CHARAKTERYSTYCZNE UTWORY
DO TRUPA (Jan Andrzej Morsztyn)
Sonet "Do trupa" należy do najgłośniejszych wierszy miłosnych Morsztyna. Zaskakuje on czytelnika nie tylko tytułem, lecz i treścią. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa, np.: pierwszego zabiła strzała miłości, drugiego - strzała śmierci, obu ogarnia ciemność, u jednego spowodował ją brak nadziei na odwzajemnienie uczucia, u drugiego - grobowe mroki. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój umarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności.
JEROZOLIMA WYZWOLONA (Torquato Tasso)
"Jerozolima wyzwolona" - na język polski utwór przełożył w 1618 roku Piotr Kochanowski, bratanek Jana Kochanowskiego. Tło epopei stanowią dzieje pierwszej wyprawy krzyżowej i zdobycie Jerozolimy w 1096 roku.
Prawda i rzeczywistość krucjaty przysłonięta jest epizodami fantastycznymi, przez co utworu nie można traktować jako źródła historycznego. Bohaterem pierwszoplanowym jest Gotfryd z Bouillon, postać historyczna, książę Dolnej Lotaryngii, który zasłużył się bardziej niż inni wodzowie w walce o Święte Miasto. Odmówił przyjęcia tytułu Króla Jerozolimy i przybrał tytuł obrońcy Grobu Świętego. Poemat wskazuje nie tylko liczne czyny bohaterskie Gotfryda, ale i bogactwo jego przeżyć wewnętrznych. W podobny sposób przedstawia autor innych bohaterów. Obok heroizmu występują u nich ludzkie słabości, złudne i grzeszne pragnienia, skłonność do łatwych uciech cielesnych, nadmierne pragnienie sławy. Utwór Tassa definiuje pojęcie bohaterstwa nie jako cechę wrodzoną człowieka, ale jako wynik ciągłego kształtowania osobowości i ustawicznej walki z ułomnościami ciała i duszy. Bohaterowie "Jerozolimy wyzwolonej" na ogół odnoszą nad nimi pełne zwycięstwo w imię wyższych racji ducha i ludzkich potrzeb.
Utwór, jak na epopeję przystało, zaczyna inwokacja z tym, że nie skierowana do muz, a do Marii Panny, aby "dała głos pieśni", którą ku Jej chwale wyśpiewać pragnie autor. W dalszych partiach obok postaci ludzkich poeta umieszcza postacie boskie i szatańskie, istoty obdarzone magiczną mocą, czy postacie znane nam z mitologii, które interweniują w losy bohaterów i losy samej wyprawy.
MORALIA (Wacław Potocki)
"Moralia" zawierają kilkaset utworów rozpoczynających się od jakiegoś przysłowia polskiego lub łacinskiego w tłumaczeniu lub przeróbce dokonanej przez Potockiego. Utwory mają charakter przypowieści, których zadaniem jest unaocznić określoną myśl, najczęściej niedomagań Rzeczypospolitej. Wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.
NA KWIATKI (Jan Andrzej Morsztyn)
"Na kwiatki" - to urocze "cacko" poetyckie, gdzie autor zazdrości zerwanym kwiatom, gdyż wplecione we włosy jego ukochanej, będą mogły być z nią bliżej niż on sam. Do wyrwanych z ziemii kwiatów zwraca się słowami:
"I niechaj wam mdleć będzie miło
Dla tej, dla której wszystek świat umiera".
OGRÓD FRASZEK (Wacław Potocki)
"Ogród fraszek" tworzy 1800 utworów rozmaitej wielkości i treści (o czym mówi dziwaczny i bardzo rozbudowany tytuł - "Ogród ale nie plewiony, bróg, ale co snop to innego zboża" itd. wypełniający całą stronicę). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złą wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotkały się z ostrą krytyką poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w którym nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" - "widząc, że nikt go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać".
W "Zbytkach polskich" z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - "O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża". Tytuł kolejnego utworu - "Polska nierządem stoi" jest sam w sobie oskarżeniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny "z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem".
PAMIĘTNIKI (Jan Chryzostom Pasek)
Pamiętniki i diariusze (dzienniki) zajmowały niemało miejsca w literaturze XVII wieku. Dzięki bezposredniemu stosunkowi autorów do przedstawianych faktów, dzięki żywości i barwności wysławiania się, pamiętniki są doskonałym źródłem poznawania ludzi i obyczajowości tamtego okresu. Tę role spełniają "Pamiętniki" Paska. Zostały wydane drukiem w 1836 roku i od razu zdobyły szerokie rzesze czytelników. Ze względu na zawartość są ważnym źródłem historycznym, którego wiarygodność potwierdzają relacje ludzi biorących udział w wydarzeniach.
Swoje "Pamiętniki" Pasek (1636-1701) najprawdopodobniej spisywał pod koniec życia w latach 1690-1695. Stanowią one najwybitniejszy zabytek pamiętnikarstwa staropolskiego i obejmują lata 1656-1688; w pamiętniku można wyodrębnić dwie części: pierwszą poświęconą wojennym losom autora (1656-1666), drugą natomiast opisującą Paska jako gospodarza i obywatela (1667-1688). Walory historyczno-dokumentacyjne utworu są bezsporne, ale przedstawione wydarzenia zostały zarazem poddane poetyce gawędy: autor swobodnie dokonuje wyboru tematów, gromadzi tylko te fakty, których wymagają prezentowane wspomnienia oraz podporządkowuje materiał historyczny przemyślanym konstrukcyjnie i stylistycznie opowieściom autobiograficznym. Historia w "Pamiętnikach" Jana Chryzostoma Paska wynika z doświadczeń autora. Wraz z jego dziejami czytelnik poznaje walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii, wojny z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego i rokosz Lubomirskiego. W kronikarskim zapisie "Pamiętników" pojawiają się także wypadki historyczne z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, między innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powołując się na relacje z drugiej ręki, opisuje również odsiecz wiedeńską.
Niektórym wydarzeniom poświęca rozbudowane opisy. Odtwarza batalistyczne epizody wyprawy dunskiej, oblężenia i bitwy morskie, ocenia z głębokim przygnębieniem rokosz Lubomirskiego (1666), wydarzenia pogłębiające nędzę wśród szlachty i chłopów. Druga część "Pamiętników" opisuje ziemiański żywot Polaka. Polityka niewiele już autora interesuje, a główną treścią wspomnień stają się osobiste i gospodarskie wydarzenia. Przedstawia więc organizowane przez siebie, słynne w okolicy, polowania, opisuje hodowlę ptaków i tresowaną wydrę, którą podarował królowi Janowi III Sobieskiemu.
Część pierwsza "Pamiętników" dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Opowiada o walce Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o wojnie z Moskwą, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica - żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużnom i odpustom nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego dowodem. Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla imienia swego".
"Pamiętniki" zawierają również szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment "Pamiętników", w których Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony jest anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają się opisy batalistyczne.
"Pamiętniki" Paska, to także wiarygodny dokument mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora-szlachcica, jak wynika z "Pamiętników", wydaje się szczególnie bogaty i zarazem adekwatny do zjawisk życia społecznego późnej fazy kultury barokowej. Będzie to więc wizerunek osoby fanatycznie przywiazanej do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pełnej niechęci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, ale zarazem tolerancyjnej i szanującej zwyczaj lokalny.
Z wyprawy duńskiej Pasek przywiózł wiele obyczajowych obserwacji; daleki od potępień "pozamorskich" zwyczajów był jednak zdecydowanie przekonany o wyższości rodzimego, sarmackiego sposobu bycia i życia. "Pamiętniki" prezentują także świadomość religijną szlachty; na ogół płytką, skłonną do dewocji i zabobonną, adekwatną do późnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk życia duchowego epoki.
Pasek zasadniczo pomija te zagadnienia, które mogłyby przedstawić szlachtę w złym, negatywnym świetle. Czasem jednak, opisując rozmaite militarne zwłaszcza wydarzenia, nieświadomie kreśli obrazy pieniactwa, przemocy, czy nawet okrucieństwa (np. opis sporu o to, kto osobiście zetnie pojmanego oficera). Z historyczno-dokumentacyjnego punktu widzenia ważny okazuje się również krytycyzm oceny niektórych zjawisk życia społeczno-politycznego Rzeczypospolitej, zwłaszcza zaś realizm w charakterystyce prywaty i
kosmopolityzmu magnaterii.
"Pamiętniki" Paska posiadają także istotne cechy dzieła literackiego. Sama już gatunkowa konwencja utworu sprzyja jego artystycznemu brzmieniu. Zasadniczo dzieło Paska łączy cechy gatunkowe wspomnienia i autobiografii, jednakże w jego strukturze można odnaleźć także i inne cechy gatunkowe: syntetyczne informacje raptularza, diariuszowy dokumentaryzm oraz właściwy dla itineriuszy opis egzotycznych krajów i ludów. Zespolenie tych różnych odmian gatunkowych i podporządkowanie ich poetyce swobodnej gawędy tworzy niezwykle silny artystycznie wyraz "Pamiętników" Paska. Elementem wzmagającym literacki sens dzieła staje się również dążność do fabularyzacji prezentowanych epizodów. Beletryzacja "Pamiętników" kształtuje powieściowy typ narracji oraz sprzyja kreowaniu narratora jako bohatera literackiego.
Osobną artystyczną wartością dzieła Jana Chryzostoma Paska jest język i stylistyka. Rozliczne epizody, w tym przeżycia, bądź zdarzenia opisywane są językiem barwnym i potocznym, Pasek z dużą literacką umiejętnością odtwarza między innymi sceny batalistyczne. Talentowi narracyjnemu i gawędziarskiemu towarzyszy również ożywienie akcji licznymi anegdotami i przysłowiami, często o charakterze humorystycznym i ironicznym. Wymienione właściwości "Pamiętników" Paska sytuują dzieło kronikarza na pograniczu prozy narracyjnej, autobiograficznej i historyczno-dokumentacyjnej.
WOJNA CHOCIMSKA (Wacław Potocki)
"Wojnę chocimską" autor ukończył w 1670 roku. Po temat sięgnął Potocki do roku 1621, kiedy to wojsko polskie pod wodzą Karola Chodkiewicza w ciągu pięciu tygodni mężnie opierało się dużo liczniejszej armii tureckiej i mimo śmierci wodza zmusiło Turków do wycofania się z Polski. Tę bohaterską obronę Chocimia i ofiarność patriotyczną naszych żołnierzy stawiał autor za wzór współczesnemu sobie pokoleniu, które jak wiemy, nastręczało wielu powodów do krytyki. Głównym źródłem wiedzy o wojnie chocimskiej były dla poety pamiętniki Jakuba Sobieskiego, ojca króla Jana III. Nie korzystał z nich jednak w sposób niewolniczy, lecz próbował ożywić ów materiał przez plastykę zarysu sylwetek wodzów i znamienitszych rycerzy biorących udział w tej wyprawie, oraz przez żywe opisy batalistyczne. Wplata też w tok opowiadania swoje uwagi na temat życia mu współczesnego w postaci tzw. dygresji (odbieganie od tematu dla wypowiedzenia swych poglądów, lub dokonania uwag często nawet luźno związanych z tematem). Zestawiał z dawną tężyzną szlachecką zniewieściałość, patriotyzm z obojętnością na losy kraju XVII-wiecznej szlachty. Patriotyzmem właśnie przepoił swój poemat, wkładając w usta bohaterów mowy świadczące o ukochaniu ojczyzny i wielkim poczuciu honoru rycerskiego.
Poemat składa się z 10 części, z których dwie pierwsze opowiadają o przygotowaniach wojennych, następne opisują każdy dzień przebiegu wojny, aż do wszczęcia układów i rozejścia się wojsk. Styl "Wojny chocimskiej" odznacza się wielką barwnością i plastyką dzięki przewadze wyrażeń onkretnych nad abstrakcyjnymi, oraz sięganiu do mowy potocznej. Tylko w omentach uroczystych, jak np. w inwokacji czy zakończeniu poematu, oraz w rzemowach bohaterów (np. mowa Chodkiewicza) podejmuje autor styl odniosły i wówczas popada w charakterystyczną dla epoki przesadę, żywając długich i zawikłanych okresów zdaniowych, omówień, przenośni itp.
ŚWIĘTOSZEK (Molier)
"Świętoszek" to jeden z najważniejszych utworów barokowych. W XVII iecznej Francji ingerencja religii we wszystkie sfery życia była lbrzymia. Katolicyzm, zagrożony świecką ideologią renesansu, bronił zciekle swoich pozycji. Powstało szereg stowarzyszeń (złożonych z uchownych i świeckich), otoczonych tajemnicą, które rozciągały cenzurę na życie prywatne. Sprawy religijne obchodziły wszystkich bez wyjątku. Obawa przed represjami ze strony Kościoła budzi obłudę religijną, bigoterię, fałszywą pobożność. Często pod płaszczykiem świętych haseł spryciarze dorabiali się niemałych majątków i wysokich zaszczytów. Widział to Molier oczami badacza wszystkich wypaczeń ludzkiej natury. Sam znał wielu tych "świątobliwych ludzi" i wiedział, co naprawdę kryje ich troska o "dobro nieba". Stąd też taki ostry na nich atak w "Świętoszku". Wyszydzając sprytnych obłudników, których Tartuffe był symbolem, Molier ściągnął na siebie ostre protesty wszelkich cenzorów moralności. Już po drugim spektaklu zakazano wystawiania sztuki. Autor szukał pomocy u wielu znakomitości Paryża, nawet u samego Ludwika XIV, ale i ten, choć życzliwy Molierowi, nie miał odwagi wystąpić w obronie "Świętoszka". Dopiero po dwóch latach (w 1669 roku) sztuka uzyskała trwałe prawo do obecności na scenie, ale jeszcze długi czas po śmierci autora ta znakomita komedia była przedmiotem zaciekłych ataków.
Główny bohater utworu Tartuffe, niemałej klasy spryciarz, a jak się w końcu okaże, złoczyńca ścigany przez prawo, zdobywa zaufanie poczciwego i naiwnego Ordona, który zafascynowany jego "pobożnoscią" przyjmuje Tartuffla pod swój dach. Tak opowiada rodzinie o jego zachowaniu w kosciele:
"A zapał, z jakim wznosił do nieba swe modły,
Oczy wszystkich obecnych wciąż ku niemu wiodły:
To wzdychał, to się krzyżem rozkładał na ziemi,
Aby dotknąć posadzki usty pokornemi".
W niedługim czasie Ordon znajduje się pod całkowitym wpływem Tartuffa, czego dowodzą słowa:
"Kto z nim żyje, błogiego zażywa spokoju,
Na cały świat spogląda jak na kupkę gnoju;
...Mógłbym na zgon dziś patrzeć matki, dzieci, żony
I nie uczułbym w sercu, ot, nawet ukłucia".
Służąca Doryna tak oto uzupełnia ten stan zauroczenia:
"Nazywa go swym bratem, miłuje go bardziej
Niż własną matkę, przy nim żoną, dziećmi gardzi;
...Jego zdaniem kieruje się każdej godziny,
Jego wciąż ściska, pieści;
...Słowem szaleje za nim, świat w nim widzi cały".
Rodzina patrzy na to z niepokojem tym większym, że Orgon postanawia oddać Tartuffowi rękę swej córki nie bacząc na to, że ta kocha innego. Znienawidzony przez domowników świętoszek nie czuje się zagrożony, gdyż żadne argumenty nie są w stanie zmienić o nim opini Orgona. Gdy Damis usiłuje przekonać ojca, że Tartuffe uwodzi żonę Orgona, spotyka się z ostrą odprawą, zostaje wyrzucony z domu, a nawet wydziedziczony z przynależnej mu części majątku, którym Orgon obdarzył Tartuffa. Powierza mu również na przechowanie tajne papiery, na podstawie których można by go oskarżyć o zdradę stanu. Przygotowana przez domowników scena miłosna między Elmirą i Tartuffem, której świadkiem jest pan domu ukryty pod stołem, przekonuje wreszcie Orgona, kim naprawdę jest ukochany przez niego świętoszek. Zdemaskowany obłudnik nie liczy się już z niczym. Dzięki zapisowi czuje się panem domu i domaga się natychmiastowego opuszczenia go przez Orgona i jego rodzinę. Ujawnia też powierzone mu w zaufaniu papiery. Gdy sytuacja nieszczęsnego Orgona wydaje się zupełnie beznadziejna, oficer armii aresztuje długo poszukiwanego szalbierza, dom pozostaje w rękach prawowitych właścicieli, a król darowuje Orgonowi jego dawne pomyłki ze względu na późniejsze zasługi dla ojczyzny. Oszukany Orgon niewątpliwie nabierze rozumu i pewno w końcu pojmie słowa Kleanta, którymi ten chciał otworzyć mu oczy:
"Są udane świętoszki, jak zuchy udane;
Tak jak na polu walki nie tego człowieka
Mam za najdzielniejszego, co najgłośniej szczeka,
Tak samo i pobożność szczerą w sercu kryje
Nie ten, co leżąc krzyżem, skręca sobie szyję".