczęściej charakter indywidualny, a nie populacyjny
Dominacja mózgowa
Do niedawna uważano np., że skoro u ludzi praworęcznych ośrodki mowy znajdują się w lewej półkuli, to u leworęcznych będzie występowała relacja odwrotna
Obecnie wiadomo,że obie półkule tworzą system komplementarny i wzajemnie uzupełniają się.
W odniesieniu do mowy aktywnej wykazano, że lewa półkula kontroluje to, co mówimy, prawa natomiast jest odpowiedzialna za to, jak mówimy
lewa półkula odpowiada za interpretację treści dosłownych, prawa zaś zapewnia prawidłowy odbiór metafor czy aluzji i warunkuje określenie właściwego wyrazu emocjonalnego przekazywanych treści (Mózg a zachowanie 2000)
Latralizacja
Lateralizacja to inaczej funkcjonalna przewaga stronna
Objawia się ona jako preferencja do używania ręki, nogi, oka i ucha leżących po tej samej stronie osi ciała.
Rozwija się w ciągu życia dziecka.
Praworęczność ustala się zwykle około 2-3 roku życia
Leworęczność w wieku 3-4 lat
Ostatecznie dominacja czynności ruchowych w większości wypadków ustala się do 6 roku życia
Ostatecznie lateralizacja kończy się w wieku szkolnym
Trzy rodzaje „dominacji”
dominacja jednostronna-praworęczności towarzyszy prawonożność i prawooczność, natomiast leworęczności towarzyszy lewooczność oraz lewonożność
Skrzyżowana (niejednorodna) - np. dziecko prawonożne, leworęczne i prawooczne
Nieustalona - brak dominacji jednej strony ciała. Jest stanem przejściowym lub trwałym.
Problemy w nauce
Lateralizacja skrzyżowana i osłabiona w zakresie ręki i oka powoduje zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej. Utrudnia dziecku kontrolę wzrokową pracy ręki:
Dzieci te mają trudności w czytaniu:
przeskakują litery,
opuszczają sylaby,
opuszczają wyrazy,
zmieniają kolejność liter
Dzieci te mają trudności w pisaniu
niekształtne litery,
w nierównych odstępach,
opuszczają linijki
Problemy w nauce
Przykłady:
błędne odtwarzanie liter - dziecko niedokładnie odczytuje i pisze głoski, spółgłoski i samogłoski np. zamiast los czyta las, zamiast sęk czyta sok
statyczne odwrócenia liter - dziecko miesza ze sobą litery o podobnych kształtach, a innym położeniu i kierunku (b z d, p z b, u z n, w z m)
dynamiczne odwrócenie liter - dziecko przestawia litery, zmienia ich kolejność np. nim = min, 69 - 96, 38 - 83,
Problemy w nauce
uporczywe opuszczanie lub dodawanie liter, a nawet całych sylab np.
opuszczanie spółgłosek, tj. wczoraj = czoraj, masło = maso,
opuszczanie samogłosek: tj. jest = jst, album = albm, drugi = drgi
zaburzenie mowy (jąkanie),
zaburzenia orientacji przestrzennej
Problemy w nauce
Trudności związane z techniką pisania:
linie o nierównomiernym nacisku i niejednakowym nachyleniu,
łuki przekształcone w kąt ostre i rozwarte,
litery wybiegające poza linie,
nie zachowana właściwa proporcja liter,
nieprawidłowe połączenia liter ze sobą,
za duże lub za małe odstępy między literami
Jak ustalić lateralizację?
Pomyślcie i napiszcie
Oceny dominacji ręki
V. Prihoda -nawlekanie igły, rozdawanie kart, rzucanie piłki, wskazywanie palcem.....
Harris - pisanie nazwiska jedną i drugą ręką, punktowanie....
Gaddes - pisanie cyfr za pomocą jednej i drugiej ręki, trzymanie karabinku.....
Jak ustalić lateralizację?
Ocena dominacji oka:
Rosenbach - celowanie wyciągniętego kciuka na drobny przedmiot, patrzenie przez dziurkę....
Z. Matejczka - kalejdoskop...
Harris - celowanie strzelbą, kalejdoskop, patrzenie przez otwór
Jak ustalić lateralizację?
Ocena dominacji nogi:
Ludwig - bieg na łyżwach, wchodzenie na krzesło, zakładanie jednej nogi na drugą, odbicie w czasie skoku, wsiadanie na rower, kopanie piłki...
Czasami bada się również ucho:
Pearcedo - słuchanie tykania ukrytego zegara
Jak zmieniać....
Nie wolno przyuczać do pisania prawą ręką dzieci, które:
Są zlaterizowane lewostronnie
O wczesnej silnej dominacji lewej ręki
Upośledzonych umysłowo
Lewoocznych(dąży się do układu oko-ręka)
O małej sprawności ruchowej prawej ręki
Akceptujących swoja leworęczność i niechętnych zmianom
Jąkających się
Należy pamiętać..
Nie wolno siłą zmuszać do praworęczności.
Mają one problemy z zaburzeniami osobowości: są płaczliwe, lękliwe, maja ataki złości i agresji. Moczą się w nocy,mają poczucie niższej wartości, lękowa postawa wobec otoczenia, wycofanie się z kontaktów społecznych.
U uczniów po 10 roku życia nieustalona lateralizacja może być uważana za zaburzenie rozwojowe
Autyzm
...przyczyny i leczenie
Czym jest autyzm?
Autyzm jest zaburzeniem rozwojowym, które najczęściej ujawnia się w ciągu pierwszych trzech lat życia jako rezultat zaburzenia neurologicznego, które oddziałuje na funkcje pracy mózgu.
Autyzm i jego pochodne, jak podaje statystyka, występują raz na 500 osób i pojawia się cztery razy częściej u chłopców niż dziewczynek.
Dochody, stopa życiowa, czy wykształcenie rodziny nie mają żadnego wpływu na występowanie autyzmu.
Czym jest autyzm?
Ma wpływ na rozwój mózgu w sferach rozumowania, kontaktów socjalnych i porozumiewania się.
Dzieci i dorośli z autyzmem najczęściej mają kłopoty z komunikacją w grupie. Zaburzenia utrudniają im porozumienie z innymi i wpływają na stosunek do świata zewnętrznego
Chorzy mogą wykonywać te same ruchy ( np. machanie ręką, kołysanie się ), nietypowe reakcje wobec ludzi, lub przywiązanie do przedmiotów, czy sprzeciwianie się jakimkolwiek zmianom w rutynie
W niektórych przypadkach może występować agresja i/lub samookaleczanie się.
Przyczyny...
Przyczyny nie są jednoznacznie określone
Około 80-90% zmienności ryzyka autyzmu opiera się na czynnikach genetycznych.
Jako czynnik pogłębiający wrodzone predyspozycje genetyczne autyzmu u dziecka uznaje się czasami sytuacje społeczno-kulturowe. Chłodna obojętna matka przyczynia się do wyobcowania społecznego, zaś obojętność matki przyczynia się do utrwalenia izolacji (Kanner)
Jak rozpoznać autyzm?
Nie ma medycznych testów, które umożliwiłyby diagnozę autyzmu.
Właściwa diagnoza musi mieć podłoże w obserwacji dziecka, jego stopnia komunikacji, zachowania i rozwoju.
Rozpoznanie choroby jest bardzo trudne, gdyż objawy są tak zróżnicowane. Ważne jest zatem zlokalizowanie specjalisty, który ma doświadczenie w leczeniu autyzmu.
Objawy
Dzieci autystyczne rozwijają się w zasadzie normalnie aż do 24-30 miesiąca, kiedy to rodzice mogą zauważyć opóźnienie w mowie, zabawach lub kontakcie z dzieckiem
Objawy
Autyzm może się objawiać w następujących sferach:
mowa rozwija się słabo lub wcale, używanie słów bez znaczenia, porozumiewanie się gestami zamiast słów, słaba możliwość skupienia uwagi
dziecko woli spędzać czas samo niż z innym, nie interesuje się zawieraniem przyjaźni, słaby kontakt wzrokowy, mało się uśmiecha
Objawy
Autyzm może się objawiać w następujących sferach:
nadwrażliwość na dotyk lub brak reakcji na: ból, wzrok, słuch, dotyk, ból, węch, smak, mogą one być mniej lub bardziej upośledzone
brak spontaniczności lub pomysłowości w zabawach, nie wymyśla zabaw ....
nadpobudliwość lub otępienie, częste wybuchy złego humoru bez powodu, uparte przywiązanie do jednego przedmiotu lub osoby, może okazywać agresję lub autoagresję.
Różnice w zachowaniu
Różnice miedzy dziećmi autystycznymi są ogromne
Niektóre, z mniejszym stopniem autyzmu, mogą okazywać tylko niewielkie opóźnienie mowy i większe problemy w kontaktach ze środowiskiem. Mogą mieć przeciętnie lub ponadprzeciętnie rozwiniętą mowę, lecz maja kłopoty z wyobraźnią, lub ze współuczestniczeniem w grze z rówieśnikami
Różnice w zachowaniu
Dzieci, z większym stopniem autyzmu, mogą potrzebować pomocy z codziennymi potrzebami jak przejście przez ulice lub zrobienie zakupów.
W przeciwieństwie do ogólnej opinii, wiele dzieci i dorosłych z autyzmem utrzymuje kontakt wzrokowy, okazuje uczucia, uśmiecha się i śmieje oraz okazuje całą gamę innych emocji, ale w różnym stopniu
Różnice w zachowaniu
Autyzm może oddziaływać na to jak dzieci reagują. Utrudnić im kontrolowanie ciała oraz umysłu
Choroba z czasem może zmienić się lub nawet ustąpić (rzadko)
Jakkolwiek nikt nie może przewidzieć przyszłości, to są osoby autystyczne, które prowadzą samodzielne życie.
Są też tacy, którzy będą zawsze zależni od rodziny i placówek specjalistycznych
Różnice w zachowaniu
Osoby autystyczne mogą także mieć inne choroby związane z praca mózgu, np. padaczkę, opóźnienie umysłowe lub choroby genetyczne
Około 2/3 chorych objawia opóźnienie umysłowe
U około 25-30% może rozwinąć się padaczka
Leczenie
Wyleczyć znaczy "przywrócić do zdrowia fizycznego, psychicznego, stanu normalnego"
W medycznym sensie nie ma leku na wyleczenie zmian w mózgu, które są czynnikiem autyzmu.
Farmakologia
Obniżanie wrogości agresji
Terapia behawioralna
Ćwiczenie zachowań społecznych, mówienie
Koniec...
ADHD - czym jest i jak leczyć?
Czym jest ADHD?
Można powiedzieć, że jest to specyficzny sposób funkcjonowania mózgu dziecka
Utrudnia on normalne funkcjonowanie dziecka, kontrolowanie własnych zachowań i skupianie uwagi
Objawy
Są trzy główne grupy objawów:
Nadruchliwość
Impulsywność
Zaburzenia uwagi
Przyczyny
Nie jest pewne co powoduje ADHD
Przyjmuje się, że duże znaczenie mają czynniki genetyczne.
Podatność na ADHD zwiększa się przy występowaniu niekorzystnych czynników środowiska
Możliwe że wpływają również czynniki:
środowiskowe(np. trudna sytuacja w szkole)
Psychologiczne (sytuacja w domu)
Co źle funkcjonuje?
Płaty czołowe półkul mózgowych dzieci chorych gorzej pracują gorzej
Kojarzenie informacji słuchowych i wzrokowych
Zaburzenia w wydzielaniu neuroprzekaźników: noradrenaliny i dopaminy
Jak często występuję?
Około 3-5% dzieci w wieku od 7 do 13 lat
Tylko 20 % dzieci jest objętych specjalistycznym leczeniem
Około 40% dzieci ma rodziców z przetrwałym ADHD
U 35% dzieci ADHD występuje również u rodzeństwa
Jak zmieniają się objawy ADHD
Okres przedszkolny:
Niektórzy badacze uważają, że cechy zespołu są widoczne już w okresie późnoniemowlęcym
W przedszkolu. Bardzo absorbują uwagę wychowawców. Zachowują się w sposób niebezpieczny, mają więcej skaleczeń itp.
Okres szkolny:
Z trudnością wytrzymują 45 minutowe zajęcia
Dzieci takie uważane są za „gorsze”, nieposłuszne i niegrzeczne
Mają niewielu kolegów, ale jednocześnie szukają nowych kontaktów.
Jak zmieniają się objawy ADHD
Okres dojrzewania:
Objawy ADHD utrzymują się u około 70 % dzieci w okresie dojrzewania
Na typowe problemy okresu dojrzewania dochodzi problem ADHD. Niska samoocena, problemy w kontaktach międzyludzkich - izolacja
Okres dorosły:
Około 30-50 % dzieci z ADHD ma objawy jako osoby dorosłe
Są postrzegani jako trudni we współpracy i jako niesumienni pracownicy
Inne problemy towarzyszące ADHD
Mogą występować:
Tiki nerwowe
Dysortografia, dysleksja
Problemy emocjonalne:
Depresja
Zaburzenia lękowe
Inne problemy towarzyszące ADHD
Niepowodzenia w nauce:
Słabe wyniki w szkole
Zakończenie nauki poniżej swoich możliwości
Problemy z zachowaniem:
Zaburzenie zachowania
Zachowania buntownicze
Inne:
uzależnienia
Objawy charakterystyczne
Nadmierna impulsywność:
Częste przerywanie cudzych rozmów
Wbieganie do pokoju pomimo wielokrotnego przypominania, ze tego nie wolno robić
Dzieci maja problemy z zaplanowaniem najprostszych czynności
Objawy charakterystyczne
Jak pomagać:
Częste przypominanie istnienia reguł.
Znajdujemy inne zajęcie dla dziecka
Staramy się zrozumieć,że zachowanie dziecka nie jest wynikiem tego, że jest niegrzeczne.
Objawy charakterystyczne
Nadruchliwość:
Duża potrzeba ruchu.
Skakanie, kopanie nogi od stołu itp..
Jak pomóc:
Staramy się „przekierować” energię na inne tory
Akceptacja
Objawy charakterystyczne
Zaburzenia uwagi:
Nie mogą wysłuchać całego wykładu.
„Śnią na jawie”
Maja problemy z zapamiętywaniem czynności
Idą wykonywać drugą czynność pomimo, że nie zakończyły pierwszej.
Jak pomóc:
Akceptacja
Robić przerwy w nauce
Chwalić za osiągnięcia
Jak leczyć
Nauka postępowania z dzieckiem:
Trening behawioralny
Psychoedukacja
Leczenie farmakologiczne
Historia warunkowania Pawłow
Podział na grupy
Czym jest warunkowanie klasyczne WYZWALACZ (bodziec bezwarunkowy - reakcja bezwarunkowa, bodziec warunkowy - reakcja warunkowa)
Warunkowanie instrumentalne:
Czym jest warunkowanie instrumentalne (W. instrumentalne w przeciwieństwie do w. klasycznego nie jest wywoływane przez określone bodźce. W instrumentalne modyfikuje prawdopodobieństwo różnych częstości zachowania sprawczego w zależności od ich konsekwencji w środowisku)
Kara jak powinna być
szybka i natychmiastowa
krytykowanie zachowań a nie osoby
konsekwentne (nie zaostrzanie kodeksu ale nieunikalność kary)
unikać niejasności
sankcje a nie ból fizyczny
Modelowanie Bandura, lalka Bo - bo (warunkowanie zastępcze) Uczenie się agresji
Agresja
.....czym jest i jakie są jej przyczyny
Trochę historii...
Czy jesteśmy bardziej agresywni niż ludzie w przeszłości?
Czym jest agresja?
Historia ludzkości to historia przemocy. Na udokumentowanych 5600 lat historii było aż 14600 wojen, czyli około 2,6 wojny na rok (Montagu,1976)
Średnio 10-20 % kobiet zostanie przynajmniej raz w życiu zgwałcona
Definicja agresji
Jak może brzmieć definicja agresji?
Wg Barona (1977) to:
„zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego cierpienia”
Rodzaje agresji
Jeżeli cierpienie ofiary jest jedynym, bądź głównym celem sprawcy to mamy do czynienia z agresją wrogą
Jeżeli cierpienie służy sprawcy jako środek do osiągnięcia innego celu to mamy do czynienia z agresją instrumentalną
Czy kiedy pielęgniarka daje zastrzyk, to jest ona agresywna wg definicji?
Teorie agresji
Jakie są przyczyny agresji?
Teoria instynktu - agresja jest wrodzona, zdeterminowana biologiczną potrzebą wyładowywania agresywnej energii, mało podatne na wpływy zewnętrzne i proces uczenia się
Teoria uczenia się - agresja jak wszystkie inne zachowania jest nabyta w procesie uczenia się.
Teoria popędu - teoria pośrednia. Agresja jest rozładowaniem popędu, jednak sam sposób rozładowywania jest rezultatem oddziaływania czynników sytuacyjnych
Teoria instynktu
Za twórcę tej teorii uważa się Konrada Lorenz-a
Agresja jest „uruchomiana” przez pojawienie się w otoczeniu specjalnych „wyzwalaczy” zaś hamowana przez pojawienie się „kontrwyzwalaczy”
Koncepcja hydrauliczna - energia agresywna jest stale produkowana i gromadzona, dlatego co pewien czas należy ją rozładować
Duża ilość nagromadzonej energii powoduje, że nawet najmniejszy wyzwalacz powoduje jej rozładowanie.
Agresja jest nieuchronna zarówno u ludzi jak u zwierząt
Teoria instynktu
Czy agresja jest mało podatna na indywidualne doświadczenie?
Jeżeli kotki obserwowały jak matka zabijała szczury to 87% z nich polowało na szczury, gdy były już dorosłe. Tylko 45% gdy nie widziało jak matka zabija szczury. Tylko 17 %, gdy wychowały się razem ze szczurami.
Im bardziej zaawansowany jest gatunek tym większe znaczenie ma doświadczenie indywidualne
Nie ma żadnych dowodów, że energia agresji jest produkowana i kumulowana
Nie znaleziono instynktownych wyzwalaczy agresji
Teoria popędu
Wiąże się z pojęciem frustracji:
Czym jest frustracja?
„Frustracja to zablokowanie skierowanej na cel aktywności organizmu, bądź też stan wewnętrzny wynikający z napotkania takiej przeszkody” (Dollard, 1939)
Wzbudzana frustracją agresja jest tym większa:
Im większa jest wartość zablokowanego celu
Im bardziej osiągnięcie tego celu jest przez daną frustrację uniemożliwione
Im większa liczba działań zostaje zablokowana
Teoria popędu
Frustracja zawsze prowadzi do agresji
Jeżeli nie ma możliwości wyładowywania agresji to może nastąpić:
Przemieszczenie agresji - skierowanie agresji na inny obiekt (np. mąż na żonę)
Zmiana postaci agresji - zastąpienie jednej reakcji inną, mniej zagrożoną karą (złośliwość, cynizm itp..)
Obecnie teoria ta doczekała się modyfikacji
Teoria popędu
Następstwem frustracji nie jest tylko agresja, ale może być też:
Regresja (pod wpływem frustracji zachowanie dzieci ulega prymitywizacji i upodobnia się do zachowań dzieci młodszych)
Fiksacja (uporczywe powtarzanie jakiejś reakcji nie mającej instrumentalnego znaczenia)
Apatia - wycofanie się, czasami ucieczka np. w alkohol, narkotyki....
Teoria popędu
Nie każda frustracja prowadzi do agresji.
To jest zbyt proste i nie wyjaśnia wszystkich mechanizmów
Wystarczy występowanie negatywnego pobudzenia emocjonalnego, np. trzymanie ręki w zimnej wodzie nasila agresję (Berkowitz, 1989)
Teoria uczenia się
Warunkowanie sprawcze:
„Nie lubiłem tego debila, ciągle mnie bił. Raz mu oddałem i od razu dał mi spokój. Teraz od razu biję....” (uczeń gimnazjum)
Agresja jest samoistnie nagradzająca:
„Mam doła, komuś przyp.... i jestem wielki” (kibic piłkarski)
Teoria uczenia się
Modelowanie:
Obserwując innych człowiek uczy się nowych nie znanych wcześniej wzorców zachowania agresywnego
Obserwowanie skutków czyjejś agresji osłabia zahamowanie tych zachowań agresywnych
Cudze zachowanie ułatwia wykonywanie podobnych reakcji u obserwatora.
Wyznaczniki agresji
Prowokacja wzbudza agresję przynajmniej z trzech powodów:
Wzbudzają gniew i cierpienie, motywując sprowokowaną osobę do ich pozbycia się za pośrednictwem agresji lub ucieczki.
Wzbudzają pragnienie rewanżu przez agresję zgodnie z regułą wzajemności
Podważają dobre mniemanie osoby zaatakowanej sobie i ich reputację. Wzbudzając motywację do ich odzyskania
Pobudzenie emocjonalne
Tylko 25% zabójstw w Europie i USA jest spowodowanych chęcią zysku. Pozostałe 75% są spowodowane konfliktami.
Wzrost pobudzenia emocjonalnego nasila agresje przynajmniej z dwóch powodów:
Pobudzenie nasila oddziaływanie prowokacji
Silne pobudzenie osłabia kontrolę zachowania
Przemoc w mass mediach
Jak to jest z oglądaniem filmów?
Nie ma dowodów na działanie obrazów przemocy na dorosłych, ale na dzieci działają.
Zachowanie widza:
Modelowanie
Zobojętnienie na cierpienie innych
Rozhamowanie agresji - zawieszenie norm moralnych
Wykształcenie u widza nierealistycznej wiedzy o świecie
Normy społeczne
Wpływ norm wiąże się z dwoma czynnikami:
Przestrzeganie norm wiąże się z aprobatą innych
Przestrzeganie norm powoduję samonagradzanie - wzrost pewności siebie
Alkohol
Mówi się, że pijani są bardziej agresywni?
Nie ma na to dowodów
Alkohol znosi „hamulce moralne”, ale nie zmienia ludzi
Krótkowzroczność alkoholowa - zawęża pole uwagi do nielicznych i najbardziej wyraźnych bodźców
Rozładowanie
Katharsis:
Właściwa -rozładowanie się na osobie która jest przyczyną agresji
Pomocnicza - zachowania zastępcze, np. grę
Zastępcza - obserwowanie kogoś kto w zastępstwie „wyładowuje się”
Katharsis:
Rozładowywanie powoduje „chwilową poprawę”
Przejawianie agresji nasila takie zachowanie względem tej samej osoby
Udział w agresywnych grach i ćwiczeniach zwykle nasila niż hamuje agresję
Przemoc rodzi przemoc, nakręca spiralę przemocy
Karanie agresji
Trzeba być zawsze ostrożnym ze stosowaniem kar
Trzeba pamiętać, że to nie wysokość a nieunikalność kary wpływa na zaniechanie wykonywania jakiegoś działania
9