Z. Łyko - Wstęp do Pisma Świętego

Rozdział dziesiąty

KSIĘGI DYDAKTYCZNE

„Biblia to najstarsza księga ludzkiego świa­ta. Starszej nie znamy dotąd. A od innych różni się jeszcze i tym, że jej powstanie trwało nieco dłużej aniżeli powstanie każdej innej księgi; liczy się bowiem nie na mie­siące i lata, przekracza setki lat, sięga w ty­siąclecia. Około dwóch tysięcy lat trwało narastanie treści tej księgi do stanu, w ja­kim ją znamy obecnie. I jeszcze jedna nie­znaczna różnica: Księga zestarzała się już w długim procesie powstawania, a przecież żyje do dziś wiecznie młoda” (M. Kossowska, „Biblia w języku polskim”, s. 7).

Drugą częścią Nowego Testamentu są księgi dy­daktyczne, czyli pouczające, zawierające główne zręby apostolskiej nauki i treści ewangelicznego zwiastowa­nia chrześcijańskiego. Księgi dydaktyczne dzielą się na Listy Pawłowe oraz Listy Powszechne.

I. AUTORSTWO

Nietrudno stwierdzić, że autorami ksiąg dydaktycz­nych Nowego Testamentu są autorzy obu zbiorów, a więc apostołowie: Paweł, Jakub, Piotr, Juda i Jan. Szczegółowe rozważania, dotyczące autorstwa poszcze­gólnych listów, będą zawarte we wstępach do tych nowotestamentalnych ksiąg biblijnych.

II. TREŚĆ

Treścią nowotestamentalnych ksiąg dydaktycznych jest nauka apostolska, zatem ich zwiastowanie, kerygma, świadectwo prawdy chrześcijańskiej. Księgi te stanowią niezwykle cenne źródło nauki wiary i myśli teologicznej, szczególnie ważne dla chrześcijańskiej do­ktryny religijnej i moralnej.

1. STANOWISKO NAUKI CHRYSTUSA

Podstawowe znaczenie dla chrześcijańskiej doktry­ny wiary ma bez wątpienia nauka Chrystusa za­warta w czterech Ewangeliach. Jakkolwiek Ewangelie zostały potraktowane jako księgi historycznie, mówiące o dziejach Chrystusa, tj. o Jego życiu i działalności, to jednak głównym ich elementem treściowym są słowa i czyny Jezusa, a więc niezwykle istotny czynnik dy­daktyczny i doktrynalny.

Zasadniczym rysem tematycznym Ewangelii jest kontynuacja starotestamentalnego orędzia zbawczego, a w szczególności posłannictwo Jezusa jako Mesjasza - Zbawcy oraz chrystologiczna interpretacja tego orę­dzia. Chrystus przez swe słowa i czyny dokonał odno­wy nauki starotestamentalnej i nadał jej nowy, twór­czy i nowotestamentalny, a więc ściśle już chrystianistyczny impuls, kierunek i wymiar.

2. KONTYNUACJA NAUKI CHRYSTUSA

Zgodnie ze zleceniem Chrystusa, apostołowie mieli kontynuować dzieło Mistrza, zatem nauczać tego wszy­stkiego, co On im „przykazał” (Mat. 28,20), jak również tego wszystkiego, co Duch Święty im „przypomni”, czego ich „nauczy” (Jan 14,26) i co im „oznajmi” (Jan 16,13), a ponadto mieli być Jego uniwersalnymi świad­kami „w Jerozolimie i całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi” (Dz.Ap. 1,8) oraz „aż do skończenia świata” (Mat. 28,20).

Misję tę apostołowie w pełni wykonali. Odbiciem ich słów i czynów, tj. działalności i służby nauczyciel­skiej, są nie tylko „Dzieje Apostolskie”, ale także - i przede wszystkim (szczególnie w zakresie doktry­ny) - księgi dydaktyczne Nowego Testamentu.

III. TEOLOGIA

Bogactwo myśli teologicznej nowotestamentalnych ksiąg dydaktycznych jest niewyczerpane. W nowym oświetleniu - ewangelicznym i apostolskim - zna­lazły się wszystkie działy systematyczne teologii biblij­nej - od Boga w Trójcy Świętej jedynego począwszy, poprzez historiozbawcze dzieło Boże, kwestie prawa i łaski, sanktuariologii, eklezjologii i antropologii, a na rzeczach ostatecznych, czyli eschatologicznych, skoń­czywszy.

Jednak nauki apostolskiej nie można traktować ja­ko zespołu oderwanego od Ewangelii i w ogóle od ca­łości Pisma Świętego. W łączności z Ewangeliami i Apokalipsą jako nowotestamentalną księgą prorocką, księgi dydaktyczne Nowego Testamentu stanowią za­sadniczą kanwę teologii chrześcijańskiej oraz ważny czynnik heurystyczny, czyli interpretacyjny Pisma Świętego w ogóle, gdyż wówczas dopiero nauka Pisma Świętego staje się - mając orientacją chrystocentryczną i nowotestamentalną - nauką prawdziwie chrześci­jańską, podstawą wiary i moralności Ludu Bożego No­wego Przymierza.

A. LISTY AP. PAWŁA

Listy ap. Pawła tworzą tzw. Corpus Paulinum, czyli grupę Pawłowych dzieł literackich, które weszły w skład nowotestamentalnego kanonu biblijnego. Listów Pawłowych jest 14, z tym że wyróżnia się wśród nich - oprócz Pierwszego Listu św. Pawła do Tesaloniczan i Drugiego Listu św. Pawła do Tesaloniczan - listy wielkie (List św. Pawła do Rzymian, Listy św, Pawła do Koryntian, List św. Pawła do Galacjan) i listy więzienne (List św. Pawła do Efezjan, List św. Pa­wła do Kolosan, List św. Pawła do Filipian i List św. Pawła do Filemona) oraz listy pasterskie (Pierwszy List św. Pawła do Tymoteusza, Drugi List św. Pawła do Tymoteusza i List św. Pawła do Tytusa). Osobne miejsce zajmuje List do Hebrajczyków.

I. AUTORSTWO

W II w. po Chr. herezjarcha Marcjon przyjął tylko 10 listów Pawłowych jako autentycznych, kwestionu­jąc autorstwo Pawłowe czterech listów pasterskich i Listu do Hebrajczyków. W XIX w. po Chr. niektórzy bibliści racjonalno-liberalni poczęli opowiadać się po­czątkowo za paulinizmem czterech jedynie (tzw. wiel­kich listów: Listu do Rzymian, Listu do Galacjan i 1 i 2 Listu do Koryntian), kwestionując dziesięć po­zostałych, a potem kwestionując nawet Pawłowe autor­stwo wszystkich jego listów¹. Z początkiem XX w. w biblistyce chrześcijańskiej nastąpił zwrot i obecnie autorstwo Listów Pawła nie jest na ogół kwestionowa­ne.

Wielu biblistów starało się także zbytnio ekspono­wać środowisko judejskie lub hellenistyczne w życiu ap. Pawła. Ale takie akcenty nie wydają się słuszne. Najważniejszy jest chrystianizm Pawła.

II. OSOBA AUTORA²

Kim był ap. Paweł? Kiedy i gdzie się urodził? Kim byli jego rodzice? Gdzie odbywał studia? Wreszcie, co można powiedzieć o jego życiu i działalności? Oto py­tania z zakresu biografii Apostoła Narodów. Należy na nie w miarę możności, tj. w zakresie, na jaki zezwalają źródła biblijne, odpowiedzieć.

1. LATA DZIECIĘCE I MŁODOŚCI

Ap. Paweł urodził się przypuszczalnie ok. roku 10 po Chr. w Tarsie, mieście słynącym z rozkwitu nauki i sztuki. Rodzice jego pochodzili z pokolenia Beniami­na (Rzym. 11,1; Filip. 3,5) i posiadali orientację faryzejską. Byli obywatelami rzymskimi (Dz.Ap. 22,28). Z rodzeństwa, ap. Paweł miał siostrą, a jej syn miesz­kał w Jerozolimie (Dz.Ap. 23,16). Ap. Paweł nosił dwa imiona, żydowskie - Szaweł (Saul - upragniony) i rzymskie - Paweł (Paulus). W domu rodzinnym otrzymał staranne wychowanie. Tutaj też zapoznał się z językiem hebrajskim i aramejskim. Staranne rów­nież otrzymał w Tarsie wykształcenie szkolne w za­kresie języka greckiego i kultury greckiej, co uwidocz­niło się w jego późniejszej działalności pisarskiej, jak również znajomości zwyczajów, poglądów i instytucji.

W wieku lat ok. 20, tj. ok. roku 30 po Chr., ap. Paweł udał się do Jerozolimy, gdzie kształcił się w szkole teologicznej R. Gamaliela Starszego, działające­go w latach 20-50 po Chr. Czy ap. Paweł zetknął się wówczas z Chrystusem, nie jest pewne, chociaż nie można tego wykluczyć. Faktem jest, że wraz ze wzro­stem aktywności prazboru jerozolimskiego, co przypa­dało na jego lata pobytu w Jerozolimie, ap. Paweł zaangażował się w zwalczanie chrześcijaństwa, a w ro­ku 34 po Chr., podczas kamieniowania św. Szczepana, pilnował nawet szat egzekutorów (Dz.Ap. 7,58). Potem otrzymał od arcykapłanów listy upoważniające do prze­śladowania chrześcijan w Damaszku.

2. NAWRÓCENIE

W drodze do Damaszku, co miało miejsce w 25 ro­ku jego życia, czyli w roku 35 po Chr., nastąpił prze­łom w jego życiu. Pod wpływem niezwykłej teofanii, tj. objawienia się Jezusa, ap. Paweł doznał nawróce­nia i powołania (Dz.Ap. 9,1-9). Po swym chrzcie w Damaszku (Dz.Ap. 9,10-12) i po jakimś czasie (Dz.Ap. 9,20), Paweł udał się ma pustynię Arabską, blisko Da­maszku, po czym wrócił do Damaszku (Gal. 1,17), gdzie przebywał „dłuższy czas” (Dz.Ap. 9,23), przypuszczal­nie ok. dwóch lat, i skąd musiał uciekać, spuszczony w koszu przez mur miejski (Dz.Ap. 9,23-25). Działo się to w 28 roku jego życia, a 38 po Chr.

Z Damaszku po upływie 3 lat od swego nawrócenia ap. Paweł udał się do Jerozolimy, a więc ok. roku 38 po Chr., i przebywał tam 15 dni (Gal. 1,18). Począt­kowo obawiano się z nim nawiązać kontakt, lecz wsku­tek świadectwa Barnaby, sytuacja się zmieniła (Dz.Ap. 9,26-29). Po tym krótkim pobycie w Jerozolimie, bra­cia odprowadzili ap. Pawła do Cezarei, skąd odpłynął do swego rodzinnego Tarsu (Dz.Ap. 9,30), gdzie prze­bywał następnie przez cześć lat i gdzie przypuszczal­nie wyuczył się nowego zawodu, jak to było w zwy­czaju nauczycieli Prawa, a mianowicie rzemiosła tkac­kiego i wyrabiania namiotów.

3. POWOŁANIE DO SŁUŻBY

W międzyczasie chrześcijaństwo znacznie się roz­przestrzeniło. Kościół począł dynamicznie rozwijać się zwłaszcza w Antiochii, dokąd apostołowie wysłali Barnabę (Dz.Ap. 11,19-24). Barnaba, widząc, że sam nie podoła nawałowi pracy, wspomniał Szawła, a na­stępnie udał się do Tarsu, gdzie odnalazł Pawła i przy­prowadził go do Antiochii. Było to w roku 44. Tam pracowali razem przez jeden rok (Dz.Ap. 11,25-27), po czym zbór wysłał ich - w roku 45 - do Jerozoli­my z darami dla ubogich (Dz.Ap. 11,28-30). Z Jero­zolimy powrócili, przyprowadzając z sobą Jana Marka (Dz.Ap. 12,25). W Antiochii nastąpiło, podczas uroczy­stego nabożeństwa, ordynowanie Pawła i Barnaby na misjonarzy i skierowanie ich do pracy misjonarskiej. Działo się to w roku 45 po Chr. Ap. Paweł miał wów­czas 35 lat.

4. PODRÓŻE MISYJNE

Pierwsza podróż misyjna ap. Pawła w towarzystwie Barnaby i częściowo Marka (Dz.Ap. 13,1-14,28) trwa­ła w latach 45-47 po Chr. i obejmowała: Seleucję, Cypr, Pergę, Antiochię Pisydyjską, Ikonie, Listrę i Der­be oraz tę samą drogę powrotną do Antiochii. W roku 49 apostoł uczestniczył w Soborze Jerozolimskim (Dz. Ap. 15,6-35), czyli - licząc od chwili nawrócenia - przybył tam po piętnastu latach (Gal. 2,1).

Druga podróż misyjna ap. Pawła, w towarzystwie Sylasa, a następnie Tymoteusza, potem także Łukasza (Dz.Ap. 15,36-18,22), trwała w latach 49-52 po Chr. i obejmowała: Syrię, Cylicję, Derbe, Listrę, Ikonium, krainę frygijską i galacką, Mizja i Troada, a następ­nie w roku 50 po Chr. Macedonię (Filipy, Tesalonike, Berea) i Achaję (Ateny i Korynt), z drogą powrotną przez Efez, Cezareę, Jerozolimę do Antiochii.

Trzecia podróż misyjna ap. Pawła w towarzystwie przypuszczalnie Łukasza (Dz.Ap. 18,23-21,17) trwała w latach 53-58 po Chr. i obejmowała: Cylicję, Galację i Frygia, trzyletni pobyt w Efezie, Troadę, Ma­cedonię, Korynt oraz drogę powrotną przez Macedo­nię, Filipy, Troadę, Assos, Mitylenę, Chios, Samos, Milet, Kos, Rodos, Patarę, Tyr, Ptolemaidę, Cezareę i Jerozolimę. Do Jerozolimy udawał się ap. Paweł m.in. celem przekazania darów od zborów macedońskich i greckich (Rzym. 15,25-26).

5. PIERWSZE UWIĘZIENIE

W Jerozolimie, w roku 58 po Chr., nastąpiło uwię­zienie ap. Pawła i przewiezienie go do Cezarei Nad­morskiej, gdzie przebywał przez okres dwóch lat, tj. w latach 58-60 po Chr. (Dz.Ap. 21,18-26,32). W je­sieni roku 60 rozpoczęła się morska podróż ap. Pawła jako więźnia do Rzymu i trwała do jesieni roku 61 po Chr. W latach od jesieni 61 do jesieni roku 63 po Chr., a więc przez dwa lata, ap. Paweł przebywał w prywat­nym więzieniu w Rzymie, z którego został pod koniec roku 63 po Chr. uwolniony.

6. MIĘDZY PIERWSZYM A DRUGIM UWIĘZIENIEM

W latach 64-66 po Chr. ap. Paweł rozwinął aktyw­ną działalność. W roku 64 po Chr. był ap. Paweł praw­dopodobnie w Hiszpanii. Udał się również do Azji.

Najpierw odwiedził Kretę, gdzie pozostawił Tytusa (Tyt. 1,5), potem udał się do Efezu, gdzie pozostawił Tymo­teusza (1 Tym. 1,3). Stamtąd podążył do Macedonii, gdzie napisał Pierwszy List do Tymoteusza, a wkrótce potem w lecie 65 roku - List do Tytusa, w którym prosi o przybycie do Nikopolis, dokąd się wybiera i gdzie zamierza spędzić zimę. Potem udał się - być może w jesieni 65 roku - do Nikopolis, znajdującego się na zachodnim brzegu Grecji. Z wiosną roku 66 po Chr. ponownie udał się ap. Paweł do Azji, gdzie przy­puszczalnie odwiedził wiele zborów. W Troadzie zo­stawił u Karposa płaszcz i księgi (2 Tym. 4,13). Stam­tąd udał się do Miletu, gdzie rozchorował się towarzy­szący mu Trofim (2 Tym. 4,20). Z Miletu udał się do Koryntu, gdzie pozostawił Erasta, innego swego współ­pracownika (2 Tym. 4,20).

7. DRUGIE UWIĘZIENIE I STRACENIE

Po powrocie do Rzymu, w jesieni w roku 66 po Chr. został ponownie aresztowany i osadzony w naj­cięższym więzieniu. Trzymany tam był jako złoczyńca (2 Tym. 2,9). Onezym z Efezu z trudem go odnalazł (2 Tym. 1,16-18). Opuścili go wszyscy, prócz Łukasza (2 Tym. 4,10) i kilku innych przyjaciół (2 Tym. 4,21). Apostoł tam właśnie, w więzieniu, napisał Drugi List do Tymoteusza, w którym prosi swego wypróbowane­go współpracownika, aby przybył do niego wraz z Mar­kiem „przed zimą” (2 Tym. 4,21), być może przed zi­mą roku 66 po Chr.

Nie jest pewne czy Tymoteusz zdążył. Przypuszczal­nie z wiosną roku 67 po Chr. Apostoł został stracony, w pięćdziesiątym siódmym roku życia, po trzydziestu dwóch latach od nawrócenia, a dwudziestu trzech la­tach pracy ewangelizacyjnej, w tym piętnastu latach pracy pisarskiej.

III. CHRONOLOGICZNA KOLEJNOŚĆ LISTÓW³

1. Pierwszy List do Tesaloniczan - napisany został podczas drugiej podróży misyjnej w Koryncie, w roku 51 po Chr.

2. Drugi List do Tesaloniczan - napisany został podczas drugiej podróży misyjnej, również w Koryn­cie, pod koniec roku 51 lub na początku 52 roku.

3. Pierwszy List do Koryntian - napisany został podczas trzeciej podróży misyjnej, w Efezie, na wiosnę 57 roku.

4. Drugi List do Koryntian - napisany został pod­czas trzeciej podróży misyjnej, wkrótce po opuszcze­niu Efezu, w Macedonii, w lecie 57 roku.

5. List do Galacjan - napisany został podczas trze­ciej podróży misyjnej, w Koryncie, pod koniec 57 ro­ku lut) na początku 58 roku.

6. List do Rzymian - napisany został podczas trze­ciej podróży misyjnej, w Koryncie, na początku 58 roku.

7. Listy więzienne - List do Efezjan, List do Ko­losan, List do Filipian i List do Filemona - napisane zostały podczas pierwszego uwięzienia ap. Pawła w Rzymie, przypuszczalnie w roku 62 lub 63 po Chr.

8. List do Hebrajczyków - napisany został przy­puszczalnie podczas pierwszego uwięzienia w roku 63.

9. Pierwszy List do Tymoteusza - napisany został po wypuszczeniu ap. Pawła z pierwszego uwięzienia rzymskiego i po wizycie w Efezie, w Macedonii, a być może w mieście Filipach, przypuszczalnie na początku, roku 65 po Chr.

10. List do Tytusa - napisany został po wyjścia ap. Pawła z więzienia i po wizycie na Krecie, przypusz­czalnie również w Macedonii, w lecie roku 65 po Chr.

11. Drugi List do Tymoteusza - napisany został podczas ponownego uwięzienia ap. Pawła w Rzymie, w stolicy imperium, w jesieni roku 66 po Chr.

§ 1. LIST ŚW. PAWŁA DO RZYMIAN

I. NAZWA

Apostoł Paweł, pisząc List do Rzymian, nie nadał mu przypuszczalnie żadnej nazwy. Był to po prostu list napisanydo wierzących w Rymie, Potem list ten był znany już jako list „Do Rzymian”. Grecki tytuł Pros Rhomaious występuje w najstarszych manuskryptach nowotestamentalnych. Później­sze manuskrypty poszerzają nazwę listu przez opisanie: „List św. Pawła do Rzymian”. Do tej tradycji nawiązują późniejsze przekłady listu.

II. TREŚĆ⁴

Treścią Listu św. Pawła do Rzymian jest - generalnie mówiąc - problematyka sprawiedliwości z wiary, jak rów­nież różne zagadnienia związane z jego planowaną podróżą do Rzymu, a także sprawy praktyczne. Po przedstawieniu się jako apostoł i przekazaniu życzeń ap. Paweł dziękuje Bogu za żarliwą wiarę zboru rzymskiego. W części doktrynalnej (1-11) ap. Paweł wskazuje na sprawiedliwość z wiary jako jedyną drogę zbawienia. Wszyscy ludzie potrzebują łaski, bo wszyscy są grzeszni i znajdują się pod sankcją prawa. Spra­wiedliwość tę otrzymuje się przez wiarę, jak świadczy przy­kład Abrahama. Usprawiedliwienie przynosi wiele owoców. Porusza następnie ap. Paweł kwestię związku, jaki zachodzi między prawem a grzechem, akcentując funkcję poznawczą Prawa, gdyż przez Prawo jest poznanie grzechu. Rozważa również ap. Paweł stanowisko Izraela, którego zatwardziałość otwarła zbawienie dla pogan. W części pouczającej, czyli parenetycznej (12-15), ap. Paweł przedstawia wymagania mo­ralne wynikające ze stanu usprawiedliwienia. Życie chrześci­jańskie ma przenikać duch ofiarności i miłości, umiejętne ko­rzystanie z charyzmatów, rozwój bratniej miłości, szacunek wobec władz świeckich, pamięć o paruzji, a wreszcie roztrop­ność chrześcijańska wobec słabych w wierze. W zakończeniu zawarte są wskazania związane z planowaną wizytą, a także pozdrowienia dla zboru i dokosologia ku czci Boga.

III. AUTORSTWO

Pawłowe autorstwo Listu do Rzymian nigdy nie było po­ważnie kwestionowane przez uczonych chrześcijańskich, ani w starożytności, ani też w naszych czasach.

1. ŚWIADECTWA

Za autorstwem Pawłowym listu świadczą liczne dowody zewnętrzne, jak świadectwa Ojców Kościoła, od Klemensa. Rzymskiego i Ignacego Antiocheńskiego począwszy, a na Ire­neuszu, Klemensie Aleksandryjskim i Tertulianie skończy­wszy⁵. Świadectwa wewnętrzne także wskazują na ap. Pawła, Język listu jest Pawłowy, styl jest również wyrazem żywej; natury Pawłowej. Ton listu jest pełen żaru, ale poważny⁶.

2. KWESTIA ROZDZIAŁU SZESNASTEGO

Niektórzy bibliści są zdania, że rozdział szesnasty listu nie należy do oryginalnego listu Pawła, wysłanego do Rzymu, lecz że stanowi osobny list, wysłany z Rzymu do Efezjan, gdzie Paweł w swoim czasie pracował (Dz. Ap. 19). Twierdzenie to opiera się na przypuszczeniu, iż ap. Paweł, nie będąc jeszcze w Rzymie, nie mógł znać tak wielu rzymskich przyjaciół.. Trzeba jednak pamiętać, że ludzie z całego imperium ściągali do Rzymu jako stolicy państwa i z tej racji również wielu przyjaciół ap. Pawła mogło znaleźć się w Rzymie. Poza tym wszystkie najstarsze manuskrypty zawierają szesnasty rozdział listu jako integralną część. Z tych względów współcześni bi­bliści pozostawiają List do Rzymian w nienaruszonej postaci.

IV. TŁO HISTORYCZNE

W czasie, gdy ap. Paweł pisał list do Rzymian, w stolicy imperium istniał już liczny zbór chrześcijański.

1. ZBÓR RZYMSKI

Nie jest pewne, kto i kiedy założył zbór chrześcijański w Rzymie. Przypuszczalnie zbór ten powstał w środowisku ju­dejskim, które istniało w Rzymie już od czasów Pompejusza. Nie jest wykluczone, że pierwsze wieści ewangeliczne przynieśli do Rzymu „przychodnie rzymscy”, którzy przebywali w Jerozolimie podczas zielonych świąt i słyszeli pełne Ducha Bo­żego zwiastowanie apostolskie w dniu Pięćdziesiątnicy (por. Dz. Ap. 2,10). Z informacji Swetoniusza ⁷, wynika, że w latach 49-50 istniał w Rzymie dość już liczny zbór judeochrześcijański. U podstaw dekretu Klaudiusza (40-54) z roku 50 leżał prawdopodobnie spór między Żydami wierzącymi (chrześcijanie), a niewierzącymi w Chrystusa. Zbór jednak, jakkolwiek powstał w środowisku judejskim, to jednak (rozwijał się potem przypuszczalnie w oparciu o żywioł poganochrześcijański. W czasach Nerona (54-68) zbór rzymski mógł być już liczny. Nic przeto dziwnego, że Apostoł Narodów pragnął i tam do­trzeć ze słowami prawdy Chrystusowej.

2. MIEJSCE I CZAS NAPISANIA LISTU

Wydaje się, że List do Rzymian napisany został przez ap. Pawła w Koryncie, podczas jego ostatniego, trzymiesięcznego tam pobytu, w trakcie trzeciej podróży misyjnej (Dz. Ap. 20,1 - 3). Większość biblistów wizytę tę określa na koniec roku 57 lub początek roku 58 po Chr. Przypuszczalnie list napisany został na początku roku 58, w czasach już cesarza Nerona. Na fakt, że list ten został napisany w Koryncie wskazują wzmianki o Gajusie (Rzym. 16,23; 1 Kor. 1,14), Erastusie (Rzym. 16,23; 2 Tym. 4,20) i Febie (Rzym.16,1), wyznawców i działaczy chrześcijańskich mieszkających w Koryncie. Przypuszczal­nie ap. Paweł list ten przesłał przez Febę, służebnicę zboru Kienchreeńskiego, którą poleca zborowi rzymskiemu. Celem listu było przygotowanie sobie drogi do Rzymu.

Po napisaniu listu ap. Paweł powrócił do Palestyny, niosąc dary od zborów macedońskich i greckich, złożone na rzecz ubogich, znajdujących się w zborze jerozolimskim (Rzym. 15, 25-26; Dz. Ap. 19,21; 30,3; 24,17; 1 Kor. 16,1-5; 2 Kor.

9,1-2). Po wykonaniu tej misji Paweł zamierzał udać się do Rzymu (Dz. Ap. 19,21), a stamtąd do Hiszpanii (Rzym. 15,24 28) Uważał, że zakończył już swą misję w Azji Mniejszej i Grecji (15,19.23) i pragnął przybyć do Rzymu, aby i tam zwiastować Ewangelię (1,13; 15,22).

V. IDEE PRZEWODNIE

Myślą przewodnią Listu do Rzymian jest powszechny stan grzechowy ludzkości i powszechne miłosierdzie Boże, prowa­dzące człowieka na drogę życia, na której może otrzymać nie tylko przebaczenie, ale także uświęcenie charakteru. Drogą tą jest wiara w Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, który umarł, zmartwychwstał i wniebowstąpił oraz oręduje tam za nami.

1. BÓG SPRAWIEDLIWY I USPRAWIEDLIWIAJĄCY

W liście dostrzegamy kontrowersję ap. Pawła z judaistami. Ap. Paweł zwraca uwagę na to, że wszyscy ludzie, zarówno Żydzi, jak i poganie „zgrzeszyli i brak im chwały Bożej” (Rzym. 3,23). Nikt nie może uwolnić się od odpowiedzialności, ponieważ wszyscy otrzymali możność poznania woli Bożej (1,20), wszyscy więc zasługują na potępienie. Ale nikt nie jest zdolny z powodu stanu grzechowego czynić woli Bożej (8,7). Potrzebne jest zatem miłosierdzie Boże.

Formalne przestrzeganie prawa Bożego nie tylko nie ma zbawczego znaczenia, ale co więcej, może stać się powodem arogancji i samousprawiedliwienia, uniemożliwiających pozna­nie właściwego stanu duszy i prowadzących do odrzucenia Zbawiciela. Tylko Bóg może w tym wypadku pomóc. Uczynił to przez ofiarowanie swego Syna za upadłego człowieka, stając się przez to z jednej strony Bogiem sprawiedliwym, a z dru­giej mogącym usprawiedliwić człowieka wierzącego w Chrys­tusa Zbawcę (3,26). Od człowieka oczekuje Bóg zatem wiary, zakrywającej grzechy i dającej siły do życia zgodnego z wolą Bożą. Jest to tzw. sprawiedliwość nie przez Zakon, lecz przez wiarę (3,20-26). Jedynym warunkiem jest wiara szeroko po­jęta ⁸. Życie chrześcijańskie winno być owocem tej wiary, a równocześnie najlepszym kryterium jej prawdziwości. Bóg udziela do tego swej mocy.

Pierwsze rozdziały listu stanowią Ewangelię zbawienia, prezentowaną przez ap. Pawła, natomiast dalsze jego rozdziały, to zastosowanie tej Ewangelii do różnych zagadnień życia, związanych z egzystencją Ludu Bożego i z życiem wyznawców Kościoła chrześcijańskiego.

2. MYŚL TEOLOGICZNA

Ap. Paweł porusza w Liście do Rzymian olbrzymie boga­ctwo wątków teologicznych. Należą do nich takie kwestie, jak stworzenie i upadek, kwestia chrztu, synostwo Boże wybra­nych, odrzucenie Żydów, doniosłość przykazań miłości, moral­ne i społeczne aspekty życia, uniwersalizm wiary, powaga cza­sów i bliskość paruzji. Na czoło wysuwa się jednak Boski plan zbawczy, który jest podstawowym wątkiem tematycznym listu.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienie: 1,1-7.

2. Osobiste wyjaśnienia: 1,8-15.

I. Zagadnienia doktrynalne: 1,16-11,36.

1. Prawda o usprawiedliwieniu przez wiarę: 1,16-5,21.

2. Prawo życia i śmierci: 6,1-8,39.

3. Uprzywilejowane stanowisko Izraela: 9,1-11,36.

II. Praktyczne zastosowanie zasady o usprawiedliwieniu z wiary: 12,1-15,13.

1. Chrześcijańskie poświęcenie: 12,1.2.

2. Chrześcijanin jako członek Kościoła: 12,3-8.

3. Stosunek chrześcijanina do bliźnich: 12,9-21.

4. Stosunek chrześcijanina do władz świeckich: 13,1-7.

5. Chrześcijański dług miłości: 13,8-10.

6. Bliskość powtórnego przyjścia Chrystusa: 13,11-14.

7. Potrzeba wzajemnej wielkoduszności: 14,1-15,13.

III. Uwagi dodatkowe: 15,14-16,23.

1. Wyjaśnienie motywów listu: 15,14-33.

2. Życzenia: 16,1-16.

3. Ostrzeżenie przed fałszywymi nauczycielami: 16,17-20

4. Pozdrowienie od towarzyszy i znajomych: 16,21-23.

Zakończenie

1. Życzenie łaski Bożej: 16,24.

2. Doksologią: 16,25-27.

§ 2. PIERWSZY LIST ŚW. PAWŁA DO Koryntian

I. NAZWA

W tekście greckim nazwa listu brzmi Pros Korinthious A. Nazwa ta znajduje się w papirusie Chester Beatty, najstar­szym manuskrypcie listów apostolskich, pisanym ok. III w. po Chr. Obecna nazwa nawiązuje do tej właśnie nazwy.

II. TREŚĆ ⁹

Treścią Pierwszego Listu św. Pawła do Koryntian są spra­wy dotyczące zboru korynckiego, związane z jego potrzebami duchowymi i wzrostem. We wstępie ap. Paweł (i Sostenes) po­zdrawia wyznawców korynckich i dziękuje Bogu za bogactwo darów duchowych. W części pierwszej listu (1-6) omawia ap. Paweł niedociągnięcia i braki, występujące w zborze, a zwła­szcza spory, dotyczące zwiastunów Ewangelii oraz nadużycia obyczajów. Gani podziały wewnętrzne, piętnuje przypadek ka­zirodztwa, wyraża niezadowolenie z powodu prawowania się przed sądami pogańskimi, potępia różne występki. W drugiej części (7-15) ap. Paweł odpowiada na pytania przedstawione mu przez delegację zborową, a dotyczące takich spraw, jak małżeństwo i bezżeństwo, spożywanie mięsa z ofiar pogań­skich, porządek zborowy i sposób spożywania Wieczerzy Pań­skiej, kwestia charyzmatów, ze szczególnym zwróceniem uwa­gi na miłość i dar proroctwa, a wreszcie problematyka zmar­twychwstania. Przedstawia również ap. Paweł zasady godnego zachowania się chrześcijan. W zakończeniu ap. Paweł zachęca do składania darów na zbór jerozolimski, przekazuje wiado­mości o Apolosie i trzech wysłańcach z Koryntu, których rodziny poleca opiece zboru. Przesyła wreszcie pozdrowienia i życzenia rychłego powrotu Pana.

III. AUTORSTWO

Pawłowe autorstwo Pierwszego Listu do Koryntian jest powszechnie uznane. Listy Pawła tzw. wielkie, tj. Pierwszy List do Koryntian, Drugi List do Koryntian, List do Rzymian i List do Galatian, nie budzą wśród biblistów w kwestii au­torstwa większych wątpliwości.

1. ŚWIADECTWA

Pawiowe autorstwo Pierwszego Listu do Koryntian po­twierdzone jest licznymi świadectwami zewnętrznymi¹⁰. Imię autora występuje na początku i na końcu listu (1,1; 16,21), co jest dodatkowym wskaźnikiem autorstwa. List dyktowany był przez apostoła sekretarzowi, który go spisywał, z wyjątkiem pozdrowień, umieszczonych na końcu listu, a napisanych włas­noręcznie przez Pawła (16,21).

2. SPRAWA SEKRETARZY

Przyczyny korzystania przez ap. Pawła z pomocy sekreta­rzy nie są znane, lecz praktyka ta stanowiła powszechny w owym czasie zwyczaj. Jedną z przyczyn mógł być słaby wzrok ap. Pawła (2 Kor. 12,7-9; Gal. 4,15).

IV. TŁO HISTORYCZNE

Kilka spraw wymaga omówienia. Należą do nich takie zagadnienia jak: okoliczności miejsca i czasu napisania listu, geneza zboru korynckiego i jego problemy oraz znaczenie samego Koryntu.

1. OKOLICZNOŚCI POWSTANIA LISTU

Pierwszy List do Koryntian został napisany w Efezie (16,8), na wiosnę roku 57 po Chr. W mieście tym ap. Paweł przeby­wał przez trzy lata (Dz. Ap. 20,31), tj. przypuszczalnie w latach 54-57 po Chr., podczas swej trzeciej podróży misyjnej (Dz. Ap. 19,20,1), która przypadała w latach 53-58 po Chr., kieru­jąc stąd działalnością Kościoła na powierzonym mu terenie pracy. Z treści listu wynika, że ap. Paweł - w trakcie pisa­nia listu - zamierzał udać się do Grecji i Macedonii, lecz spodziewał się pozostać jeszcze w Efezie aż do Wielkanocy (1 Kor. 16,5-8). Jednakże powstałe w międzyczasie w Efezie trud­ności (Dz. Ap. 19,21-20,3) przyśpieszyły jego wyjazd. Stąd można wnioskować, że list został napisany przed tymi wyda­rzeniami, a więc wczesną wiosną roku 57 po Chr.

Zbór koryncki został zorganizowany przez ap. Pawła podczas jego drugiej podróży misyjnej. Apostoł przybył do Koryntu w jesieni roku 51 i pozostał tam przez półtora roku (Dz.Ap. 18,1-11). Początkowo znalazł zatrudnienie u żydowskich uchodź­ców z Rzymu, małżonków Akwili i Pryscyli (Dz. Ap. 18,1). W tym czasie pracował także ewangełizacyjnie, nauczając w, synagodze. Potem zamieszkał u prozelity Tycjusza Justa. Nie­przyjaciele wytoczyli potem ap. Pawłowi sprawę przed prokonsulem Gallionem, lecz bezskutecznie. Ap. Paweł przebywał w Koryncie jeszcze przez jakiś czas, następnie udał się drogą morską do Efezu.

2. KORYNT

Korynt, to miasto portowe, położone na przesmyku Istmus, łączącym Peloponez z resztą Grecji. Znajdowało się między za­toką salamińską z portem Kenchry i zatoką koryncką z por­tem Lechajon. Miasto słynęło z handlu, wyrobu purpury i roz­pustnego życia. Ówczesny Korynt określa się często mianem „Paryża starożytności”. Na stromej górze Akrokoryntu stała świątynia Afrodyty, bogini miłości, gdzie znajdowały się rów­nież zabudowania dla 1000 kapłanek Afrodyty, uprawiających sakralny nierząd. Na północ od Akrokoryntu, na obrzeżu mia­sta, wznosiła się z kolei świątynia Apollosa, boga światła sło­necznego. Bogate, tętniące życiem miasto portowe oraz znaj­dujące się tam świątynie i kult Afrodyty ściągały przybyszów z całego świata. Od roku 27 przed Chr. Korynt był stolicą rzymskiej prowincji Achaji, podlegającej senatowi, a równo­cześnie siedzibą prokonsula. W Koryncie była też liczna wspól­nota żydowska posiadająca własną synagogę.

3. PROBLEMY ZBOROWE

Pod nieobecność ap. Pawła, trwającą aż 6 lat, podupadło życie w zborze korynckim. Przez krótki czas pracował w zbo­rze Apollos rodem z Aleksandrii. Z czasem doszło tam do powstania różnych podziałów i frakcji (1 Kor. 1,12; 3,4; Dz. Ap. 18,24-19,1). Wyłoniły się również inne jeszcze trudności (por. rozdz. 5.7.8.11,2-16.17-34; 12-14.15). O problemach wewnątrz-zborowych Koryntczyków dowiedział się ap. Paweł być może od Apollosa, z listu, jaki mu przesłano (7,1), szczególnie zaś od domowników Chloi (1,11), jak również delegacji, która przybyła do Efezu do Apostoła w osobach Stefana, Fortunata i Achaika (16,17). Złe wieści, które napływały do Apostoła już uprzednio, były przypuszczalnie powodem napisania wcześniej jakiegoś listu do Koryntian (5,9). Jeżeli przyjąć tę hipotezę, to trzeba byłoby się zgodzić, że obecny Pierwszy List ap. Pawła do Koryntian nie jest jego pierwszym, lecz drugim listem. List ten jednak - przedkanoniczny - nie zachował się. Jest rów­nież bardzo możliwe, że Apostoł sam osobiście odwiedził na krótko zbór koryncki w celach duszpasterskich, po czym po­wrócił do Efezu (2 Kor. 12,14: 13,1). Potem posyłał tam też Ty­moteusza (1 Kor. 4,17) i Tytusa (2 Kor. 2,13). Wystosował wre­szcie obszerny list, znany obecnie jako Pierwszy List ap. Pa­wła do Koryntian. W liście tym gani i napomina wyznawców oraz surowo karci wszelkie, powstałe w zborze zło. Udziela wreszcie ap. Paweł licznych wyjaśnień i rad.

V. IDEE PRZEWODNIE¹¹

Po omówieniu głównych wątków tematycznych listu, a jest ich szereg, skoncentrujemy uwagę na aspektach teologicznych.

1. PROBLEMY ZBOROWE

Ap. Paweł udziela nagany z powodu uchybień w wierze, będących powodem trudności zborowych. List zawiera także in­strukcje, wyjaśnienia i rady, dotyczące nie tylko polepszenia stosunków zaistniałych w zborze, ale także szeregu spraw praktycznych. Obok nagany występuje również serdeczność i współczucie. W liście tym ap. Paweł omawia sprawy małżeń­stwa, pokarmów bałwanom ofiarowanych, poświęcenia w służ­bie Bożej, powagi Wieczerzy Pańskiej, zagadnienie należytego traktowania darów duchownych. Nad wszystkimi powinna jednak dominować chrześcijańska miłość, której Apostoł poświę­cił cały 13 rozdział listu, stanowiący prawdziwą perłę myśli Pawłowych. Pierwszy List do Koryntian jest jednym z najbo­gatszych treściowo listów ap. Pawła, najbardziej pouczającym i pełnym przekonywującej mocy.

2. MYŚL TEOLOGICZNA

Obok spraw praktycznych, związanych z funkcjonowa­niem życia religijnego i liturgicznego zboru, ap. Paweł porusza szereg wielkich tematów teologicznych takich, jak teologia Bo­ga, Chrystusa i Ducha Świętego, sprawy eklezjologiczne (ciało Chrystusowe jako symbol jedności, obrzędy i porządek zboro­wy, dary i charyzmaty), sprawy antropologiczne (etyka wol­ności chrześcijańskiej, kwestia mądrości, dostojeństwo ciała jako świątyni Ducha Świętego), a także sprawy eschatologicz­ne (zagadnienie zmartwychwstania, panowanie Jezusa i kwestia wieczności).

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienia: 1,1-3.

2. Uznanie dla duchownego wzrostu wierzących: 1,4-9.

I. Nagany dla zboru: 1,10-6,20.

1. Rozerwanie: 1,10-4,21.

2. Nierząd i kazirodztwo: 5,1-13.

3. Zagadnienie procesowania się: 6,1-20.

II. Odpowiedź na kwestie powstałe u Koryntian: 7,1-10,53.

1. Instrukcje i rady dotyczące małżeństwa: 7,1-40.

2. Wyjaśnienie dotyczące pokarmów ofiarowanych bałwa­nom: 8,1-10,53.

III. Godne zachowanie się chrześcijan: 11,11-14,40.

1. Niewiasta i odkrywanie głowy: 11,1-16.

2. Właściwe obchodzenie Wieczerzy Pańskiej: 11,17-34.

3. Znaczenie darów duchownych: 12,1-14,40.

IV. Prawda o zmartwychwstaniu: 15,1-58.

1. Pewność zmartwychwstania: 15,1-34.

2. Literalny charakter zmartwychwstania: 15,35-50.

3. Zmartwychwstanie przy przyjściu Jezusa: 15,51-58.

Zakończenie: 16,1-24.

1. Zbiórka na ubogich: 16,1-4.

2. Sprawy osobiste: 16,5-12.

3. Życzenia i pozdrowienia: 16,13-24.

§ 3. DRUGI LIST ŚW. PAWŁA DO Koryntian

I. NAZWA

W manuskryptach greckich list ten nosi nazwę Pros Korithious B, czyli „Drugi List do Koryntian”. Nazwa ta wystę­puje w najstarszych rękopisach listów apostolskich z III w. po Chr. Nazwa pełnia - „Drugi List św. Pawła do Koryn­tian” - jest nieznana w najstarszych rękopisach. Stanowi do­datek czasów późniejszych.

II. TREŚĆ¹²

Treścią Drugiego Listu św. Pawła do Koryntian jest kilka zagadnień, wokół których grupuje Apostoł problematykę swe­go listu. Po powitaniu adresatów i wyrażeniu wdzięczności za ocalenie z niebezpieczeństwa, jakie mu zagrażało w Azji (w Efezie), ap. Paweł w pierwszej części (1-7) usprawiedliwia swoje postępowanie wobec Koryntian i broni swej godności apostolskiej, wspominając swą podróż do Troady i Macedonii oraz towarzyszącą mu nadzieję wiary, która go wzmacnia i po­sila. W drugiej części (8,1-9,15) porusza kwestie składki na potrzeby zboru jerozolimskiego, a w trzeciej i(10,l-13,10) - dokonuje rozrachunku z przeciwnikami i tolerującą ich częścią zboru, wykazując wszystkie znamiona powołania apostolskiego i zapowiadając, w razie potrzeby, zdecydowaną i surową reakcję wobec nich. W zakończeniu zachęca ap. Paweł do pracy nad doskonałością, życzy pokoju i przesyła pozdrowienia, udzielając pięknego trynitarnego błogosławieństwa.

III. AUTORSTWO

Zewnętrzne i wewnętrzne sprawdziany potwierdzają Pa­włowe autorstwo Drugiego Listu do Koryntian. Przypatrzmy się im bliżej.

1. SPRAWDZIANY ZEWNĘTRZNE

Sprawdziany zewnętrzne, to wypowiedzi Ojców Kościoła na temat listu, a zwłaszcza występujące w ich pismach cytaty z listu. Klemens, biskup Rzymski, pisząc swój list do Koryn­tian ok. 95 r. po Ch. (czyli ok. 35 lat po tym liście), miał do czynienia z tymi samymi problemami, które również ap. Pa­weł poruszał w swoich listach. Widocznie zbór koryncki nie uległ poprawie. Pawłowe autorstwo Drugiego Listu do Koryn­tian potwierdzają tacy Ojcowie Kościoła, jak: Polikarp, biskup ze Smyrny (cytuje 2 Kor. 8,21), Ireneusz, biskup Lyonu (cytuje z Kor. 12,1-4), Klemens Aleksandryjski i Tertulian z Cartaginy.

2. SPRAWDZIANY WEWNĘTRZNE

Świadectwa wewnętrzne wskazują również na autorstwo ap. Pawła. Styl listu jest Pawłowy. List obfituje we wzmian­ki dotyczące Pawła i jego doświadczeń doznanych w Koryn­cie, a opisanych w jego Pierwszym Liście do Koryntian. Wielu biblistów jest zdania, że list ten dostarcza najbardziej dokład­nego i wyczerpującego obrazu duchowej sylwetki ap. Pawła, jego osobowości, usposobienia i charakteru.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Apostoł Paweł odwiedził przypuszczalnie trzykrotnie zbór koryncki. Napisał i wysłał tam trzy, a może nawet cztery li­sty, z których znane są tylko dwa, które weszły w skład ka­nonu nowotestamentalnego. Kilka jeszcze myśli na ten temat.

1. PIERWSZA I DRUGA WIZYTA KORYNCKA

Pierwsza wizyta ap. Pawła w Koryncie miała miejsce w jesieni 51 po Chr., podczas drugiej podróży misyjnej, i trwała 18 miesięcy, tj. półtora roku (Dz. Ap. 18,11). W tym czasie Paweł założył i zorganizował zbór, z którym potem - w cza­sie nieobecności - utrzymywał stałą łączność przez swych przedstawicieli (2 Kor. 12,17). Po raz drugi odwiedził Apostoł zbór koryncki przypuszczalnie podczas swego trzyletniego po­bytu w Efezie (w latach 54-57), w czasie trzeciej podróży mi­syjnej (53-58). Musiała to być jednak wizyta bardzo krót­ka ¹³. Wówczas także ap. Paweł napisał prawdopodobnie swe pierwsze (przedkanoniczne) pismo do Koryntian, o którym czy­ni tylko wzmianką (1 Kor. 5,9), ale pismo to niestety nie za­chowało się do naszych czasów. Podczas swego trzyletniego pobytu w Efezie napisał ap. Paweł również list kanoniczny, znany nam jako Pierwszy List św. Pawła do Koryntian. Kil­ka tygodni później - jak się przypuszcza - napisał ap. Pa­weł swój Drugi List do Koryntian, tym razem już nie w Efe­zie, lecz w Macedonii. Napisał go w lecie roku 57.

Zgodnie z informacją, zawartą w Dziejach Apostolskich, ap. Paweł zamierzał pozostać w Efezie aż do Pięćdziesiątnicy (1 Kor. 16,8), po czym pragnął udać się przez Macedonię do Koryntu (Dz. Ap. 19,21). Tymczasem zmuszony był opuścić Efez wcześniej z powodu powstałych tam trudności (Dz. Ap. 19,24-41), które zresztą wywarły na nim niezatarte i wstrzą­sające wrażenie (1 Kor. 15,32; 2 Kor. 1,8-10). Po opuszczeniu Efezu ap. Paweł udał się do Macedonii.

2. TRZECIA WIZYTA KORYNTU

Z Efezu ap. Paweł udał się przede wszystkim do Troady, gdzie oczekiwał Tytusa, a zwłaszcza jego sprawozdania o sy­tuacji w zborze korynckim. Ponieważ jednak Tytus nie nad­szedł (2,13), ap. Paweł podążył do Macedonii i tam dopiero,w Filipach, spotkał Tytusa. Tytus przyniósł z Koryntu wia­domości na ogół pomyślne, które były bezpośrednią przyczyną napisania przez ap. Pawła - tam w Macedonii w lecie roku ok. 57 - swojego Drugiego Listu do Koryntian (2,12-13; 7,5; 8,1; 9,2.4). Po napisaniu Drugiego Listu do Koryntian, ap. Pa­weł odbył następną, trzecią już wizytą Koryntu, którą wspo­mina w swym liście (13,1). O zborze korynckim wspomina potem także Klemens Rzymski.

V. IDEE PRZEWODNIE

Powodem napisania Drugiego Listu do Koryntian były wiadomości przyniesione z Koryntu przez Tytusa (7,6.7).

1. PROBLEMATYKA DUSZPASTERSKA

Zbór koryncki, zgodnie z instrukcją ap. Pawła zawartą w Pierwszym Liście do Koryntian, wyłączył grzeszników (1) Kor. 5,1-5; 2 Kor. 2,6). W pierwszych siedmiu rozdziałach Drugie­go Listu do Koryntian ap. Paweł zajmuje się kwestią pozy­skania błądzących. W następnych rozdziałach, Apostoł porusza szereg kwestii duszpasterskich, a m.in. sporo poświęca uwagi ofiarności i zbieraniu darów na rzecz ubogich braci w Judei. Chciał przez to zbliżyć braci ze środowisk pogańskich, tzw. poganochrześcijan, do braci ze środowisk judaistycznych tzw. judeochrześcijan. Wspomina o ofiarności zborów greckich i ma­cedońskich. Zbór koryncki pozostawał w tyle za nimi. Więk­szość zboru korynckiego przyjęła z uznaniem napomnienia ap. Pawła, przekazywane w liście poprzednim, i nadal darzyła go zaufaniem. Tytusa przyjęto z otwartymi rękoma. Natomiast judaizująca część zboru korynckiego nieugięcie trwała przy swoich poglądach, posądzając Pawła o stronniczość. Ta część zboru była nawet przeciwna przybyciu Pawła do Koryntu.

Pierwsze dziewięć rozdziałów obfituje w akcenty uznania i pochwały dla adresatów. Pozostałe cztery rozdziały odzna­czają się tonem surowym, a także elementem polemiki i sa­moobrony. Wydaje się, że pierwsza część listu przeznaczona była dla lojalnej większości zboru, część druga, utrzymana w tonie surowym, odnosiła się raczej do opozycyjnej mniej­szości. Wobec tej grupy zborowej ap. Paweł dowodził swego apostolskiego autorytetu i bronił przywileju kierowania spra­wami zboru. Jako dowód swego apostolstwa przytacza ap. Pa­weł wizję i objawienia, jakie otrzymał od Boga, oraz cierpie­nia, jakie musiał znosić dla Jezusa, a także wyniki pracy apo­stolskiej.

2. ROŻNICE MIĘDZY OBYDWOMA LISTAMI DO KORYNTIAN

Drugi List św. Pawła do Koryntian różni się od Pierwsze­go Listu św. Pawła do Koryntian. Pierwszy jest obiektywny i praktyczny, drugi jest w większości subiektywny i perso­nalny. Pierwszy jest utrzymany w tonie spokojnym i umiar­kowanym, drugi zdradza niepokój Apostoła. Pierwszy przed­stawia stosunki panujące w zborze, drugi - uczucia Pawła wobec zboru.

3. MYŚL TEOLOGICZNA

Chociaż Drugi List do Koryntian nie jest listem doktry­nalnym, jak np. List do Rzymian czy List do Galacjan, to jed­nak wiele wspaniałych prawd, podobnie jak w Pierwszym Li­ście do Koryntian, zostało w nim poruszonych. Dotyczą one takich zwłaszcza kwestii, jak stare i nowe przymierze (3,3.6.48), eschatologia szczegółowa (r. 5,10), teologia odkupienia (5,11- 12), angelologia i demonologia, zachwycenie prorockie, wizja raju itp.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienie: 1,2.

2. Wyrazy dziękczynienia Bogu: 1,3-11.

I. Otrzymane relacje o zborze korynckim: 1,12-7,12.

1. Wyjaśnienie zmiany podróży: 1,12-2,4.

2. Rada na temat postępowania wobec jawnogrzeszników: 2,5-11.

3. Niepokój i radość ze stosunków zborowych: 2,12-17.

4. Apostolskie uwierzytelnienie: 3,1-4.

5. Źródła apostolskiego posłannictwa Pawła: 4,5-10.

6. Służba pojednania: 5,11-6,10.

7. Wezwanie Koryntian do odłączenia się od złoczyń­ców: 6,11-7,1.

8. Radość Pawła z przyjaznego przyjęcia Tytusa: 7,2-16

II. Kolekta na potrzeby chrześcijan w Judei: 8,1-9,15.

1. Dobroczynność w Macedoni: 8,1-6.

2. Przykład samego Chrystusa: 8,7-15.

3. Polecenie zborowi Tytusa: 8,16-24.

4. Wezwanie Koryntian do ofiarności: 10,1-13,10.

III. Obrona apostolstwa: 10,1-13,10.

1. Replika skierowana do kwestionujących jego apostol­stwo: 10,1-12.

2. Zbór koryncki rezultatem pracy Pawła: 10,13-18.

3. Znaki odróżniające prawdziwych apostołów: 11,1-12,12.

4. Końcowy apel do niepokutujących: 12,13-13,10.

Zakończenie: 13,11-14.

1. Życzenia: 13,11.

2. Pozdrowienia: 13,12.

3. Błogosławieństwo: 13,13.

§ 4. LIST ŚW. PAWŁA DO GALACJAN

I. NAZWA

W najstarszych manuskryptach list nosi nazwę „Do Ga­lacjan”. Dłuższa nazwa jest pochodzenia późniejszego. List zo­stał zaadresowany do wiernych w Galacji. Nie jest jednak pewne czy do wiernych Północnej Galacji, obejmującej takie miejscowości, jak Tavium, Pessimont i Ancyrę (Ankara), czy też do wiernych Południowej Galacji, w której znajdowały się takie miejscowości, jak Antiochia, Listra, Ikonia i Derby. Zda­nia biblistów są podzielone, lecz wielu z nich przychyla się raczej do teorii Północnej Galacji¹⁴. Sama nazwa Galacja pochodzi od pewnego plemienia galijskiego (celtyckiego), które w roku 278 przed Chr. przybyło z Galii i zawładnęło okolicą Frygii, Kapadocji i Pontu aż po rzekę Halis, znajdującymi się w północnej części Małej Azji. Teren ten został nazwany Galacją. W roku 25 przed Chr. kraj ten stał się rzymską pro­wincją, która obejmowała również część południową Małej Azji. Łukasz, mówiąc o „krainie Galackiej”, ma niewątpliwie na myśli Galację właściwą, tj. Północną Galację, czyli północ­ną część prowincji Azji (Dz. Ap. 16,6).

II. TREŚĆ

Treścią Listu św. Pawła do Galacjan jest kontrowersja wiary i uczynków, Ewangelii i Prawa. Po słowach powitania, ap. Paweł wyraża niezadowolenie z powodu chwiejności Ga­lacjan i wskazuje na wartość głoszonej przez siebie Ewangelii. W części doktrynalnej¹⁵, ap. Paweł wskazuje na zasadę uspra­wiedliwienia z wiary a nie z uczynków Prawa, posługując się przykładem Abrahama oraz Hagar i Sary. Wzywa następnie wiernych do wolności wiary przeciw niewoli obrzędów cere­monialnych. W części pouczającej wskazuje na właściwy sens chrześcijańskiej wolności, która pociąga za sobą zobowiązanie moralne i rodzi owoce Ducha Świętego. W zakończeniu wska­zuje na prawdziwe intencje swej służby i życzy pokoju, mi­łosierdzia i łaski.

III. AUTORSTWO

Pawłowe autorstwo Listu do Galacjan nigdy nie było poważnie zakwestionowane.

1. DOWODY WEWNĘTRZNE

Dowody wewnętrzne listu wskazują w sposób przekony­wujący na Pawłowe autorstwo. Styl jest Pawłowy. Odnajdu­jemy tutaj w pełni całą osobowość ap. Pawła. Dominuje ten sam, co w innych listach Pawła charakter treściowy.

2. DOWODY ZEWNĘTRZNE

Poapostolscy pisarze kościelni - Ignacy, Polikarp i Kle­mens Aleksandryjski, Tertulian, Orygenes, Ireneusz - znali ten list Pawła i potwierdzają jego autorstwo. List do Galacjan występuje w najwcześniejszych katalogach ksiąg Nowego Tes­tamentu. M. Luter nazwał list „dokumentem wolności chrze­ścijańskiej”^l6.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Kiedy, gdzie i w jakich okolicznościach został napisany List św. Pawła do Galacjan? Pytania te domagają się odpo­wiedzi.

1. MISJA W GALACJI

Podczas pierwszej podróży misyjnej, przypadającej na la­ta 45-47 po Chr., ap. Paweł i Barnaba założyli zbory w An­tiochii Pisydyjskiej, Ikonii, Listrze i Derbe (Dz. Ap. 13,14-14, 23), czyli Galacji Południowej. Po powrocie do Antiochii Sy­ryjskiej zostali wysłani w roku 49 po Chr. do Jerozolimy na Pierwszy Sobór Apostolski z problemem powstałym wśród konwertytów z pogan w kwestii zachowywania ceremonii ju­daistycznych. Podczas drugiej podróży misyjnej, przedsięwzię­tej niedługo po Soborze (Dz. Ap. 15,36), a przypadającej na lata 49-52 po Chr., ap. Paweł wizytuje założone zbory w Derbe, Listrze i Ikonii (Dz. Ap. 16,1-5). Następnie udaje się do Frygii i właściwej, Północnej Galacji (Dz.Ap. 16,6).

Drugi raz ap. Paweł przebywał w Galacji podczas trze­ciej podróży misyjnej, którą właśnie rozpoczął od „krainy galackiej” (Dz. Ap. 18,23). List do Galacjan został napisany po roku 49, a więc po Soborze Apostolskim w Jerozolimie (2,1-14)¹⁷. Z informacji, zawartej w Gal. 4,13.14, wynika, że ap. Paweł pisał te słowa po drugiej wizycie w Galacji. Wszystko to dowodzi, że List do Galacjan został napisany podczas trze­ciej podróży misyjnej.

2. MIEJSCE I CZAS NAPISANIA LISTU

List został napisany przypuszczalnie w Koryncie, pod ko­niec roku 57 lub na początku roku 58 po Chr. Na potwierdze­nie opinii, że List do Galacjan powstał w Koryncie może słu­żyć podobieństwo tematyczne, jakie zachodzi pomiędzy Listem do Galacjan a Listem do Rzymian, który tam właśnie powstał, chociaż przypuszczalnie nieco później, bo z początkiem roku 58 po Chr.

3. WYDARZENIA W GALACJI

Powodem napisania listu było duchowe niebezpieczeń­stwo, zagrażające zborom galackim, składającym się w prze­ważającej mierze z nawróconych pogan, jako że w Północnej Galacji ośrodki żydowskie były nieliczne w przeciwieństwie do Południowej Galacji, ze strony fałszywych nauczycieli, rekru­tujących się z konwertytów żydowskich. Ci żydowscy agita­torzy, opowiadający się za ceremonializmem starozakonnym, zaatakowali naukę Pawłową, usiłując podważyć jego autory­tet i nakłonić wyznawców do przyjęcia dawnych przepisów obrzędowych^l8.

V. IDEE PRZEWODNIE

Główną myślą przewodnią Listu do Galacjan jest sprawie­dliwość przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Zasada ta kontra­stuje z tradycyjnym żydowskim poglądem sprawiedliwości z zakonu. List wyjaśnia co Bóg uczynił dla zbawienia człowie­ka przez Chrystusa i obala tezę o możności dostąpienia usprawiedliwienia przez uczynki. Zbawienie jest darem Boga.

1. ZBAWIENIE PRZEZ WIARĘ

Szczególnym zagadnieniem, które wynikło między Pawłem a fałszywymi nauczycielami, nękającymi Kościół Galacki, by­ła następująca kwestia: czy przepisane przez judaizm formy pobożności mogą zjednać człowiekowi zbawienie? Nie, brzmiała odpowiedź Pawła. Człowiek nie może być usprawie­dliwiony z uczynków zakonu, gdyż nie jest w stanie wypeł­niać prawa Bożego w sposób doskonały, lecz tylko przez wiarę w Jezusa Chrystusa (2,16). Dlatego chrześcijanin, który usiłuje zdobyć zbawienie przez uczynki zakonu, traktowane zwłaszcza jako zasługi, odrzuca łaskę Chrystusa (5,4).

Chrześcijanie „jako dzieci obietnicy” (4,28) są dziedzicami Chrystusowymi (3,6-7,14.29). Stali się „nowym stworzeniem w Chrystusie” (4,7; 6,15). Prowadzeni są duchem Bożym (5,18). Chrystus zaś mieszka w nich przez wiarę, a Boże prawo mo­ralne wypisane zostaje na ich sercach (Gal. 2,20, Hebr. 8,10). Wskutek tego nie są już więcej niedojrzałymi dziećmi, potrze­bującymi nauczyciela (2,23-26; 4,1-7). Żydzi chlubili się osiąganiem sprawiedliwości przez zachowywanie zakonu (Rzym. 2,17; 9,4). Dla chrześcijanina krzyż Chrystusowy stał się spra­wiedliwością (6,19).

Słowo zakon, czyli prawo (nomos), odnosi się do całego prawodawstwa Synaju, a więc zarówo do zakonu moralnego, jak i cywilnego i kultowego (ceremonialnego). Do tego prawo­dawstwa Żydzi dodali jeszcze swoje własne przepisy, wynika­jące z tradycji. Uważali nadto, że surowe przestrzeganie tak pojętego prawa było niezbędne do uzyskania sprawiedliwości i zbawienia. Przestrzeganie zakonu stało się z czasem czczą formalnością. Byli zdania jednak, że do usprawiedliwienia po­trzebne jest takie właśnie zewnętrzne, rytualne i formalne, czy wręcz legalistyczne przestrzeganie prawa. Ale było to zro­zumienie błędne. W szczególnym sensie przez słowo „zakon” należy rozumieć zakon ceremonialny, czyli kultyczny, obrzę­dowy, wskazujący na Chrystusa i jego misję zbawczą.

Paweł wyjaśnia dalej, że obietnice ewangeliczne, dane Abrahamowi w przymierzu, nie zostały zniesione przez prawo synajskie nadane Hebrajczykom 430 lat później (3,6-9; 14-18). Zakon bowiem nie miał na celu zastąpienia przymierza lub stworzenia innych warunków ubawienia, lecz dany był w tym celu, aby dopomóc człowiekowi do zrozumienia i praktyczne­go zastosowania postanowień przymierza w życiu. „Zakon” nie mógł być celem samym w sobie, lecz środkiem do celu, czyli „nauczycielem” (pedagogiem) prowadzącym ludzi do zba­wienia w Chrystusie według obietnicy danej w przymierzu (Rzym. 10,4). Ta nauczycielska czy pedagogiczna funkcja wy­stępowała szczególnie w działaniu prawa obrzędowego, które we wszystkich swych aspektach wskazywało figuralnie na Chrystusa, ucząc tym samym wielkiej prawdy o przyszłym misterium zbawczym Jezusa. Ap. Paweł wszędzie głosił, że po­ganie dostępują zbawienia przez wiarę a nie przez zakon, któ­rego zresztą nie znają (Rzym. 3,8-9; 14,27-29).

2. NIEBEZPIECZEŃSTWO FORMALIZMU

Błędem agitatorów żydowskich, tj. chrześcijan judaizujących w Galacji, było narzucanie poganochrześcijanom cere­monialnych form religijności, takich jak: obrzezka oraz rytual­ne obchodzenie „dni, miesięcy i lat” (4,10; 5,2). Tymczasem przez śmierć Chrystusa zakon ceremonialny, który był „cie­niem rzeczy przyszłych” (Hebr. 10,1) został „przybity do krzy­ża” (Kol. 2,14-17). Zakon moralny jednakże nadal pozostaje w pełnej mocy, gdyż normy moralne są niezmienne i zawsze, w każdym miejscu i czasie stanowią elementarną powinność człowieka (Mat. 5,17.18). Żydzi formalnie przestrzegali prze­pisów zakonu ceremonialnego. Nie zwracali uwagi na istotę ceremonii, które przecież wskazywały na Chrystusa. Podob­nie bez znaczenia było formalne przestrzeganie Dekalogu bez zwracania uwagi na jego ducha (Gal. 5,17-22; Mat. 19,16-22). Przez formalne zachowywanie zakonu moralnego chrześcija­nie również nie dostąpią sprawiedliwości, bo jeśli to miałoby być podstawą usprawiedliwienia, to Jezus na próżno umarł. Taka jest Pawłowa, zorientowana chrystocentrycznie, Ewange­lia usprawiedliwienia, w odróżnieniu od legalistyczno-ceremonialnych poglądów na usprawiedliwienie, reprezentowanych przez odstąpczych judaistów z Galacji (1,6-12; 2,2.5.7.14).

3. ZNACZENIE LISTU

Przestrogi i rady Pawła nadeszły w odpowiednim czasie. Zborom w Galacji groziła powszechna apostaza, czyli odstęp­stwo, bowiem fałszywi i judaizujący nauczyciele, trwając w opozycji do uchwał Soboru Apostolskiego, działali aktywnie Opozycjoniści ci nie omieszkali również posługiwać się róż­nymi argumentami przeciwko Pawłowi. Zarzucano mu, np. to, że nie był prawdziwym apostołem, jednym z dwunastu, wy­branych i ordynowanych przez Jezusa, że głosił własne poglądy itp. Ap. Paweł wskazał na swoje powołanie i zgodność działania z innymi apostołami, którzy towarzyszyli Jezusowi i otrzymali Jego pełnomocnictwo. W konkluzji ap. Paweł prze­strzega przed nadużywaniem wolności ewangelicznej i wzywa do świętego życia.

Znaczenie listu jest olbrzymie. Nie tylko list ten ukazuje odrywanie się chrześcijaństwa od judaizmu, ale także pozwa­la na zrozumienie właściwego stosunku Prawa i Ewangelii, wiary i czynu, zakonu ceremonialnego i moralnego. Chrześcijanin nie powinien przestrzegać przepisów ceremonialnych, bo one przestały obowiązywać, powinien jednak zachowywać De­kalog, gdyż nie został zniesiony, jednakże nie w sposób for­malny i nie traktując zachowywania przykazań jako zasług na zbawienie, a wyłącznie jako wyraz wiary, miłości i wdzięcz­ności, jak również dowód posłuszeństwa wobec Boga. Taka jest praktyczna lekcja Listu św. Pawła do Galacjan. Takie jest jego historyczne i teologiczne znaczenie.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Apostolski autorytet ap. Pawła: 1,1-5.

2. Przyczyna i cel napisania listu: 1,6-10.

I. Paweł broni swego apostolatu: 1,11-2,14.

1. Prawdziwość swego nawrócenia: 1,1.

2. Uznanie przez innych apostołów Pawłowego interpreto­wania Ewangelii: 2,1-14.

II. Wiara przeciw legalizmowi: 2,15-3,29.

1. Judeochrześcijanie a wiara w Chrystusa: 2,15-21.

2. Przymierze Abrahama obejmowało pogan: 3,1-14.

3. Stosunek Prawa do przymierza Abrahama: 3,15-29.

III. Chrześcijańska wolność od zakonu: 4,1-31.

1. Od niedoskonałości zakonu do doskonałości Ewangelii: 4,1-7.

2. Nierozważny kierunek w kościele galackim: 4,8-31.

IV. Moralne i duchowe napomnienia: 5,1-6,10.

1. Niewola legalizmu niezgodna z wolnością Chrystusową: 5,1-12.

2. Wolność chrześcijańska to nie swawola moralna: 5,13-26.

3. Miłość braterska wypełnieniem Prawa: 6,1-10.

Zakończenie

1. Nowe stworzenie: 6,11-18.

2. Napomnienie i błogosławieństwo: 6,17-18.

§ 5. LIST ŚW. PAWŁA DO EFEZJAN

I. NAZWA

Starożytne chrześcijaństwo zawsze było zgodne co do adre­sata listu, którym był zbór w Efezie (1,1). Najstarsze jednak rękopisy, jak Kodeks Watykański i Kodeks Synaicki oraz P¹⁶, nie zawierają słowa en Epheso, czyli „w Efezie” (1,1). List, jak widać z tego nie miał pierwotnie określonego adresu. Od II w. po Chr. uważano go jednak za List do Efezjan.

W biblistyce znane są trzy sposoby rozwiązania tej kwe­stii: po pierwsze - list był zaginionym Listem do Laodycejczyków (Kol. 4,16), jak twierdził np. Marcjon, po dru­gie - list był pismem okólnym (pasterskim) ap. Pawła do zborów w Małej Azji, po trzecie - list był przeznaczonym dla Efezjan.

List został przypuszczalnie wysłany do Efezu jako me­tropolii Małej Azji z przeznaczeniem dla zborów chrześcijań­skich całej prowincji. Z tego powodu słowo „Do Efezjan” mogło być pominięte. Nikt dzisiaj nie wątpi, że list był czy­tany przez wierzących zarówno w Efezie, jak i innych zborach Małej Azji. Druga hipoteza zatem wydaje się być najbardziej prawdopodobna.

List św. Pawia do Efezjan jest pierwszym z tzw. „listów więziennych” ap. Pawła, tj. listów, które ap. Paweł napisał w rzymskim więzieniu podczas pierwszego uwięzienia (61-63). Do listów tych należą takie: List św. Pawła do Filipian, List św. Pawła do Kolosan i List św. Pawła do Filemona.

II. TREŚĆ

Treścią Listu św. Pawła do Efezjan jest wzniosłe powoła­nie chrześcijańskie. Po wstępnym pozdrowieniu i życzeniach, ap. Paweł - w części doktrynalnej - porusza kwestie Bożego wybraństwa do zbawienia, jak również kwestie Kościoła, któ­rego fundamentem jest Chrystus. W części pouczającej, parenetycznej, ap. Paweł wzywa do prowadzenia życia, odpowia­dającego wzniosłemu powołaniu w jedności ducha i budowa­niu Kościoła Chrystusowego. Wierni winni więc postępować w prawości i pobożności i nie zasmucać Ducha Świętego. Za­leca im roztropność. Udziela wreszcie należnych rad małżon­kom, dzieciom, rodzicom, niewolnikom i panom. W zakończe­niu wzywa wiernych do walki z mocami zła i opisuje ducho­wą zbroję chrześcijan.

III. AUTORSTWO

Pawłowe autorstwo Listu do Efezjan nie było kwestiono­wane aż do ubiegłego stulecia. Dopiero w XIX w. pojawiły się pierwsze głosy kwestionujące to autorstwo.

1. ZARZUTY

W tym właśnie czasie niektórzy bibliści liberalni podnie­śli następujące zarzuty: że autorem nie mógł być ap. Paweł, gdyż pisarz Listu do Efezjan, jak to miałoby wynikać z nie­których tekstów (1,15; 3,5; 4,21), nigdy nie był w Efezie, że brak jest pozdrowień dla członków zboru, w którym ap. Pa­weł przebywał przez trzy lata, że w Liście do Efezjan nie przejawia się język i styl oraz osobowość Pawła, że adresa­tami listu byli poganochrześcijanie, a nie judeochrześcijanie, których w Efezie była większość, że z więzienia nikt nie mógł­by napisać tak pogodnego listu.

2. ARGUMENTY NA RZECZ PAWŁOWEGO AUTORSTWA

Wszystkie te argumenty nie są przekonywające, jeśli uwzględni się ogólny charakter listu. Dzisiaj już nawet argu­ment lingwistyczny nie jest traktowany poważnie, toteż większość biblistów współczesnych skłania się ponownie do opinii tradycyjnej¹⁹.

Od najwcześniejszych czasów List do Efazjan znajdował się zawsze w kanonie Nowego Testamentu. List znany był już Klemensowi, biskupowi rzymskiemu (ok. 90 r.), a także Igna­cemu Antiocheńskiemu i Polikarpowi. Imię Pawła jako autora listu jest wspomniane w katalogu Muratoriego. Imię to przy­taczają również Klemens Aleksandryjski (190-195), Tertulian i wielu innych chrześcijańskich pisarzy starożytnych.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Kiedy, gdzie i w jakich okolicznościach został napisany List do Efezjan? Co było powodem jego napisania? Te i inne jeszcze pytania domagają się jasnej odpowiedzi.

1. PIERWSZE UWIĘZIENIE RZYMSKIE

Ap. Paweł po swym aresztowaniu w roku 58 po Chr. w Jerozolimie odwołał się jako obywatel rzymski od prowin­cjonalnego sądu namiestników cesarskich, rezydujących w Pa­lestynie, do sądu cesarskiego w Rzymie. Z tego powodu został odesłany do Rzymu. W Rzymie znalazł się prawdopodobnie w jesieni roku 61 po Chr. Tutaj był więziony przez dwa la­ta, tj. do jesieni 63 r. po Chr. Prawdopodobnie w tym właś­nie czasie, być może ok. roku 62 po Chr., ap. Paweł napisał swój List do Efezjan. Jako więzień, Apostoł cieszył się pewną osobistą wolnością, jak to wynika z jego informacji (6,19; Kol. 4,3-11), a także z Dziejów Apostolskich (Dz.Ap. 28,30-31), co dawało mu możliwość prowadzenia pewnej działalności oraz pisania listów. Paweł skorzystał z tej okazji, aby przekazać zborom małoazjatyckim cenne wskazania doktrynalno-praktyczne.

W tym samym mniej więcej czasie zostały napisane inne listy: List do Kolosan i List do Filemona, a nieco później List do Filipian. List do Efezjan i List do Kolosan zanie­siony został przez Tychika, ucznia apostolskiego, który do Małej Azji podróżował wraz z Onezymem, niosącym z kolei List do Filemona (Efez. 6,21; Kol. 4,7-9).

2. ÓWCZESNY ŚWIAT

W Rzymie panował wówczas cesarz Neron (54-68). Zby­tek, bezprawie i zbrodnia były na porządku dziennym. Za za­mordowanie jednego senatora, Pedaniusa, ścięto aż 400 nie­wolników. W roku 62, tj. w czasie pisania Listu do Efezjan, wybuchło powstanie Boudicca w Brytanii, podczas którego zginęło ok. 70 tys. samych Rzymian, oprócz niezliczonych ilości powstańców. W Rzymie też działy się rzeczy straszne. Oto oko­liczności miejsca i czasu, w jakich powstał - jako rezultat głębokich przemyśleń i Bożej inspiracji - jeden z najwspa­nialszych listów ap. Pawła, list dotyczący wiary, powołania i jedności Kościoła oraz pokoju.

V. IDEE PRZEWODNIE

Głównym tematem Listu do Efezjan jest jedność w Chry­stusie. Jest to niezwykle interesujący temat.

1. POTRZEBA JEDNOŚCI

List został napisany do zboru lub zborów, których człon­kami byli zarówno Żydzi, jak i poganie, Azjaci i Europejczy­cy, niewolnicy i wolni, młodzi i starzy, rodzice i dzieci. Podob­ne elementy pluralizmu i różnorodności występują w świecie doby obecnej, lecz tylko jedność w Chrystusie może ocalić rozdarty i poróżniony świat, podobnie jak i Kościół. Jedność taka jest potrzebna rodzinie, Kościołowi i całemu rodzajowi ludzkiemu. Ap. Paweł omawia swój temat w nastroju ducho­wej radości, przy użyciu najdoskonalszych środków wyrazu, wskazując na jedność nie tylko w doktrynach wiary, organi­zacji kościelnej i służby, lecz także osobistą każdego wyznawcy z Chrystusem jako głową Kościoła, czyli Jego mistycznego ciała. Zwrotem kluczowym listu jest termin „w Chrystusie” Być w Chrystusie, to źródło jedności, radości i szczęścia.

2. MYŚL TEOLOGICZNA

Obok zagadnienia jedności, znajdują się w liście inne jesz­cze tematy, np. tajemnica i objawienie, wybranie i przebaczenie, przeznaczenie, małżeństwo i chrześcijańskie stosunki rodzinne. Wszystko to koncentruje się jednak „w Chrystusie”. Mniej pisze ap. Paweł o wierze, lecz więcej o łasce. W po­przednich listach ap. Paweł kładł nacisk na sprawy osobistego zbawienia, w tym liście zwraca uwagę na wspólnotę wyzna­niową, czyli Kościół. Mówi raczej o przebaczeniu „w Chry­stusie”, niż o sprawach czynionych „przez Chrystusa”, bar­dziej o Chrystusie żyjącym w sercach wierzących, niż o Chry­stusie ukrzyżowanym.

Ap. Paweł pisze ten list nie jako intelektualista, lecz jako natchniony pisarz Boży. I tak jak List do Rzymian i List do Galacjan odpowiadały swoimi ideałami założeniom Reformacji XVI w., tak List do Efezjan odpowiada potrzebom dzisiejsze­go Kościoła.

Chrystus jest centralną postacią, początkiem i końcem wszystkich rzeczy. Bóg osiąga swój historiozbawczy i eschato­logiczny cel przez Kościół, aby „w Chrystusie połączyć w jed­ną całość wszystko” (1,10). List posiada charakter eklezjalny. Wśród wielkich tematów teologicznych, motyw eklezjalny, ko­ścielny, zdecydowanie dominuje.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Autor i adresaci: 1,1.

2. Pozdrowienie: 1,2.

I. Część doktrynalna: 1,3-3,21.

1. Błogosławieństwo wierzących: 1,3-14.

2. Modlitwa za Kościół: 1,15-23.

3. Żydzi i poganie zjednoczeni w Chrystusie: 2,1-10.

4. Objawienie tajemnicy: 3,1-21.

II. Część praktyczna: 4,1-6,20.

1. Jedność przez dary duchowe: 4,1-16.

2. Odnowa życia: 4,17-5,21.

3. Stosunki w rodzinie chrześcijańskiej: 5,12-6,9.

4. Duchowe uzbrojenie chrześcijanina: 6,10-12.

Zakończenie

1. Informacja o Tychniku: 6,21-22.

2, Błogosławieństwo: 6,23-24.

§ 6. LIST ŚW. PAWŁA DO FILIPIAN

I. NAZWA

Nazwa listu wywodzi się od nazwy adresatów. Byli nimi chrześcijanie miasta Filipy w Macedonii (Dz.Ap. 16,12). Naj­starszy rękopis listu, sięgający III w. po Chr., nosi krótki tytuł Pros Philippesious, czyli do Filipian. List do Filipian jest drugim - w kolejności - „listem więziennym” ap. Pawła.

II. TREŚĆ

Treścią Listu św. Pawła do Filipian jest ogólna informacja o aktualnym stanie ap. Pawła, jego planach, a także zachęta do chrześcijańskiego życia i ostrzeżenie przed agitatorami ży­dowskimi. Po przekazaniu pozdrowień i życzeń, ap. Paweł - w pierwszej części - podaje wieści dotyczące jego osoby i postępów Ewangelii i chociaż gotowy jest ponieść dla Chry­stusa największą nawet ofiarę, to jednak ma nadzieję ocalenia ze względu na dobro wierzących. W drugiej części przekazuje szereg napomnień dotyczących mężnego toczenia boju o wiarę i prowadzenia szlachetnego życia, godnego pochwał w dniu Pana. W trzeciej części wspomina o zamiarze wysłania Tymo­teusza do Filipian, tymczasem jednak posyła Epatrodyta. W czwartej części ap. Paweł ostrzega przed fałszywymi nauczy­cielami, głoszącymi powrót do ceremonii żydowskich. Nawo­łuje wreszcie do pogodnego i pełnego cnót życia chrześcijań­skiego. Kończy list pozdrowieniami.

III. AUTORSTWO

Pawłowe autorstwo Listu do Filipian nie jest kwestiono­wane. Współcześni bibliści opowiadają się za ap. Pawłem jako autorem listu.

1. ŚWIADECTWA WEWNĘTRZNE

Już pierwsze słowa Listu do Filipian wskazują jego auto­ra. Jest nim ap. Paweł (1,1). W liście ap. Paweł wspomina Tymoteusza (1,1; 2,19), mówi o swoim uwięzieniu i pracy w Ma­cedonii (4,15). Wszystko to potwierdzają dzieje ap. Pawła. Sta­rożytny Kościół chrześcijański jednogłośnie przypisywał List do Filipian ap. Pawłowi²⁰.

2. ŚWIADECTWA ZEWNĘTRZNE

Pierwsze pozabiblijne świadectwo, potwierdzające Pawło­we autorstwo Listu do Filipian, pochodzi od jednego z przy­wódców chrześcijańskich i męczennika, mianowicie Polikarpa ze Smyrny, żyjącego w połowie II wieku po Chr. Pawłowe autorstwo listu jest przyjmowane dzisiaj powszechnie. Bibliści zwracają uwagę na przeplatanie się myśli doktrynalnej i prak­tycznej listu²¹.

IV. TŁO HISTORYCZNE

List do Filipian został napisany - podobnie jak List do Efezjan - podczas pierwszego uwięzienia Pawła w Rzymie, a więc w okresie 61-63 po Chr. Od czasu jednak, kiedy ap. Paweł po raz pierwszy głosił Ewangelię w Filipach, minęło już więcej niż 10 lat.

1. POCZĄTKI ZBORU W FILIPACH.

Okoliczności powstania zboru w Filipach opisuje Łukasz w Dziejach Apostolskich (rozdz. 16). Będąc w Troadzie, mieście znajdującym się na północno-zachodnim brzegu Małej Azji, ok. roku 50 po Chr., ap. Paweł ujrzał wołającego Macedoń­czyka (Dz.Ap. 16,89). Nie zwlekając przeprawił się wraz ze swymi towarzyszami - Sylasem, Tymoteuszem i Łukaszem - do Macedonii i zatrzymał w Filipach (Dz.Ap. 16). Filipy były w owym czasie najbogatszym miastem Macedonii. Leżały u podnóża góry Pangaion, między rzekami Strymon i Nest. Zostały założone przez Filipa II Macedońskiego, ojca Aleksandra Wielkiego. Cesarz August uczynił z miasta rzymską kolonię na prawie italskim. Miasto wchodziło w skład prowincji „Pierwszej Macedonii” ze stolicą w Amfipolis. Za czasów Pawła zamieszkiwali tam potomkowie weteranów rzymskich.

2. OKOLICZNOŚCI NAPISANIA LISTU.

Podczas trzeciej podróży misyjnej ap. Paweł, podążając przez Macedonię do Grecji, wstąpił przypuszczalnie do Fili­pów i tam spędził paschę (Dz.Ap. 20,6). Potem, w drodze pow­rotnej ponownie odwiedził Filipy. Po przybyciu do Jerozolimy, został aresztowany i przez 2 lata więziony w Cezarei Nadmor­skiej (Dz.Ap. 24,27). Następnie został odesłany do Rzymu, gdzie przebywał również dwa lata (Dz.Ap. 28,30). W tym cza­sie, tj. w czasie pierwszego uwięzienia, przypadającego w la­tach 61-63, ap. Paweł napisał List do Filipian. Wówczas również napisał List do Efezjan, List do Kolosan i List do Filemona. Rzym nie jest wspomniany w liście. Mowa jest natomiast o niektórych członkach dworu cesarskiego (4,22) oraz nadziei rychłego uwolnienia (2,24), co niedwuznacznie wskazuje na Rzym, jako miejsce pisania listu.

List do Filipian przesłał Paweł przez swojego współpra­cownika Epatrodyta, który pochodził z Filipów i po wyzdro­wieniu mógł wracać do swego miasta (2,25-30). Miało to miejsce w końcu roku 62 po Chr. lub na początku roku 63 po Chr.

List zawiera również wzmianki dotyczące Zboru w Fili­pach, stanu, w jakim się znajdował ap. Paweł i łączących ich więzów miłości (1,1.29; 4,2; 2,25; 1,26; 2,24).

V. IDEE PRZEWODNIE

List do Filipian - to list przyjaciela do przyjaciół. Jest pełen prawdy i duchowych rad. Pisany jest z wyrazami szacun­ku i uznania dla jego adresatów.

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

Ap. Paweł pisze wierzącym Filipianom o swoich więzach, a także postępie Ewangelii w Rzymie i o przeciwnikach usiłujących zniechęcić go do zwiastowania Chrystusa (1,12-17). Pisze o wewnętrznym pokoju i radości, jakie nawiedzały jego serce w chwilach smutku. Wspomina swą niepewną przyszłość, ale daje świadectwo, iż jest przygotowany na każdą ewen­tualność. Pobożne życie jest błogosławieństwem, ale śmierć tak samo (1,19-24). Docenia wzrost Filipian w łasce Chrystu­sowej. Kajdany jego posłużyły do rozkrzewienia Ewangelii (1,10-13). On, Apostoł, wszystko może w Chrystusie (4,10-13). Myślą przewodnią listu jest „radość w Chrystusie”. Cho­ciaż list pisany został w więzieniu, to jednak pełno jest w nim takich zwrotów jak „cieszę się”, „raduję się”. Jest listem peł­nym pogody, optymizmu i nadziei.

2. TEOLOGIA

Bogata jest w Liście do Filipian myśl teologiczna ap. Pawła. Na czoło wybija się chrystologia, a zwłaszcza nauka o poniżeniu Chrystusa, czyli tzw. kenoza, dalej kwestia misjologiczna i poświęcenie w służbie Ewangelii, aspekt etyczno-moralny życia i problematyka eschatologiczna.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienie Filipian: 1,1.2.

2. Radość z ich nawrócenia: 1,3-8.

3. Modlitwa w intencji duchowego wzrostu Filipian: 1,9-11.

I. Opis warunków i uczuć Pawła: 1,12-26.

1. Uwięzienie i jego skutki w postępie Ewangelii: 1,12-17.

2. Stosunek Pawła do uwięzienia: 1,18-26.

II. Napomnienie do jedności i poświęcenia: 1,27-2,16.

1. Potrzeba wytrwałości i odwagi: 1,27-28.

2. Znoszenie cierpień: 1,29.30.

3. Apel o chrześcijańską jedność i pokorą: 2,1-4.

4. Chrystus najwyższym wzorem uniżenia i pokory: 2,5-11.

5. Praktyczne naśladownictwo wzoru: 2,12-16.

III. Wyjaśnienie planów na przyszłość: 2,17-30.

1. Plan posłania Tymoteusza: 2,17-23.

2.Nadzieja rychłego uwolnienia: 2,24.

3.Zamiar wysłania Epatrodyta: 2,25-30.

IV. Napomnienia: 3,1-4,9.

1. Radość w Panu: 3,1.

2. Ostrzeżenie przed dwoma niebezpieczeństwami: 3,2-21.

a) judaizm - występujący przeciw łasce: 3,2-16,

b) materializm - występujący przeciw duchowi: 3,17-21.

3. Ponowny apel o jedność i wytrwałość: 4,1-3.

4. Wezwanie do radości, unikanie zbytku i korzystanie z rzeczy dobrych: 4,4-9.

Zakończenie

1. Potwierdzenie przyjęcia darów: 4,10-19.

2. Pozdrowienia dla wszystkich od wszystkich: 4,20-23.

§ 7. LIST ŚW. PAWŁA DO KOLOSA

I. NAZWA

List ten przypuszczalnie nie posiadał pierwotnie żadnej nazwy. Najstarszy rękopis listu nosi następującą nazwę: Pros Kolossaeis, czyli „Do kolosa”. Nazwa ta jednak została naj­prawdopodobniej dodana przez kopistę w czasie później­szym, tj. wówczas, gdy listy ap. Pawła były kolekcjono­wane i w całości publikowane. Jednakże z treści wynika, że nazwa powyższa jest właściwa (1,2).

II. TREŚĆ

Treścią Listu św. Pawła do Kolosan jest dostojeństwo Chrystusa jako Syna Bożego oraz sprawy duszpasterskie zboru w Kolosach. Po pozdrowieniu, ap. Paweł wyraża wdzięcz­ność Bogu za rozwój zboru koleseńskiego i modli się o rozwój dalszy²². W części doktrynalnej ap. Paweł przedstawia najwyższą godność Chrystusa, który jest obrazem Bożym i posiada pełnię bóstwa, jak również ostrzega przed błędami. W części pouczającej wskazuje ap. Paweł na zasady chrześcijańskiego postępowania, po czym udziela rad rodzinom, sługom i panom. W zakończeniu wspomina Tychika i Onezyma i zaleca, aby list został przeczytany także w Laodycei.

III. AUTORSTWO

List nosi imiona Pawła i Tymoteusza jako autorów listu (1,1), jednakże liczne określenia, występujące w liście (2,1; 4,3; 7,8.13.18), wskazują na ap. Pawła jako faktycznego autora listu, piszącego w imieniu swoim i swego młodszego towarzy­sza posługa chrystusowej.

1. TRADYCJA APOSTOLSKA

Wczesny Kościół chrześcijański jednomyślnie przypisywał list ap. Pawłowi. Fragmenty tego listu występują u wczesnych Ojców Kościoła, a w II w. po Chr. pisarze chrześcijańscy wskazują wyraźnie na Pawłowe autorstwo listu ²³.

2. STANOWISKO BIBLISTYKI WSPÓŁCZESNEJ

Chociaż skrajna krytyka XIX i XX w. utrzymywała, że list nie został napisany przez ap. Pawła, jako że różni się rzekomo od innych listów słownictwem, stylem i teologią, to jednak większość dzisiejszych biblistów opowiada się za autor­stwem Pawłowym. Stwierdzają oni, że występujące różnice po­siadają charakter ilościowy, a nie jakościowy, a podobieństw jest więcej niż różnic²⁴.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Kiedy, w jakich okolicznościach i przez kogo został założony w Kolosach zbór chrześcijański nie jest dokładnie wia­dome. Z pewnością jednak zbór ten można uważać jako po­kłosie małoazjatyckiej działalności ap. Pawła.

1. POŚREDNI WYNIK PRACY APOSTOŁA

Ap. Paweł uczynił Efez przez okres 3 lat siedziba swej działalności misyjnej (Dz.Ap. 20,31). Żarliwe zwiastowanie Ewangelii doprowadziło do tego - co zresztą stwierdził Łu­kasz - „że wszyscy mieszkańcy w Azji, Żydzi i Grecy, mogli usłyszeć Słowo Pańskie” (Dz.Ap. 19,10). Nawet Demetriusz efeski oświadczył, „że Paweł nieomal w całej Azji namówił i zjednał sobie wielu ludzi” (Dz.Ap. 19,26). Pisząc pod koniec swego pobytu w Efezie Pierwszy List do Koryntian, Apostoł przesłał pozdrowienia od „Zborów Azji” (1 Kor. 16,19). Do­wodzi to, iż w owym czasie rzymska prowincja „Azja” była jego terenem misyjnym (2 Kor. 1,8; Rzym. 16,5). Do wielkie­go portu morskiego w Efezie przybywali ludzie z całej Azji. Tam zapoznawali się z Ewangelią i potem popularyzowali ją szeroko i daleko (Dz.Ap. 19,10). Być może, iż w takich oko­licznościach usłyszeli o dobrej nowinie zbawienia dwaj miesz­kańcy Kolosów, a mianowicie Epafras (Kol. 4,12) i Filemon (Fil. 1,1.2; Kol. 4,9). Nie jest wykluczone, że to właśnie oni wraz z innymi zanieśli Ewangelię do swego miasta (1,7).

Tak więc, chociaż Paweł nie założył osobiście zboru w Ko­losach (2,1), to jednak najprawdopodobniej był jego faktycz­nym ojcem. Z listu jasno wynika, że odczuwał swą moralną odpowiedzialność za duchowy stan wiernych Kolosan i że znał zarówno ich potrzeby, jak i zagrażające im niebezpieczeństwa. Wiadomość o nich przyniósł przypuszczalnie ap. Pawłowi do Rzymu Epafras (Kol. 1,8; Fil. 23). One też były bezpośrednią przyczyną niezwłocznego napisania listu.

2. FAŁSZYWE NAUKI

Niebezpieczeństwa, zagrażające Kolosanom, pochodziły ze strony rozpowszechnianych wśród nich fałszywych nauk. Trud­no jest ustalić ściśle, na czym te nauki polegały. Niektórzy bibliści identyfikują je z pewną formą judaizmu i gnostycyzmu. Z jednej strony zawierały tendencje judaistyczne, a z dru­giej strony - jak wskazuje list - elementy nauk gnostyckich, upowszechnionych potem w II i III w. po Chr. i dokładnie poznanych z tych czasów.

Ze względu na niepełną znajomość faktycznego stanu rzeczy, słuszne wydaje się traktowanie fałszywej nauki, szerzą­cej się w Kolosach, jako mieszaniny judaizmu z pewnymi formami wschodniego poganizmu, może jakiejś wczesnej far­my gnostycyzmu. Żydowska literatura apokryficzna, a zwła­szcza niektóre manuskrypty znad Morza Martwego, dowodzą, że takie poglądy były powszechne dość znacznie w I w. po Chr. Koncepcja aniołów, zorganizowanych w stany (Kol. 1,16), występuje często w żydowskiej literaturze apokryficznej. Po­glądy, odzwierciedlone w Liście do Kolosan, zdają się opierać na idei emanacjonizmu i gradualizmu, znanych z dawnych czasów i popularnych w późniejszych pismach gnostyckich.

Wyrażenia takie, jak: „tajemnica” (1,26.27) i „mądrość” (2,3), które Paweł jakby zapożyczył od fałszywych nauczycieli i użył w chrześcijańskim znaczeniu, występują w manuskryp­tach znad Morza Martwego jako terminy wybitnie religijne. W podobnym sensie posługiwano się nimi w misteriach pogań­skich i gnostycyzmie. Słowo „pełnia”, gr. pleroma (1,19), któ­ra - jak oświadcza Paweł - mieszkała w Chrystusie, było także popularnym terminem gnostyckim, określającym ema­nację, czyli niższe, pośrednie i gorsze istoty, emanowane, czy­li wywodzące się z Boga, tworzące stan pośredni między Nim a ziemią. Jak dalece nauki te rozwinęły się wśród Kolosan, nie można stwierdzić, ale musiały być groźne, skoro ap. Pa­weł zareagował na nie zdecydowanie. Błędna nauka, propago­wana wśród Kolosan, nazwana została fałszywą „filozofią” (2,8), co oznaczało, że opierała się na niektórych aspektach ówczesnych prądów filozoficznych, zwłaszcza gnostyckich, i do­tyczyła pewnych zagadnień światopoglądowych. Apostoł z pew­nością posłużył się tym wyrażeniem na określenie najbardziej zwyrodniałej formy niektórych kierunków ówczesnej filozofii, jaką była sofistyka gnostycka.

Jedno nie ulega wątpliwości, a mianowicie to, że fałszywi nauczyciele z Kolosów uczyli istnienia anielskich istot zorga­nizowanych w różne stany jako byty pośrednie, występujące między Bogiem a światem w charakterze pośredników ludzi, przynoszących im zbawienie i zasługujących na cześć. Rów­nocześnie nauczyciele ci nalegali na ścisłe i formalne prze­strzeganie żydowskiego rytualizmu, akcentując zwłaszcza obrzezkę, przepisy dotyczące ceremonialnych pokarmów i na­pojów oraz zachowywania ceremonialnych świąt (sabatów). Ap. Paweł napisał swój list przeciwko tym właśnie naukom.

3. OKOLICZNOŚCI POWSTANIA LISTU

Miejscem powstania listu był niewątpliwie Rzym, a datą jego napisania rok ok. 62 po Chr., tj. podczas pierwszego uwię­zienia Pawia, trwającego od jesieni 61 roku do jesieni roku 63 po Chr.

V. IDEE PRZEWODNIE

Główną myślą przewodnią listu jest zdecydowane przeciw­stawienie się panującej w zborze koloseńskim herezji. W Ga­lacji i innych miejscach ap. Paweł rozprawiał się zwykle z ju­daizmem, tutaj cel był podwójny. Nie tylko bowiem musiał zwalczać żydowski legalizm rytualny, czyli formalne prze­strzeganie przepisów starozakonnych, lecz także przeciwstawiać się pewnym elementom pogańskiej gnozy, usiłującym zdegra­dować Zbawcze stanowisko Chrystusa ²⁵.

1. CHRYSTOLOGIA

Dlatego z taką pasją zaatakował ideę anielskich bytów po­średnich, sprawujących funkcję pośredniczę i twórcze. Oświad­czył, że jedynie Chrystus jest wyłącznie Stwórcą i Pośred­nikiem (1,16.20), że jest Głową wszystkich rzeczy material­nych i duchowych (1,18; 2,19) i że nie istnieje żaden dualizm. Ten sam Jezus jest ponad wszystkim (1,18), On utrzymuje wszystko (1,17) i jest Bogiem (1,19). W Nim mieszka „cała pełnia boskości” (1,19). Nie potrzebuje więc żadnego zastęp­stwa lub pośrednich emanacji demiurgów. W Nim znajdują się wszelkie „skarby mądrości i poznania” (2,3). Misterium zba­wienia nie stanowi ezoterycznej, czyli tajemnej, wiedzy oraz znajomości pośrednich stanów anielskich (1,16), lecz jest nim „Chrystus w was, nadzieja chwały” (1,27). Z tego powodu ap. Paweł potępia wszelkie przejawy kultu aniołów, będące za­przeczeniem doskonałości Chrystusa jako pośrednika i Głowy Kościoła (2,18.19).

2. ASPEKT MORALNY

Apostoł nie pominął również moralnych implikacji, czyli następstw, owych herezji. Zarówno zbyt rygorystyczny ascetyzm, jak niekrępowana i wyuzdana swoboda obyczajowa, są w równym stopniu szkodliwe i zabronione (2,16.20,21; 3,5.8.9). Obie herezje głosiły wszechwładzę ludzkiej woli. Ten „kult woli”, będący fałszywą i zniekształconą formą pokory, został zdecydowanie potępiony. Podobnie potępiona została wszelka pobłażliwość cielesna. Paweł przedstawia Chrystusa jako Stwórcę i Dzierżyciela wszechświata, Głowę, Pośrednika i Wy­zwoliciela Kościoła. W Chrystusie występuje - w miejsce dawnych judaistycznych ceremonii - zbawcza rzeczywistość. Ap. Paweł napisał do swych przyjaciół z Kolosów jasno, lo­gicznie i żywo, radząc im odwrócić się od próżnych i czczych spekulacji do prawdziwego realizmu Ewangelii Chrystusowej, podkreślając również podstawowe obowiązki chrześcijańskie.

3. TEOLOGIA

Myśl teologiczna jest bogata. Obok chrystologii, ap. Paweł przedstawia istotne aspekty historii zbawienia oraz główne zręby kultowości chrześcijańskiej, ze szczególnym podkreśle­niem potrzeby odrodzenia i praktycznego realizowania naka­zów Ewangelii.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienie: 1,1-2.

2. Wdzięczność Pawła za postęp Kolosan: 1,3-8.

3. Modlitwa za dalszy rozwój: 1,9-11.

4. Dziękczynienie za błogosławieństwo Boże: 1,12-13.

I. Część doktrynalna: 1,14-2,3.

1. Znakomitość Chrystusa: 1,14-19.

2. Dzieje Chrystusa: 1,20-22.

3. Ewangelia ap. Pawła: 1,23-2,3.

II. Część dydaktyczna: 2,4-23.

1. Ostrzeżenie przed błędami: 2,4-8.

2. Chrystus rozwiązaniem problemów doktrynalnych: 2, 9-23.

III. Część napominawczo-zachęcająca: 3,1-4,6.

1. Śmierć dla świata - życie dla Chrystusa: 3,1-4.

2. Żądze cielesne zwyciężone przez siły Chrystusa: 3,5-11.

3. Celem życia doskonałość Chrystusa: 3,12-17.

4. Stosunki społeczne (w małżeństwie, rodzinie, pracy): 3,18-4,1.

5. Ogólne rady: 4,2-6.

Zakończenie

1. Wyjaśnienia: 4,7-9.

2. Pozdrowienia i błogosławieństwa: 4,10-18.

§ 8. PIERWSZY LIST ŚW. PAWŁA DO TESALONICZAN

I. NAZWA

W najstarszych rękopisach występuje prosta i krótka naz­wa listu: Pros Thessalonikeis A, czyli „Pierwszy do Tesaloni­czan”. Tytuł dłuższy został wprowadzony później. Występuje on powszechnie w nowoczesnych wydaniach Biblii.

II. TREŚĆ²⁶

Treścią Pierwszego Listu św. Pawła do Tesaloniczan są aktualne odczucia Apostoła i potrzeby młodego zboru w Tesalonice ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień eschato­logicznych, zwłaszcza wtórej paruzji Jezusa. Po pozdrowieniu i wyrażeniu wdzięczności Bogu za duchowy stan wiernych, ap. Paweł wspomina swą pracę w Tesalonice i życzliwą postawę Tesaloniczan, a następnie tęsknoty i bezskuteczne próby po­wrotu do Tesaloniki. Wysłał więc Tymoteusza, który powrócił z pomyślnymi wiadomościami. Ap. Paweł udziela Tesaloniczanom wielu rad i zachęt. Zachęca ich do poświęceń i szlachetnego życia chrześcijańskiego. Uspokaja zatroskanych o los swych bliskich zmarłych, a przy tej okazji rozwija prze­piękną naukę o drugiej paruzji Pana. W życiu należy okazy­wać ustawiczną czujność, umiar i zaangażowanie w sprawy Pana. Wskazuje wreszcie na potrzebę codziennej realizacji wielkich idei chrześcijańskiego życia. Pozdrowieniami i życze­niami kończy swój list. Jest to pierwszy zresztą list ap. Paw­ła.

III. AUTORSTWO

Nadawcami listu są Paweł Sylwan i Tymoteusz (1,1). Jed­nak list jest dziełem ap. Pawła, jak wynika to z jego treści. Fakt ten nie jest na ogół kwestionowany. Przemawiają bo­wiem za nim liczne sprawdziany zewnętrzne i wewnętrzne.

1. SPRAWDZIANY ZEWNĘTRZNE

Pierwszy List św. Pawła do Tesaloniczan występuje wśród listów Pawła w najstarszym katalogu ksiąg Nowego Testa­mentu, a mianowicie w kanonie Muratoriego (ok. 170 roku). Ojcowie starożytnego chrześcijaństwa, jak Ireneusz (zm. 202), Kle­mens Aleksandryjski (zm. 220), Tertulian (zm. 240), uważają zgodnie ap. Pawła za autora listu²⁷.

2. SPRAWDZIANY WEWNĘTRZNE

Osobowość, słownictwo i styl ap. Pawła na wskroś prze­nikają ten list. Wyliczono, że ok. 90% wyrazów z Pierwszego Listu do Tesaloniczan odnajduje się w wielkich listach ap. Pawła i w listach wczesnych²⁸. Występuje w nim właściwy Pawłowi nacisk na sprawy duchowe, wiarę, miłość i nadzie­je (1 Kor. 13,13). Współcześni bibliści przypisują zgodnie Pierw­szy List do Tesaloniczan ap. Pawłowi. Jest to stanowisko bez wątpienia słuszne.

IV. TŁO HISTORYCZNE

List został napisany do wiernych żyjących w Tesalonice. Cóż to było za miasto? W jakich okolicznościach ap. Paweł założył zbór w Tesalonice? Gdzie i kiedy napisał swój pierw­szy list?

1. TESALONIKA

Tesalonika, obecnie Salonika, była siedzibą prokonsula rzymskiej prowincji Macedonii. Przez miasto przechodził waż­ny szlak handlowy ze Wschodu do Rzymu. Tesalonika była najbardziej przemysłowym miastem w północnej Grecji. Samo miasto założone zostało ok. roku 315 przed Chr. przez Kasandra, jednego z generałów Aleksandra Wielkiego. Założo­nemu miastu nadał Kasander imię swej żony, a siostry Alek­sandra Wielkiego, Tesaloniki.

2. DZIAŁALNOŚĆ AP. PAWŁA

Do Tesaloniki ap. Paweł przybył po raz pierwszy podczas drugiej podróży misyjnej w roku 50 po Chr., bezpośrednio po opuszczeniu miasta Filipy. Przez trzy soboty przemawiał w tamtejszej synagodze (Dz.Ap. 17,2), w rezultacie czego uwie­rzyło nie tylko wielu Żydów, ale także pobożnych Greków, zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Prawdopodobnie jednak ap. Paweł przebywał w Tesalonice więcej niż przez trzy tygod­nie. Podczas pobytu w mieście Apostoł zmuszony był pra­cować na swe utrzymanie, a przy tym głosił Ewangelię (1 Tes. 2,9). W tym czasie Filipensowie posłali mu dary (Filip. 4,16). Po wspomnianych już, oficjalnych i świątecznych wystąpie­niach sobotnich w synagodze, ap. Paweł nauczał prawd wiary Chrystusowej w domu Jazona, lecz wkrótce musiał opuścić miasto wskutek prześladowań (Dz.Ap. 17,5-9).

Z Tesaloniki ap. Paweł i jego towarzysze udali się do Berei, gdzie również powstała grupa wierzących (Dz.Ap. 17, 10-12). Tymoteusz i Sylas pozostali w Berei, a chrześcijanie odprowadzili ap. Pawła aż do Aten, po czym wrócili z polece­niem dla Tymoteusza, by się dowiedział o sytuacji w Tesalo­nice i wraz z Sylasem (Sylwanem) przybył do ap. Pawła (Dz. Ap. 17,13-15). Nawróconymi w większości byli poganie (1,9 i 4,5).

3. OKOLICZNOŚCI NAPISANIA LISTU

List napisany został, jak wynika z jego treści, po powro­cie Tymoteusza z Tesaloniki (Dz.Ap. 17,15). Zgodnie z Dzie­jami Apostolskimi (18,1.5), ap. Paweł - po pobycie w Ate­nach - udał się do Koryntu, gdzie przybyli następnie także Tymoteusz i Sylas. Dochodzimy więc do wniosku, że Pierw­szy List św. Pawła do Tesaloniczan został napisany w Koryn­cie. List uważany jest powszechnie w ogóle za pierwszy list ap. Pawła i - z wyjątkiem listu pasterskiego ap. Jakuba - za najstarszą księgę Nowego Testamentu. Przypuszcza się, że napisany został niezwłocznie po przybyciu ap. Pawła, jak rów­nież Tymoteusza i Sylasa, do Koryntu, tj. w 51 r. po Chr.

V. IDEE PRZEWODNIE

Treść listu przenika żarliwa miłość (1,2-4; 2,7.8; 3,6.7). Apostoł cieszy się pomyślnym sprawozdaniem, jakie przyniósł z Tesaloniki Tymoteusz, dotyczącym wiary Tesaloniczan i ich troski o ap. Pawła. Pragnął ich odwiedzić, lecz nie nadarzyła się sposobność (1 Tes. 2,17-18).

1. SPRAWY ZBOROWE

Tymoteusz sprawozdał także o pewnych problemach zbo­rowych. Otóż niektórzy spośród Tesaloniczan nadmiernie smu­cili się z powodu śmierci swych bliskich, inni zaś fanatycznie pojmowali naukę o powtórnym przyjściu Chrystusa, porzuca­jąc pracę i w bezczynności oczekując na Jego paruzję, a jesz­cze inni wrócili do dawnego trybu życia, niektórzy zaś zdra­dzali tendencje do niezależności, nie chcąc uznać ustanowio­nych zwierzchników zboru. W związku z tym Apostoł wyty­czył następującą zasadę postępowania: „Wzywamy was też, bracia, napominajcie niesfornych, pocieszajcie bojaźliwych, pod­trzymujcie słabych, bądźcie wielkoduszni wobec wszystkich” (5,14).

2. SPRAWA PARUZJI

W liście dominuje nauka o chwalebnym przyjściu Chry­stusa. Wspomina w nim ap. Paweł o potrzebie oczekiwania Chrystusa (1,10), mówi, że wierni będą chlubą Apostola przy przyjściu Pana (2,19), wyraża życzenie gotowości na spotkanie z Jezusem (3,13), opisuje wreszcie paruzję Jezusa (4,13-18) i wzywa do przygotowania się na to wydarzenie (5,23). Element ten stanowi piękny przyczynek do nowotestamentalnej escha­tologii.

3. INNE KWESTIE

List wymienia inne jeszcze tematy wiary chrześcijańskiej, jak śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa (4,14), zmartwych­wstanie sprawiedliwych (w. 13-16), przyszłą nagrodę i karą (4,17; 5,3), rzeczywiste istnienie i działanie szatana (2,18), nau­kę o zbawieniu, wybraniu i poświęceniu (1,4,4,3-7). Dominują­cym jednak tematem są sprawy eschatologiczne.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Prezentacja: 1,1.

2. Pozdrowienie: 1,1.

I. Przegląd pracy Tesaloniczan: 1,2-3,13.

1. Podziękowanie za wierne świadectwo: 1,2-10.

2. Praca Pawła dla Tesaloniczan: 2,1-16.

3. Chęć ponownego odwiedzenia młodego Zboru: 2,17-20.

4. Wysłanie Tymoteusza: 3,1-13.

II. Pouczenia i napomnienia: 4,1-4.

1.Uwagi wstępne: 4,1.2.

2. Uświęcenie ciała: 4,2-8.

3. Miłość bratania: 4,9-10.

4. Napomnienie do spokojnego życia: 4,10-12.

III. Sprawy eschatologiczne: 4,13-5,22.

1. Śmierć i zmartwychwstanie sprawiedliwych; 4,13-18.

2. Nieznajomość czasu przyjścia Jezusa: 5,1-11.

3. Napomnienia: 5,12-24.

Zakończenie

1. Prośba o modlitwę: 5,25.

2. Pozdrowienia: 5,26-27.

3. Błogosławieństwo: 5,28.

§ 9. DRUGI LIST ŚW. PAWŁA DO TESALONICZAN

I. NAZWA

W najstarszych rękopisach greckich nazwa listu jest następująca: Pros Thessalonikeis B, czyli „Drugi do Tesaloni­czan”. Nazwa dłuższa została wprowadzona później. Obecnie występuje powszechnie w nowoczesnych wydaniach Biblii.

II. TREŚĆ

Treścią Drugiego Listu św. Pawła do Tesaloniczan są spra­wy eschatologiczne jako zagadnienia dominujące aktualnie w Tesalonice. Po pozdrowieniach, ap. Paweł nawiązuje bez­pośrednio do powtórnego przyjścia Pana, a dalej określa zna­ki poprzedzające wtóra paruzję Chrystusa i wyjaśnia, że dzień ten nie przyjdzie wcześniej zanim nie nastanie w Kościele wielka apostazja i nie zostanie objawiony „człowiek niegodzi­wości i syn zatracenia”, posługujący się nawet fałszywymi cu­dami. Następnie ap. Paweł kieruje do wiernych różne prze­strogi i praktyczne rady. Podkreśla zwłaszcza potrzebę pracy i porządku. Zbór upoważnia do stosowania wobec opornych środków karności zborowej. Kończy ap. Paweł ten list życze­niami łask Pana.

III. AUTORSTWO

Autorstwo Drugiego Listu św. Pawła do Tesaloniczan nie było poważnie kwestionowane do ostatnich czasów. Treść listu objawia w pełni charakter Pawła. Uczucie więzi autora z na­wróconymi w Tesalonice, (2,13-17), pochwała ich gorliwości 1,3-5; 3,4), troskliwe wskazywanie słabości i zdecydowany typ jego poleceń (3,6,12), a także, zapoczątkowana w Pierwszym Liście do Tesaloniczan, tematyka eschatologiczna - stanowią niewątpliwy dowód Pawłowego autorstwa listu.

1. KRYTYKA

Jednakże w pierwszej połowie XIX stulecia poczęto .sil­nie kwestionować Pawłowe autorstwo listu, zwłaszcza w za­kresie fragmentu dotyczącego „człowieka niegodziwości” (2, 1-12). Podnoszono, że w innych listach ap. Pawła nie wystę­puje element apokaliptyczny. Ale argument ten nie wytrzy­muje krytyki, nie może więc zaprzeczać autorstwa Pawła. Jeśli bowiem uwzględni się charyzmat profetyczny ap. Pawła (Dz.Ap. 22,17-21; 2 Kor. 12,2-4), to fakt zamieszczenia frag­mentów o istotnej treści z zakresu biblijnego profetyzmu i to w trosce o uchronienie Ludu Bożego przed zwiedzeniem, do­tyczącym czasu przyjścia Pańskiego i potrzeby przygotowania go na to wielkie wydarzenie, jest wybitnie Pawłowe.

2. DOWODY ZEWNĘTRZNE

Autentyczność listu opiera się na szeregu innych jeszcze ważkich dowodach. Oprócz obecności listu w najstarszym ka­talogu ksiąg Nowego Testamentu, Drugi List do Tesaloniczan traktowany był przez ówczesnych pisarzy chrześcijańskich z taką samą powagą, jak Pierwszy List do Tesaloniczan. Poza tym, list ten znany był Polikarpowi (130), a Justyn (150) naj­widoczniej nawiązuje do tego właśnie listu w kwestii „czło­wieka niegodziwości”.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Miejsce i czas napisania Drugiego Listu do Tesaloniczan są niemalże takie same, jak listu pierwszego. Wynika to m.in. z faktu występowania w obu listach tych samych trzech po­staci: Pawła, Sylwana i Tymoteusza (1 Tes. 1,1; 2 Tes. 1,1).

1. PODCZAS DRUGIEJ PODROŻY MISYJNEJ

Ap. Paweł przebywał W Koryncie z Sylwanem - i to przez półtora roku - tylko podczas swej drugiej podróży (Dz.Ap. 18,11), nie ma bowiem dowodów na to, aby Sylwan towarzyszył Apostołowi później. Ponadto kontekst sytuacyjny wskazuje niedwuznacznie, że list musiał być napisany nie później niż kilka miesięcy po napisaniu Pierwszego Listu do Tesaloniczan. Datą napisania listu mógł być koniec roku 51 lub początek 52 po Chr. Z tego powodu tło historyczne jest zasadniczo identyczne.

2. BLIŻSZE OKOLICZNOŚCI

Przypuszczalnie poseł, zanoszący Pierwszy List do Tesa­loniczan, zdołał już powrócić do Koryntu i przywiózł niepo­kojące wieści o fanatyzmie szerzącym się wśród niektórych grup Tesalończyków jakoby nadchodził dzień Pański. Okolicz­ności te wymagały natychmiastowej reakcji. Każda zwłoka mogłaby się okazać fatalną dla żywotnych interesów nowo-założonego zboru. Wśród bowiem wyznawców z pewnością była pewna liczba członków słabych w wierze, najbardziej po­datnych na niebezpieczeństwo zwiedzenia. A do tego nie moż­na było dopuścić.

V. IDEE PRZEWODNIE

Wśród powodów, przyspieszających napisanie, listu była po­trzeba pokrzepienia i wzmocnienia wiary Tesaloniczan. Szcze­gólnie doniosłe znaczenie posiadała właściwa informacja, do­tycząca spraw aktualnych, a zwłaszcza kwestii czasu przyjścia Jezusa w chwale.

1. SŁOWO ZACHĘTY

Ap. Paweł w pierwszym rzędzie dziękuje Bogu za zwy­cięstwo. Zaznacza rozwój Tesaloniczan w chrześcijańskich cno­tach wiary (2 Tes. 1,3), miłości braterskiej (2 Tes. 1,3; 1 Tes. 4,9.10) i wytrwałości w prześladowaniach (2 Tes. 1,4).

Obecnie ap. Paweł nie pisze o sposobie przyjścia Pań­skiego i zmartwychwstaniu umarłych, zagadnienia te bowiem naświetlił w Pierwszym Liście do Tesaloniczan. Położył w nim ap. Paweł także nacisk na potrzebę przygotowania się na przyjście Pana oraz prowadzenie godnego życia z myślą o tym wydarzeniu (1 Tes. 5,1-11; Tyt. 2, 11-13). Tym razem postanowił zaakcentować sprawy inne.

2. CZAS PARUZJI

Zwrócenie uwagi na drugi adwent Jezusa, zawarte w Pierwszym Liście do Tesaloniczan, zostało mylnie zrozumiane przez wielu Tesaloniczan. Uważali oni, że ap. Paweł oczekiwał niezwłocznego powrotu Pana (2 Tes. 2,2). Nie było to prawdą. Ap. Paweł pospieszył więc z wyjaśnieniem, że po­gląd taki jest obcy jego nauce. Przypomniał im również, że osobiście ich uczył, że najpierw musi zaistnieć odstępstwo, związane z działalnością antychrysta (2,3.5). Dlatego temu wła­śnie zagadnieniu poświęcił obecnie ap. Paweł sporo i bezcen­nej uwagi.

Po wyjaśnieniu zagadnienia czasu przyjścia Jezusa, ap. Paweł zwrócił się bezpośrednio do owych podnieconych, owia­nych złym duchem nierobów z Tesaloniki, którzy twierdzili, że w obliczu bliskiego powrotu Pana praca nie jest potrzebna. Ostrzegał ich w tym względzie już w pierwszym swym liście (1 Tes. 4,11; 5,14). Tym razem z całym autorytetem apostolskim napomina ich w imieniu Pańskim i nakazuje podjęcie pracy (2 Tes. 3,12). Upoważnia nawet zbór do zastosowania środków dyscyplinarnych, czyli karności kościelnej (w. 14.15).

3. ŻYCIE I OCZEKIWANIE

Myślą przewodnią Drugiego Listu do Tesaloniczan - po­dobnie jak pierwszego - jest z jednej strony praktyczna po­bożność (1,11.12), a z drugiej sprawy eschatologiczne. Słabych należy pocieszyć i wzmocnić (2,17), zaś agitatorzy i wywrotow­cy powinni zamilknąć (3,12). Kościół powinien być powiado­miony o zwodniczej działalności wielkiego przeciwnika i koń­cowym zwycięstwie nad mocami szatana (2,2-12). W obliczu chwalebnej nadziei triumfu Sprawy Bożej, chrześcijanie z Te­saloniki zostali, wezwani do prowadzenia życia godnego ich wielkiego powołania (1,12.13).

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienie: 1,1-4.

2. Dziękczynienie za wzrost wiary Tesaloniczan: 1,3.4.

I. Kwestia sądu: 1,5-12.

1. Perspektywa sądu: 1,5-10.

2. Modlitwa za wiernych: 1,11.12.

II. Sprawa antychrysta: 2,1-17.

1. Przestrogi przeciwko fanatycznemu pojmowaniu przyj­ścia Chrystusa: 2,1-2.

2. Działalność antychrysta: 2,3-12.

3. Dziękczynienie i modlitwa: 2,13-17.

III. Prośby, napomnienia i nakazy: 3,1-15.

1. Prośba o modlitwy w intencji Apostoła: 3,12.

2. Zaufanie ap. Pawła do Tesaloniczan: 3,3-5.

3. Stosunek do błądzących: 3,6-15.

Zakończenie

1. Modlitwa o pokój: 3,16.

2. Pozdrowienie: 3,17.

3. Błogosławieństwo: 3,18.

§ 10. PIERWSZY LIST ŚW. PAWŁA DO TYMOTEUSZA

I. NAZWA

W najstarszych rękopisach greckich nazwa listu brzmi: Pros Timotheon A, czyli „Pierwszy do Tymoteusza”. Nazwa dłuższa powstała później. Pierwszy List św. Pawła do Tymo­teusza - podobnie jak Drugi List św. Pawła do Tymoteusza i List św. Pawła do Tytusa - określany jest przez biblistów mianem listu pasterskiego. Określenie listów pasterskich ap. Pawła wywodzi się od św. Augustyna. Wszystkie te li­sty - zwane listami pasterskimi - podobne są do siebie pod względem treści i formy i zawierają oficjalne pouczenia co do urzędu pasterskiego, form organizacji kościelnej, dyscypliny i zwalczania błędów ²⁹.

II. TREŚĆ³⁰

Treścią Pierwszego Listu św. Pawła do Tymoteusza są wskazówki dotyczące zwalczania nauczycieli błędu oraz do­tyczące organizacji zboru i życia chrześcijańskiego. Po pozdro­wieniach i życzeniach, ap. Paweł wskazuje na obowiązki pa­sterskie Tymoteusza, a szczególnie potrzebę zwalczania fał­szywych nauczycieli. Potem porusza kwestie porządku w zbo­rze. Zwraca uwagę na poprawną służbę Bożą, właściwą mod­litwę za wszystkich i należną postawę i zachowanie się wier­nych podczas nabożeństw. Przedstawia także kwalifikację bi­skupów i diakonów. Następnie ap. Paweł koncentruje uwagę na nauczycielach błędu i ich żądaniach, Tymoteusz powinien wykazać ich przewrotności. Dalej następują osobiste wskazów­ki dla Tymoteusza (4,12-6,2). Jeszcze raz wraca ap. Paweł pod koniec listu do kwestii błędnych nauczycieli. Kończy list doksologią i życzeniami.

III. AUTORSTWO

Treść listu wskazuje bez wątpienia na ap. Pawła jako autora (1,1). Pawłowego autorstwa dowodzą również liczne świadectwa zewnętrzne (np. Klemensa Rzymskiego, Polikarpa, Ignacego Antiocheńskiego i Hieronima), jak również świadec twa wewnętrzne, np. zgodność nauki tego listu z nauką in­nych listów Pawłowych. Niemniej jednak krytyka nie oszczę­dziła tego pisma apostolskiego.

1. GŁOSY KRYTYKI

Niektórzy uczeni odmawiali autorstwa Pawłowi z powodu wzmianki zawierającej techniczne terminy gnostycyzmu, a mia­nowicie następujących słów: „sprzecznych twierdzeń, błędnej, rzekomej nauki” (6,20), co w oryginale greckim brzmi nastę­pująco: antitheseis tes pseudonymou gnoseos. Około połowy wie­ku II po Chr. herezjarcha Marcjon, który zresztą w swym ka­nonie nie zamieścił listów pasterskich ap. Pawła, napisał dzie­ło pt. „Antytezy”. Również słowo gnosis było terminem wła­ściwym gnostycyzmowi używanym przez Marcjona. Z tego po­wodu niektórzy bibliści wysuwali przypuszczenie, że list pow­stał w II w. po Chr. i był skierowany przeciwko herezji Mar­cjona. Twierdzono dalej, że w I w. po Chr., tj. wówczas, gdy żył ap. Paweł, gnostycyzm nie był jeszcze znany, nie były również znane wyżej wspomniane terminy. Tymczasem odkry­cia archeologiczne w Qumran i znalezione dokumenty biblio­teki gnostyków w Egipcie stwierdzają, że gnostycyzm był już dobrze rozwinięty w I w. po Chr. Nic przeto dziwnego, że ap. Paweł mógł przytaczać znane sobie współcześnie terminy gnostyckie w celach polemicznych i ostrzegania swych współpra­cowników przed tą herezją.

2. KWESTIA JĘZYKA I STYLU

Niektórzy krytycy wskazują na różnice zachodzące pod względem języka i stylu, odbiegające od pozostałych listów. Argument ten nie jest wystarczający. Jeśli się bowiem uwzględni szczególny charakter listów pasterskich i ich treść, to nietrudno zrozumieć, że muszą one posiadać pewne so­bie tylko właściwe specyfiki. Coraz mniej jednak współ­czesnych biblistów opowiada się za Pawłowym autorstwem, listu.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Pierwszy List do Tymoteusza napisał ap. Paweł po swoim uwolnieniu z rzymskiego więzienia, tzn. w przerwie między pierwszym uwięzieniem (61-63) a drugim uwięzieniem (66-67), po ponownych odwiedzinach Efezu, które miały miejsce pod. koniec roku 64 po Chr. lub na początku roku 65 po Chr.

1. OKOLICZNOŚCI NAPISANIA LISTU

Ap. Paweł po wyjściu z rzymskiego więzienia, opuścit Rzym i po odwiedzeniu przypuszczalnie Hiszpanii i Krety, objeżdżał zbory Małej Azji i Grecji, które tak bardzo pragnął zobaczyć (Fil. 2,24; Filem. 22). W podróży towarzyszył mu Ty­moteusz. Wśród zborów odwiedził także zbór efeski, gdzie po­zostawił Tymoteusza (1 Tym. 1,3). Sam zaś przez Troadę udał się do Macedonii i tam właśnie - w Macedonii, może w Fi­lipach, wiosną 65 roku - napisał Pierwszy List do Tymoteusza, który w tym czasie sprawował swe funkcje pasterskie w Efezie.

2. ADRESAT

List został napisany do Tymoteusza. Tymoteusz pochodził z Listry w Likonii. Był synem ojca Greka i matki judeochrześcijanki (2 Tym. 1,5). Tymoteusz przyłączył się do ap. Pawła (1 Tym. 4,12) na początku drugiej podróży misyjnej, wpierw jednak został poddany obrzezaniu (Dz.Ap. 16,1-3). Podczas tej podróży misyjnej ap. Paweł polecił mu pozostać w Berei, a po­tem powierzył mu z Aten poselstwo, aby udał się do Tesa­loniki (1 Tes. 3,2) i powrócił do Aten i Koryntu. Podczas trze­ciej podróży misyjnej wysłał go ap. Paweł z Efezu przez Ma­cedonię do Koryntu (1 Kor. 4,17; 16,10; Dz.Ap. 19,22). W sze­ściu listach występuje Tymoteusz jako współwysyłający listy (1 i 2 Tes; 2 Kor., Kol., Fil., Filem.). Tymoteusz towarzyszył ap. Pawłowi aż do ostatniej Wizyty ap. Pawła w Efezie, gdzie Apostoł go pozostawił jako zwierzchnika kościelnego na tam­tym terenie.

V. MYŚLI PRZEWODNIE

Myślą przewodnią listu są pouczenia i rady skierowane do młodego duchownego i biskupa, kierownika nie tylko lokalne­go zboru, ale także tamtego terenu.

1. PASTERSTWO

Ap. Paweł wzywa Tymoteusza do prowadzenia życia w spo­sób podobający się Bogu i do troskliwej opieki nad „trzodą”, którą Bóg mu poruczył. Powierzony mu został uroczysty obo­wiązek głoszenia Słowa Bożego i jego obrony. Treść listu wskazuje na obraz w pełni już rozwiniętej organizacji i ad­ministracji kościelnej.

2. NAUKA APOSTOLSKA

Na znaczenie nauki apostolskiej wskazuje użycie aż 15 razy słowa nauka (didaskalia), zarówno w Pierwszym Liście do Tymoteusza, jak i w innych listach pasterskich (1 Tym. 6,13,16; 2 Tym. 3,13-17; 4,1-4; Tyt. 1,9; 2,1.7), na 20 razy wy­stępowania tego słowa w Nowym Testamencie. Pierwszy List do Tymoteusza napisał ap. Paweł właśnie z myślą o podnie­sieniu autorytetu pasterskiego i nauki apostolskiej, jak rów­nież w celu zachęcenia młodszego współpracownika do ener­gicznej pracy duszpastersko-ewangelizacyjnej na tym odpowie­dzialnym stanowisku kościelnym.

3. MYŚL TEOLOGICZNA

Myśl teologiczna jest bardzo bogata. W liście występują cenne informacje dotyczące Boga Ojca i Chrystusa, Kościoła i jego organizacji, zwłaszcza urzędów, dalej błędowierstwa, problematyki duszpasterskiej (wdowy, niewolnicy, bogacze itp.) oraz życia ap. Pawła.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Przedstawienie autorskie: 1,1.

2. Pozdrowienie: 1,2.

I. Powołanie: 1,3-20.

1. Upoważnienie pasterskie: 1,3.4.

2. Właściwy stosunek do prawa: 1,5-11.

3. Doświadczenie ap. Pawła: 1,12-17.

4. Wezwanie do służby: 1,18-20.

II. Sprawy Kościoła: 1,18-20.

1. Prawdziwa służba Boża: 2,1-15.

2. Urzędy kościelne: 3,1-13.

3. Poselstwo chrześcijańskie: 3,14-4,5.

III. Służba: 4,6-6,19.

1. Praktyczne uwagi dotyczące służby: 4,6-16.

2. Różne aspekty duszpasterstwa: 5,1-6,19.

Zakończenie

1. Wezwanie: 6,20.

2. Życzenia łaski: 6,21.

§ 11. DRUGI LIST ŚW. PAWŁA DO TYMOTEUSZA

I. NAZWA

Pierwotny tytuł był krótki: „Pros Timotheon B”, czyli „Drugi do Tymoteusza”. Dłuższa nazwa została dodana póź­niej. List ten, jakkolwiek również posiada charakter pasterski, to jednak uważany jest bardziej za list prywatny niż urzędowy.

II. TREŚĆ³¹

Treścią Drugiego Listu św. Pawła do Tymoteusza jest nadzieja zbawienia i sprawy osobiste Apostoła. Po pozdrowieniach i życzeniach wstępnych, ap. Paweł dziękuje Bogu za wierność Tymoteusza i zachęca swego młodszego przyjaciela do dalszej i ofiarnej służby. Poucza następnie Tymoteusza o właściwym zachowaniu się wobec innowierców. Zbłąkanych trzeba sprowadzać do wiary przez pełne nauczanie. Charakteryzuje dalej ap. Paweł czasy ostateczne. Tymoteusz winien wiernie pełnić swą służbę. Przy końcu informuje ap. Paweł o swoim, położeniu i wzywa Tymoteusza i Marka do przybycia do Rzymu. Życzy błogosławieństw Bożych.

III. AUTORSTWO

Jakie stanowisko zajmuje współczesna biblistyka chrześcijańska wobec autorstwa Drugiego Listu do Tymoteusza?

1. DOWODY NA RZECZ PAWŁA

Wiersze wprowadzające, jak również treść i nauka zawarta w liście, dowodzą niedwuznacznie, że list został napisany przez ap. Pawła, uwięzionego po raz drugi w Rzymie. Wszystkie te dowody (sprawdziany) zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne wskazują na Pawłowe autorstwo listu. Większość biblistów opowiada się za Pawłowym autorstwem.

2. OSOBOWOŚĆ AP. PAWŁA

Treść, słownictwo i styl listu jest Pawłowy. Autor nie tylko daje dowód swej wiary, ale także wskazuje na końcowe dni swego życia. Nie brzmi tam jednak nuta rezygnacji. Przeciwnie, list jest pełen nadziei i mimo wszystko pogodny.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Jest to list ap. Pawła chronologicznie ostatni. List został napisany w więzieniu, przypuszczalnie w rzymskim więzieniu mamertyńskim, po wydaniu wyroku śmierci, lecz przed egzekucją.

1. PONOWNE ARESZTOWANIE³²

Zgodnie z informacjami, zawartymi w Pierwszym Liście do Tymoteusza i w Liście do Tytusa, okazuje się - w świetle Drugiego Listu do Tymoteusza -że ap. Paweł po okresie niezwykle aktywnej pracy misyjnej, którą rozwinął po wyj­ściu na wolność z pierwszego uwięzienia, powrócił do Rzymu, gdzie został ponownie aresztowany. Neron (54-68), dla zmyle­nia opinii publicznej i odwrócenia jej od siebie, obwinił chrze­ścijan o podpalenie Rzymu, wszczynając tym samym ich prze­śladowanie. W tym właśnie czasie ap. Paweł został areszto­wany, oskarżony o podżeganie do buntu i wtrącony do jed­nego z najcięższych więzień, jakim było więzienie mamertyńskie. Ap. Piotr również w tym czasie został aresztowany i uwięziony w Rzymie. Wówczas to - z więzienia - pisze ap. Paweł swój Drugi List do Tymoteusza. Jest to ostatni list jego życia. Śledztwo zostało już ukończone i wyrok już zapadł. Teraz czeka na egzekucję (4,6.16-18).

2. PROŚBA O PRZYBYCIE

W Rzymie znajdował się przy nim tylko Łukasz (4,11). Napisał więc do Tymoteusza, aby przybył do Rzymu, i to jesz­cze przed zimą oraz zabrał z sobą Marka (4,21). Prosił go tak­że o przywiezienie płaszcza i pergaminów, które pozostawił w Troadzie u Karposa. Czy Tymoteusz zdążył przybyć przed egzekucją Pawła - nie wiemy.

3. DZIEJE TYMOTEUSZA

Co do dalszych dziejów samego Tymoteusza, to również i on był więziony, ale nie wiadomo kiedy i gdzie (Hebr. 13,32). Tradycja utrzymuje, że Tymoteusz zginął śmiercią męczeńską za czasów cesarza Domicjana (71-96) lub Trajana (98-117).

V. IDEE PRZEWODNIE

Drugi List św. Pawła do Tymoteusza nazwany został przez biblistów ostatnią wolą, testamentem wielkiego Apostoła Na­rodów. Napisał go dla swego duchowego syna w wierze, Ty­moteusza, jak również dla całego Kościoła.

1. POTRZEBA WSPÓLNOTY

Oczekując na swój bliski koniec, odczuwał Apostoł po­trzebę wspólnoty w gronie swych oddanych współpracowników. Chciał także wzmocnić swego młodszego współtowarzysza przykładem własnej wiary. Zachęcał więc Tymoteusza w liście do poświęcenia i gorliwości. Przestrzegał przed herezjami. Na­pominał do wiernego trzymania się natchnionego słowa i wy­trwania w wierze aż do powtórnego przyjścia Chrystusa.

2. MYŚL TEOLOGICZNA

Bogata jest myśl teologiczna Drugiego Listu do Tymoteu­sza! Na podkreślenie zasługują: nauka o Bogu i sprawy escha­tologiczne, jak również istota powołania chrześcijańskiego i służby pasterskiej, a także kwestia znaków czasów i dramat odstępstwa od wiary.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienie: 1,1-2.

2. Pragnienie ujrzenia Tymoteusza: 1,3-5.

I. Napomnienie do wierności w służbie: 1,6-18.

1. Dary Boże: 1,6-8.

2. Godna służba: 1,9-18.

II. Ideał kaznodziejski: 2,1-6.

1. Nauczyciel: 2,1.2.

2. Żołnierz: 2,3.4.

3. Szermierz: 2,5.

4: Rolnik: 2,6.

III. Treść i metody zwiastowania prawdy: 2,7-26.

1. Chrystocentryzm: 2,7-13.

2. Unikanie sporów: 2,14-18.

3. Ideały: 2,18-26.

IV. Ostrzeżenia i napomnienia: 3,1-4,8.

1. Niebezpieczeństwo czasów ostatecznych: 3,1-17.

2. Wezwanie do gorliwej służby: 4,1-5.

3. Własne świadectwo wiary: 4,6-8.

Zakończenie

1. Wezwanie do przybycia: 4,9-13.

2. Ostrzeżenie przed Aleksandrem: 4,14-15.

3. Informacja o rozprawie: 4,16-18.

4. Pozdrowienia i życzenia: 4,19-22.

§ 12. LIST ŚW. PAWŁA DO TYTUSA

I. NAZWA

W najstarszych manuskryptach greckich nazwa listu brzmi Pros Titon, czyli „Do Tytusa”. Obecna nazwa jest dziełem późniejszym. List św. Pawła do Tytusa, to trzeci już list pasterski ap. Pawła.

II. TREŚĆ³³

Treścią Listu św. Pawła do Tytusa są sprawy natury organizacyjnej i pasterskiej. Po uroczystym pozdrowieniu i życzeniu pokoju, ap. Paweł omawia zadania Tytusa na Krecie. Należą do nich: ustanowienie prezbiterów, zwalczanie błędowierstwa, a także obowiązki związane z właściwym realizo­waniem zasad karności zborowej i życia w codziennej chrze­ścijańskiej wierze, a wiać powinności starców i młodzieży, mężczyzn i kobiet, niewolników, obywateli wobec władz i współobywateli itp. Potem wzywa ap. Paweł Tytusa do Ni­kopolis w Epirze i przesyła pozdrowienia i życzenia.

III. AUTORSTWO

Jak wynika z wstępnych wierszy pozdrowienia (1,1-4), list został napisany przez ap. Pawła.

1. KRYTYKA

Niektórzy krytycy biblijni odmawiają ap. Pawłowi autor­stwa tego listu, ale nie ma poważnych argumentów przema­wiających przeciw Pawłowemu autorstwu listu.

2. STANOWISKO WIĘKSZOŚCI

Zdecydowana większość współczesnych biblistów opowiada się za ap. Pawłem. Jest to stanowisko słuszne i należy się za nim opowiedzieć.

IV. TŁO HISTORYCZNE

List do Tytusa napisany został w przerwie między pierw­szym a drugim więzieniem ap. Pawła, po odwiedzeniu Krety, gdzie Tytus pozostał, przypuszczalnie w Macedonii, być może w lecie roku 65, zanim udał się ap. Paweł do Nikopolis. Tytus znajdował się wówczas na Krecie. Pozostawił go tam ap. Paweł, gdy - między pierwszym a drugim uwięzieniem - pod­czas wizytacji pasterskich razem z Tytusem odwiedził także Kretę (1,5).

Ap. Paweł teraz zamierza udać się do Nikopolis w Epirze, aby przezimować, i tam właśnie wzywa Tytusa.

1. KRETA

Wyspa Kreta posiada ok. 250 km długości i od 12 do 60 km szerokości. Największa góra wyspy, Psiloriti, wynosi ok. 300 m wysokości. Zgodnie ze starożytną legendą, góra ta miała być miejscem urodzenia Zeusa. W II tys. przed Chr. Kreta była centrum tzw. cywilizacji kreteńsko-mykeńskiej, rywalizującej z cywilizacją Egiptu i Mezopotamii. Na pół legendarny król Krety, Minos, był budowniczym słynnych labiryntów. Kreteńczycy mieli wysoko rozwiniętą sztukę pisania. Szczyt swo­jej cywilizacji osiągnęli ok. 1400 przed Chr.

Wyspa została skolonizowana później przez Greków. Do czasu objęcia wyspy przez Rzym, Kreta była siedzibą roz­bójników morskich. W czasach apostolskich Kreteńczycy znani byli z kłamstwa i lenistwa (Tyt. 1,12).

2. TYTUS³⁴

O Tytusie wiemy niedużo. Wiadomości o nim, zawarte w liście, są skąpe. Dzieje Apostolskie nie mówią nic o Tytusie. Najstarsza wzmianka o tym mężu występuje w Liście do Galacjan (Gal. 2,1-5). Tytus przypuszczalnie posiadał pogań­skie pochodzenie. Nawrócony został prawdopodobnie przez ap. Pawła w Antiochii (Tyt. 1,5).

Zgodnie z informacją, zawartą w Liście do Galacjan, Ty­tus towarzyszył ap. Pawłowi w roku 49 po Chr. w podróży z Antiochii do Jerozolimy na Sobór Jerozolimski (Gal. 2,1-5) Potem, podczas trzeciej podróży misyjnej, gdy ap. Paweł znaj­dował się w Efezie, wysłał go Apostoł do Koryntu z listem. Tam udało się Tytusowi pojednać zbór z Apostołem, a dobre wieści przyniósł mu Tytus do Macedonii, gdzie znajdował się wówczas ap. Paweł (2 Kor. 2,13; 7.6.13-15). Wkrótce ap. Paweł ponownie wysłał go do Koryntu, celem dokończenia zbiórki na biednych, a przy tej okazji przesłał przez niego Drugi List do Koryntian (2 Kor. 8,16.22; 12,17.18). Paweł traktował go ja­ko zaufanego współbrata i towarzysza (2 Kor. 12,18; 2,13; 8,23). W Liście do Tytusa nazywa go „synem w wierze” (1,4).

Ap. Paweł prosił Tytusa w swym liście, aby przybył do niego, do Nikopolis w Epirze, przed zimą 65, którą miał za­miar tam właśnie spędzić. Tytus przypuszczalnie przybył, a wówczas ap. Paweł wysłał go do Dalmacji (dzisiejsza Jugo­sławia), o czym wspomina w Drugim Liście do Tymoteusza (2 Tym. 4,10). Według tradycji Tytus miał powrócić na Kretę i umrzeć w Gortynie. Euzebiusz nazywa Tytusa biskupem Kre­ty.

V. IDEE PRZEWODNIE

Treść Listu św. Pawła do Tytusa jest podobna do treści Pierwszego Listu św. Pawła do Tymoteusza.

1. PRAKTYCZNE RADY PASTERSKIE

List zawiera praktyczne rady związane z pasterstwem. Paweł poucza młodego kaznodzieją o sposobie postępowania. Było to potrzebne, tym bardziej że na Krecie zaczęły ,się po­jawiać jednostki judaizujące, niepokojące zbór. List posiada charakter pasterski. Skierowany był do jednej osoby.

2. MYŚL TEOLOGICZNA

Bogactwo myśli teologicznej listu jest olbrzymie. Na uwa­gę zasługuje chrystologia i eschatologia, kwestia nawrócenia, chrztu i łaski oraz sprawa urzędów kościelnych.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Uroczysta prezentacja autora: 1,1-3.

2. Pozdrowienia: 1,4.

I. Rady pasterskie: 1,5-3,3:

1. Kwalifikacje biskupie: 1,5-9.

2. Postępowanie z fałszywymi nauczycielami: 1,10-16.,

3. Zdrowe nauki: 2,1-15.

4. Obywatelskie obowiązki wiernych: 3,1-3.

II. Zbawienie następstwem miłości: 3,4-7.

1. Usprawiedliwieni z łaski: 3,4.5.

2. Uświęceni mocą Ducha Świętego: 3,5.6.

3. Przeznaczeni do żywota wiecznego: 3,7.

III. Chrześcijańskie życie: 3,8-11.

1. Powołani do dobrych uczynków: 3,8.

2. Należy unikać rzeczy niepotrzebnych: 3,9-11.

Zakończenie

1. Wezwanie do Nikopolis: 3,12.

2. Wyposażenie na drogę Zenasa i Apollosa: 3,13-14.

3. Pozdrowienia i życzenia: 3,15.

§ 13. LIST ŚW. PAWŁA DO FILOMENA

I. NAZWA

Pierwotnie nazwa listu była krótka: „Pros Philemona”, czyli do Filemona. Dłuższą nazwę utworzono później. Współ­czesne przekłady poszły za tą tradycją.

II. TREŚĆ³⁵

Treścią Listu św. Pawła do Filemona była sprawa Onezyma. Po pozdrowieniu, ap. Paweł prosi Filemona o przyjęcie Onezyma, uciekiniera, którego ap. Paweł spotkał w Rzymie i nawrócił na wiarę Jezusową. Powołuje się przy tym na przyjaźń a równocześnie odwołuje się do chrześcijańskich uczuć Filemona. Zapowiada następnie rychłe przybycie. List kończą pozdrowienia i życzenia łask Bożych.

III. AUTORSTWO

Zgodnie z pierwszym wierszem, List do Filemona jest autorstwa Pawłowego.

1. ŚWIADECTWO STAROŻYTNE

Na korzyść Pawłowego autorstwa opowiadają się świa­dectwa starożytne - Orygenes, Tertulian i fragment Mura­toriego. Są to świadectwa ważkie, nad którymi nie można przejść do porządku dziennego.

2. ŚWIADECTWA DZISIEJSZE

Dzisiaj bibliści chrześcijańscy powszechnie opowiadają się za ap. Pawłem jako autorem listu. List uważa się za auten­tyczny. Stanowisko takie jest ze wszech miar słuszne.

IV. TŁO HISTORYCZNE

List do Filemona jest osobistym listem ap. Pawła. Pisał go Apostoł z rzymskiego więzienia podczas pierwszego uwię­zienia.

1. FILEMON

List został skierowany do Filemona, zamożnego chrześci­janina, mieszkającego w Kolosach, nawróconego najprawdo­podobniej przez ap. Pawła (w. 19). W jego domu znajdował się miejscowy zbór (w. 2)³⁶.

2. MOTYWY

Powodem napisania listu była sprawa Onezyma, zbiegłego niewolnika Filemona, nawróconego w Rzymie przez ap. Pawła. List do Filemona wraz z Listem do Efezjan, Listem do Fili­pian i Listem do Kolosan należy do tzw. listów więziennych. List napisany został w roku 62 lub 63 po Chr.

V. IDEE PRZEWODNIE

List ap. Pawła do Filemona jest osobistym listem ap. Pawła, traktującym o sprawach prywatnych, ale nie tylko, również o sprawach wiary i zborowych.

1. ONEZYM

W grą wchodzi niewolnik Onezym, zbiegły z domu File­mona, który przypadkowo, w bliżej nieznanych okolicznościach, spotkał się z ap. Pawłem przebywającym w rzymskim wię­zieniu. Tam poznał naukę Chrystusa i przyłączył się do gro­na chrześcijan (w. 10). Ap. Paweł poleca Onezymowi powrócić do swego pana, Filemona zaś prosi o niewyciąganie konsek­wencji z ucieczki, lecz przyjęcie Onezyma jak brata. Przez Onezyma posyła swój list. Prosi także Filemona o przygoto­wanie gościny, gdyż zamierza go odwiedzić (w. 22). Jak wi­dać, ap. Paweł pisał listy nie tylko zborowe i pasterskie, ale także prywatne.

2. ZNACZENIE LISTU

List pokazuje stosunki panujące w pierwotnym Kościele chrześcijańskim oraz relacje istniejące między apostołami a wyznawcami. Były to relacje otwartości i przyjaźni, nie pozbawione dystynkcji apostolskiego autorytetu ap. Pawła. List porusza kwestie niewolnictwa i wskazuje, jak Ewangelia wpły­wała na złagodzenie surowych rygorów owego czasu. W liście występuje ważny aspekt nie tyle teologiczny, ile raczej mo­ralny.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Przedstawienie autorskie: l-2.

2. Pozdrowienie: 3.

I. Uznanie dla Filemona: 4-7.

1. Jego miłość i wiara: 4-6.

2. Osobiste świadectwo Pawła: 7.

II. Apel o przyjęcie Onezyma: 8-20.

1. Okoliczności nawrócenia: 8-14.

2.Utrata i pozyskanie: 15-16.

3. Poręka: 17-20.

Zakończenie:

1. Zapowiedź przybycia: 21-22.

2. Pozdrowienia: 23-24.

3. Życzenia: 25.

§ 14. LIST DO HEBRAJCZYKÓW

I. NAZWA

W najstarszych rękopisach greckich nazwa listu brzmi: Pros Hebraious, czyli „Do Hebrajczyków”. Nazwa dłuższa jest dziełem czasów późniejszych. Za tą tradycją poszły współ­czesne wydania.

II. TREŚĆ

Treścią Listu do Hebrajczyków jest niebiańskie arcykapłaństwo Jezusa Chrystusa i Jego pojednawcza liturgia w nie­biańskiej świątyni na mocy własnej ofiary krzyża.

Po kilku słowach wstępu, mówiących o misji Chrystusa, ap. Paweł przedstawia w pierwszym rzędzie „wyższość Nowego Przymierza nad Starym”³⁷. Wykazuje zwłaszcza wyższość Chry­stusa od aniołów i od Mojżesza, w związku z czym nie można zmarnować owoców tegoż Nowego Przymierza, a szczególnie wizji odpoczynku. Następnie ap. Paweł „wykazuje, że Jezus jest prawdziwym arcykapłanem, przewyższającym godnością i skutecznością swej ofiary kapłaństwo Barona”³⁸. Ma właści­we kwalifikacje, został powołany przez Boga i z ufnością na­leży przez Niego przychodzić przed oblicze Boże. Przygotowuje następnie ap. Paweł czytelników do rozwinięcia tego zagad­nienia. Nie chce zajmować się podstawami nauk wiary, dodaje jednak czytelnikom otuchy i wskazuje na obietnice dane Abrahamowi.

Dalej omawia ap. Paweł szczegóły kapłaństwa Jezusowego: doskonałe, podobne do Melchizedekowego, wyższe niż lewickie: „Jezus jest Arcykapłanem w przybytku niebieskim i Po­średnikiem Nowego Przymierza, przez które stare zostało znie­sione”³⁹. Opisuje następnie ap. Paweł starotestamentalną świą­tynię, jej ofiary i służbę, co miało tylko, „znaczenie obrazowe, odnoszące się do teraźniejszego czasu” (9,9). Potem wskazuje na niebieskie sanktuarium i służbę w nim Jezusa. W ostat­nich rozdziałach ap. Paweł wzywa do wierności w wierze. W zakończeniu podaje wiadomości osobiste i życzenia, a także przekazuje pozdrowienia od braci z Italii.

III. AUTORSTWO

Autorstwo Listu do Hebrajczyków było przedmiotem ostrych polemik od wczesnych lat chrześcijaństwa. O ile wielu pisarzy chrześcijańskich przypisywało list ap. Pawłowi, o tyle wielu innych gorliwie odrzucało ten pogląd.

1. DZIEJE OPINII⁴⁰

W Kościele wschodnim list przypisywany był na ogół ap. Pawłowi. Orygenes, jeden z wczesnych Ojców Kościoła uwa­żał, że myśli są Pawłowe, zaś język kogoś innego. W rezulta­cie badań nad listem określił swe stanowisko następującym, stwierdzeniem: „Kto napisał list jedynie Bóg wie”⁴¹. Inaczej było w Kościele zachodnim, gdzie list nie był przypisywany ap. Pawłowi. Autorstwo listu przypisywane było Barnabaszowi, Apollosowi, Klemensowi lub Łukaszowi. Dopiero pod koniec IV wieku po Chr. List do Hebrajczyków został powszechnie uznany na Zachodzie za Pawłowy i kanoniczny.

W następnych wiekach spory na temat autorstwa i kano­niczności ustały. List był na ogół przypisywany ap. Pawłowi. Stan taki istniał aż do czasów nowożytnych, kiedy to spór rozgorzał na nowo. Obecnie Pawłowe autorstwo listu jest na ogół powszechnie uznawane, chociaż nieliczna grupa uczonych nadal odmawia Apostołowi autorstwa listu.

2. ARGUMENTY ZA I PRZECIW⁴²

Argumenty przeciw Pawiowemu autorstwu listu wywodzą; się głównie ze stylu i słownictwa listu. Słownictwo (język) i styl pisarza mogą się różnić ze względu na przedmiot, ale wówczas dotyczą one w większości terminów związanych z od­miennością opisywanego zagadnienia. O wiele bardziej cha­rakteryzują pisarza słowa, używane przez niego mechanicznie, niejako podświadomie, do których należą zwłaszcza przymiot­niki, czasowniki i spójniki. W Liście do Hebrajczyków występują niewielkie różnice w używaniu spójników, w stosunku do pozostałych listów Pawłowych. Teksty Starego Testamen­tu cytowane są w przekładzie dosłownym z Septuaginty, pod­czas gdy w innych listach cytowane są w tłumaczeniu, czasem z pamięci, z języka hebrajskiego. Autor Listu do Hebrajczy­ków pisze językiem greckim bardzo starannym, używając wy­rażeń i figur właściwych ówczesnej mowie pięknej.

Styl Listu do Hebrajczyków odznacza się spokojnym i zrów­noważonym wątkiem narracji, stylistycznie starannie wykoń­czonym, objawiającym głęboki i żywy tok myśli autora przy zachowaniu z jego strony większej poprawności języka. Jest wzorem wysokiego kunsztu argumentacji i poziomu retorycz­nego.

Mimo pewnych różnic w języku i stylu, w Liście do Hebraj­czyków występują jednak terminy i zdania wybitnie Pawłowe (np. 4,2; 1 Tes. 2,13; 5,12; Rzym. 3,2), jak i obrazy Pawłowe (np. 5,11 - 1 Kor. 3,1-9)⁴³. Pawłowy jest także epilog z wia­domościami osobistymi.

Różnice w języku i stylu zwróciły uwagę wczesnych pisa­rzy chrześcijańskich, przyzwyczajonych do pospolitej greczyzny. Klemens Aleksandryjski (zm. 215) sugeruje, iż Paweł napi­sał list po hebrajsku, po czym Łukasz dokonał przekładu na język grecki. Orygenes (zm.254) natomiast w taki oto sposób usiłował rozwiązać problem pogodzenia stylu Listu do Hebrajczyków ze stylem ap. Pawła, występującym w innych listach; „myśli wprawdzie pochodzą od Apostoła, wyrażenia jednak i układ należą do kogoś innego, który z pamięci przytacza myśli apostolskie i jak uczeń spisuje słowa swego mistrza”⁴⁴.

Na Pawłowe autorstwo Listu do Hebrajczyków rzucają pewne światło papirusy Chester Beatty. W kodeksie, składa­jącym się z listów ap. Pawła, List do Hebrajczyków znajduje się między Listem św. Pawła do Rzymian a Pierwszym Listem św. Pawła do Koryntian i Drugim Listem św. Pawła do Ko­ryntian. Chociaż okoliczność ta nie przesądza autorstwa ap. Pawła, wskazuje jednak, że we wczesnych dziejach Kościoła List do Hebrajczyków umieszczano wśród Listów Pawłowych. Autor listu był na pewno Żydem, znającym teologię i praktykę żydowską, a równocześnie hellenistą, znającym doskonale język grecki. Wskazuje to w dużym stopniu na ap. Pawła.

3. KOMPROMIS

Pomimo argumentów przytaczanych przez przeciwników Pawłowego autorstwa listu, zaprzeczających rzekomo jego au­torstwa, należy zauważyć, że argumenty te nie są na tyle prze­konywujące, aby obalić tradycyjny pogląd przypisujący List do Hebrajczyków ap. Pawłowi. Poza tym istnieją argumenty przemawiające zdecydowanie za jego autorstwem. Wiele zresz­tą różnic, dotyczących słownictwa i stylu innych Listów Pawłowych w porównaniu z Listem do Hebrajczyków można wy­tłumaczyć faktem pisania ich do różnych odbiorców i w róż­nych sprawach doktrynalnych i organizacyjnych. Natomiast różnice, których w ten sposób nie da się wyjaśnić, można roz­sądnie wytłumaczyć przez przyjęcie, że List do Hebrajczyków był przemówieniem (kazaniem) Pawła, wydanym następnie w formie teologicznego traktatu przez któregoś z jego współ­pracowników (może Apollosa?). Faktem jest, że List do He­brajczyków powstał przed upadkiem Jerozolimy i zawiera sło­wa i myśli ap. Pawła. Któż zresztą z ówczesnych przywódców Kościoła regionu Pawłowego mógłby napisać list o tak głębokich teologicznie i moralnie treściach?

IV. TŁO HISTORYCZNE

1. OGÓLNA SYTUACJA KOŚCIOŁA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO

Zagadnieniem, które bardziej niż jakiekolwiek inne roz­dzierało wewnętrznie Kościół Apostolski, była kwestia stosunku, do przepisów ceremonialnych, a zwłaszcza ich przestrzegania przez chrześcijan. Sobór Apostolski w Jerozolimie uwolnił: chrześcijan nawróconych z pogan od obowiązku zachowywa­nia żydowskich ceremonii, lecz potężna rzesza judeochrześcijan żyjących w Palestynie i w diasporze nie była psychologicznie przygotowana na tego rodzaju wolność. Byli bowiem oni przekonani, że - z uwagi na swe pochodzenie - powinni ich nadal przestrzegać. Było im niezwykle trudno zrozumieć, że przepisy obrzędowe wypełniły się w misji Chrystusa. Sytuacja, ta stwarzała w Kościele niezdrowe i niebezpieczne napięcia.

Ap. Paweł i jego bliscy współpracownicy posiadali nale­żyte zrozumienie znaczenia i miejsca w historii zbawienia, obrzędów i ceremonii Zakonu Mojżeszowego. Ap. Paweł znał ich nie tylko religijny charakter, ważny w religijności starozakonnej, ale także charakter przejściowy i figuratywny, wska­zujący na nowotestamentalne rzeczywistości mesjanistyczno-zbawcze i eschatologiczne, i wiedział, że czas ich obowiązy­wania już minął wraz ze śmiercią Jezusa. Wyrażał się o tym wielokrotnie w swoich listach (np. Kol. 2,16-17). Chrześcijań­ski Zbór Jerozolimy, składający się z nawróconych Żydów, zdawał się nie przywiązywać do tego należytej uwagi i nie dostrzegać nadchodzącego niebezpieczeństwa. Wyznawcy ci na­dal, jak za dawnych lat, zachowywali żydowskie święta i skła­dali ofiary, będąc gorliwymi miłośnikami prawa rytualnego (Dz.Ap. 15). Nie mieli pełnego zrozumienia o nowotestamental­nych rzeczywistościach zbawczych, a zwłaszcza służbie pojed­nawczej Chrystusa w niebieskiej świątyni. Nie zdawali sobie sprawy z tego, że starotestamentalne ofiary - w świetle naj­świętszej Ofiary Krzyża - były już właściwie bez jakiegokol­wiek zbawczego znaczenia. Tysiące tych chrześcijan żydowskiego pochodzenia, „gorliwie trzymających się Zakonu” (Dz.Ap. 21,20), doznałyby straszliwego zawodu i przeżyłyby kryzys wiary, gdy­by miasto i świątynia zostały zniszczone, na co się zanosiła w związku z narastającym powstaniem przeciw Rzymianom i co zresztą nastąpiło niedługo po napisaniu listu.

2. POTRZEBA INFORMACJI

Był więc najwyższy czas, aby otworzyć oczy żydowskim konwertytom na znaczenie nowotestamentalnej rzeczywistości zbawczej, tj. misterium zbawcze Jezusa i jego niebiańską kon­tynuację. Istniała konieczność, aby wiara ich została zakotwi­czona na czymś pewnym i niewzruszonym. Jeśli myśli ich już teraz zostaną zwrócone na Jezusa jako Najwyższego Kapłana oraz Jego niebieską świątynię i służbą oraz ofiarę krwi, tj. ową lepszą ofiarę niż cielce i kozły, to wówczas, gdy prze­minie ziemska postać świątyni i jej liturgii, wiara ich nie zachwieje się. Jeśli jednak nie posiądą właściwego zrozumienia tych spraw i nie będą mieć przed oczyma wizji niebieskich rzeczywistości zbawczych, prawdziwej świątyni i jej Arcykapłana, to widząc zniszczenie ziemskiej świątyni, w której pokładali nadzieję, doznają straszliwego wstrząsu i rozczaro­wania. Ważne było zatem, aby chrześcijanie pochodzenia ży­dowskiego zrozumieli te prawdy i to nie tylko dla swego dobra, lecz również dla dobra zborów poganochrześcijańskich, wśród których znajdą się wierni z Jerozolimy, wskutek zbliżającej się wojny z Rzymem, a zwłaszcza jej dramatycznych skutków i będącego następstwem tego rozproszenia.

List do Hebrajczyków pojawił się - jak można sądzić - w tej właśnie krytycznej godzinie dziejów prazboru jerozo­limskiego i judeochrześcijaństwa palestyńskiego oraz diaspory. Zawierał istotną informację doktrynalną, tj. duchowe światło, dotyczące właściwego zrozumienia prawdy o świątyni niebie­skiej i Chrystusie jako Najwyższym Kapłanie, jak również krwi, „która przemawia lepiej niż krew Abla” (12,24), a także odpocznienia, pozostającego jeszcze dla ludu Bożego (4,9) i bło­gosławionej nadziei „jako kotwicy duszy pewnej i mocnej, sięgającej aż poza zasłoną” (6,19).

3. ADRESACI, MIEJSCE I CZAS NAPISANIA LISTU

Nietrudno zrozumieć, że List do Hebrajczyków został skie­rowany do zboru jerozolimskiego, składającego się z judeo-chrześcijan, którym zagroziło największe niebezpieczeństwo w obliczu zbliżającej się katastrofy narodowej. Jest to opinia najbardziej prawdopodobna i obecnie przeważająca wśród biblistów⁴⁵. List został napisany w Italii, w Rzymie, na co wska­zuje wzmianka w Hebr. 13,24⁴⁶. Gdy chodzi o czas napisania listu, to przypuszczalnie nastąpiło to podczas pierwszego uwię­zienia ap. Pawła w łatach 61-63⁴⁷. Możliwa jest także data późniejsza⁴⁸.

List niewątpliwie musiał być napisany przed zburzeniem Jerozolimy i świątyni, co nastąpiło w roku 70 po Chr., i przed śmiercią ap. Pawła, co nastąpiło w roku 67 po Chr. Okres pierwszego uwięzienia rzymskiego jest bardzo prawdopodobny Prawdopodobny jest także okres międzywięzienny. Dokładną datę trudno jest ustalić.

V. IDEE PRZEWODNIE

Bogactwo treściowe Listu do Hebrajczyków jest niezwykle duże. W biblistyce współczesnej zwraca się na to coraz więk­szą uwagę. Biblistyka i teologia adwentystyczna zawsze przy­wiązywały do Listu do Hebrajczyków szczególne znaczenie.

1. WYŻSZOŚĆ NOWEGO PRZYMIERZA

Głównym tematem Listu do Hebrajczyków jest wykazanie wyższości nowotestamentalnych rzeczywistości zbawczych, a więc Nowego Przymierza nad Przymierzem Starym. Szczegól­nie List do Hebrajczyków podkreśla wyższość Chrystusa i Jego prawdziwego kapłaństwa. List do Hebrajczyków zawiera zwła­szcza chrystocentryczną interpretację starotestamentalnej li­turgii będącej symbolem, parabolą, czy wreszcie figurą nowo­testamentalnej i prawdziwej służby Chrystusa - jako Zbawcy i Arcykapłana. Doświadczenie starożytnego Izraela, żyjącego pod rządami cieniowego systemu służby Bożej, stanowiły wspa­niałą lekcję poglądową dla chrześcijaństwa. Za pośrednictwem typicznego systemu rytualno-świątynnego dawnego Izraela ap. Paweł starał się lepiej wyjaśnić swym jerozolimskim braciom zbawcze posłannictwo Chrystusa, zarówno mesjańskie ziemskie, jak i arcykapłańskie, niebieskie.

Problematykę występującą między różnymi aspektami sta­rotestamentalnej symboliki soteriologicznej, a nowotestamentalnymi rzeczywistościami zbawczymi, można ująć w następu­jące tematy: 1° Mojżesz i Chrystus jako wodzowie Ludu Boże­go, 2° Stare i Nowe Przymierze, 3° ziemska i niebieska świąty­nia, 4° ziemskie i niebieskie kapłaństwo, 5° ziemska i niebieska służba arcykapłańską, 6° przywileje chrześcijańskie i odpo­wiedzialność (por. SDABC).

2. MYŚL TEOLOGICZNA

Oprócz takich tematów, jak nauka o Bogu, Chrystusie i Duchu Świętym, o Kościele i Ludzie Bożym, o człowieku, nawróceniu i różnych aspektach moralności chrześcijańskiej oraz spraw eschatologicznych, szczególnie cenna jest nauka o świątyni, czyli tzw. sanktuariologia. Nauka ta wzbogaca chrześcijańską myśl teologiczną w zasadniczym stopniu i jest kluczem do zrozumienia właściwych wymiarów historii zba­wienia, a zwłaszcza Prawa i Ewangelii, nowotestamentalnych form kultu, sytuacji Kościoła jako wspólnoty wierzących, a nie instytucji zbawczej, którą jest i pozostaje świątynia niebieska, jej kapłan i święta liturgia pojednania.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Starotestamentalne objawienie Boże: 1,1.

2. Nowotestamentalne objawienie Chrystusowe: 1,2.

I. Wielkość i autorytet Chrystusa: 1,3-2,18.

1. Chrystus równy z Ojcem: 1,3.

2. Wyższy od aniołów: 1,3-14.

3. Wielkość zbawienia w Chrystusie: 2,1-4.

4. Cel inkarnacji Chrystusa: 2,5-18.

II„Odpoczynek” Ludu Bożego: 3,1-4,16.

1. Chrystus jako apostoł i najwyższy kapłan: 3,1-6.

2. Niewiara powodem porażki starożytnego Izraela: 3,7-19.

3. Wezwanie do wstąpienia do Bożego odpoczynku: 4,1-16.

III. Wywyższenie Chrystusa jako najwyższego kapłana: 5,1-8,13.

1. Mianowanie Chrystusa najwyższym kapłanem: 5,1-10.

2. Potrzeba przyjęcia Chrystusa: 5,11-6,20.

3. Kapłan według porządku Melchizedeka: 7,1-28.

4. Najwyższy kapłan niebieskiej świątyni: 8,1-15.

5. Nowe Przymierze w Chrystusie: 8,6-13.

IV. Służba Chrystusa jako najwyższego kapłana: 9,1-10,22.

1. Opis ziemskiej świątyni i jej służby: 9,1-7.

2. Typiczne znaczenie ziemskiej świątyni: 9,8-14.

3. Chrystus pośrednikiem Nowego Przymierza: 9,15-28.

4. Wyższość ofiary Chrystusa: 10,1-22.

V. Wezwanie do wierności i pobożnego życia: 10,23-13,17.

1. Świadomość dnia sądu i przyjścia Chrystusa: 10,23-39.

2. Bohaterowie wiary: 11,1-12,2.

3. Doświadczenie i prześladowanie: 12,3-13.

4. Pokuszenie: 12,14-29.

5. Różne sytuacje codziennego życia: 13,1-17.

Zakończenie

1. Prośba o modlitwy przyczynne: 13,18-19.

2. Życzenia: 13,20-22.

3. Informacja o Tymoteuszu: 13,23.

4. Pozdrowienia: 13,24-25.

B. LISTY POWSZECHNE

Listów powszechnych jest siedem. Stanowią je: List św. Jakuba, Pierwszy List św. Piotra i Drugi List św. Piotra, Pierwszy List św. Jana, Drugi List św. Jana i Trzeci List św. Jana oraz List św. Judy.

I.NAZWA

Nazwa „Listy powszechne”, zwane także „Listami katolickimi”, czyli właśnie „powszechnymi”, powstała w czasach poapostolskich. Pierwszy użył tej nazwy Dio­nizy Aleksandryjski, potem Orygenes i Hieronim, a od czasów Euzebiusza nazwa ta została upowszechniona. Nazwa wskazuje na charakter uniwersalny listów. Listy te charakteryzują się tym, że zostały skierowane do róż­nych zborów chrześcijańskich i wszystkich wiernych, a nie do określonego zboru czy grupy wierzących.

II. AUTORSTWO

Listy powszechne pochodzą od czterech osób: Jaku­ba, Piotra i Jana oraz Judy. Jakub i Juda byli apo­stołami, ale także rodzeństwem Chrystusa. Piotr i Jan, to również wybitni apostołowie Chrystusa. Szczegóły dotyczące ich życia omówione zostają przy charaktery­styce ich listów.

III. KOLEJNOŚĆ LISTÓW

W nowotestamentalnym kanonie Listy powszechne znajdują się obecnie między Listami Pawłowymi, a Apokalipsą. W pierwotnych kodeksach występują jed­nak po Dziejach Apostolskich. Kolejność ich ustalono na Wschodzie według kolejności funkcji ich autorów, piastowanych w kierownictwie pierwotnego Kościoła, wspomnianej przez ap. Pawła w Liście do Galatian (2,9), gdzie wymienia się jako „filary” Kościoła - Ja­kuba, Piotra i Jana. Kolejność taka występuje w naj­starszych kodeksach, jak np. kodeksach: Synaickim, watykańskim i innych.

IV. TEOLOGIA

Teologia Listów powszechnych koncentruje się na ogólnych tematach chrześcijańskiej teologii systematyczwej, a także szeregu tematów szczegółowych, wzbo­gacających znaczenie naukę wiary. Charakterystyka poszczególnych Listów powszechnych dostarczy dodat­kowych w tym zakresie refleksji.

§ 15. LIST ŚW. JAKUBA

I. NAZWA

List św. Jakuba, występujący w jednym z najstarszych rękopisów biblijnych i w Kodeksie Synaickim, nie posiada w ogóle nazwy, lecz jedynie następującą wzmiankę umieszczo­ną na końcu: „List Jakuba”. Inne manuskrypty zawierają nazwę: Jakobou Epistole, czyli „List Jakuba”. Późniejsze rę­kopisy list ten określają nadto jako „powszechny”, gdyż skie­rowany został nie do jednostki, lecz do ogółu chrześcijaństwa. List św. Jakuba określony zastał przez Euzebiusza, historyka kościelnego, jako pierwszy z Listów katolickich, czyli „pow­szechnych”⁴⁹. Inne Listy powszechne, to Pierwszy List św. Piotra i Drugi List św. Piotra, Pierwszy List św. Jana, Drugi List św. Jana i Trzeci List św. Jana oraz List św. Judy. We wszystkich najstarszych rękopisach, Listy katolickie, tj. listy od Jakuba do Judy włącznie, zamieszczone były przed Listami św. Pawła.

II. TREŚĆ

Treścią Listu św. Jakuba są ogólne zasady praktycznego życia chrześcijańskiego. Po pozdrowieniach, ap. Jakub prosi wiernych o cierpliwe znoszenie doświadczeń i zachęca do modlitwy, wskazuje następnie na znaczenie uczynków chrze­ścijańskich, gdyż bez nich wiara jest właściwie martwa⁵⁰. Podnosi następnie potrzebę czujności nad językiem oraz ostrze­ga przed posądzaniem i potępianiem bliźnich. Porusza wreszcie problematykę sprawiedliwości społecznej, a zwłaszcza wyzysku robotników przez bogaczy. Wzywa do cierpliwego oczekiwa­nia przyjścia Pana. Daje w końcu rady dotyczące chorych i błądzących.

III. AUTORSTWO

Nie jest rzeczą łatwą ustalić autora Listu św. Jakuba. No­wy Testament przytacza kilka osób noszących imię Jakuba. Który z nich był autorem Listu św. Jakuba? Oto pytanie, na które należy dać możliwie jasną odpowiedź.

1. KTÓRY JAKUB?

Zgodnie z treścią Nowego Testamentu znamy Jakuba, syna Zebedeusza i Salomei (Mat. 10,2.3; Mar. 3,17), oraz Jakuba syna Alfeusza (Mat. 10,3; Mar. 3,18; Łuk. 6,15; Dz.Ap. 1,13). Obaj byli apostołami. Wspomniane też jest w Nowym Testa­mencie imię Jakuba jako ojca jednego z apostołów, mianowicie Judasza lub Judy Jakubowego, ale nie Judasza Iskarioty (Łuk. 6,16; Dz.Ap.1,13), oraz imię Jakuba syna Kleofasa i Marii (Jan 19,25; por. Mat. 27,56). Imię Jakuba nosił również „brat Pański” (Gal. 1,19; Mat. 13,55; Mar. 6,3; Mat. 27,56). Kierownicze stano­wisko w prazborze jerozolimskim piastował od początku Jakub, syn Zebedeusza, zwany także Jakubem Większym. W roku 44 po Chr. został on ścięty na rozkaz Heroda Agrypy I. Potem miejsce jego zajął inny Jakub, zwany także „Jakubem Mniej­szym” (Mar. 15,40; Dz.Ap. 12,17; 15,13; 21,18; Gal. 2,9; 1 Kor. 15,7). Najprawdopodobniej ten właśnie Jakub - Jakub Mniejszy - był autorem Listu św. Jakuba (1,1). A może kierownikiem pra­zboru i autorem listu był Jakub „brat Pański”, nie apostoł?

2. KWESTIA IDENTYFIKACJI

Pozostaje jednak pytanie: czy Jakub, autor listu, był sy­nem Alfeuszowym, tj. jednym z apostołów, czy też „bratem Pańskim”, albo jednym i drugim. Józef Flawiusz sprawozdaje, że „brat Pański” był kierownikiem Zboru Jerozolimskiego⁵¹. Chrześcijańska tradycja z końca II w. po Chr. potwierdza fakt, że kierownikiem zboru jerozolimskiego był Jakub „brat Pań­ski”⁵² .Euzebiusz przypisuje autorstwo Listu Jakubowi „bratu Pańskiemu” i identyfikuje Jakuba Sprawiedliwego, syna Alfeuszowego, z „bratem Pańskim”, synem Józefa, a Jakuba z Gal.1,19 z Jakubem z Gal. 2,9⁵³. Współczesna biblistyka katolicka identyfikuje autora Listu św. Jakuba z Jakubem Mniejszym, synem Alfeusza, i bratem (raczej kuzynem) Pańskim ⁵⁴. Sprawa nie jest jednak rozstrzygnięta ostatecznie⁵⁵.

3. JAKUB

Interesujące opinie na temat Jakuba zawiera WNT: „W Dziejach Apostolskich i Liście św. Pawła do Galatów różnica między dwoma Apostołami mającymi imię Jakuba utrzymywa­na była dopóty, dopóki żył Jakub Większy (Dz.Ap. 12,2; Gal. 1,19). Po jego śmierci mowa jest tylko o Jakubie (Dz.Ap. 12,17; Gal. 2,9). Jakub Mniejszy stał na czele Kościoła jerozolimskie­go, w którym cieszył się powagą. Św. Paweł mówi o specjal­nym objawieniu się Chrystusa Zmartwychwstałego Jakubowi (1 Kor. 15,7). Musiał on odgrywać poważną rolę w gminie je­rozolimskiej, skoro św. Paweł po opuszczeniu więzienia pole­cił oznajmić o tym św. Jakubowi (Dz.Ap. 12,17). Starsi Kościo­ła jerozolimskiego zgromadzili się u św. Jakuba, aby wysłu­chać sprawozdania św. Pawła z jego działalności (Dz.Ap. 21,18). Św. Paweł zalicza go do trzech „filarów” Kościoła i wylicza go wśród nich na pierwszym miejscu (Gal. 2,9). Na Soborze Jerozolimskim liczono się z jego głosem i dołączone przez nie­go klauzule nazwano „Jakubowymi” (Dz.Ap. 15,13-21). Św. Jakub, sam wiernie zachowując Prawo Mojżeszowe, nie narzu­cał go chrześcijanom pochodzącym z pogaństwa (Dz.Ap. 15, 13 n; 21,18 n; Gal. 2,2 n). Jego postawa ułatwiła misję św. Pawłowi wśród pogan. Dzięki przestrzeganiu Prawa Mojże­szowego zyskał sobie wielki wpływ na Żydów. Nie było to na rękę saduceuszom; dlatego szukali sposobności, aby go zgła­dzić. Sposobność taka nadarzyła się po śmierci prokuratora Festusa (60-62 r.). Sanchedryn wyzyskał czas nieobecności prokuratora i przed przybyciem Albinusa w roku 62, pod prze­wodnictwem arcykapłana Annasza II, skazał św. Jakuba na śmierć. Na podstawie tych danych, zaczerpniętych z Flawiu­sza, rok 62 można by przyjąć jako datę ukamieniowania św. Jakuba Mniejszego (Antiq 20,9.1). O śmierci św. Jakuba mówi także Hegezyp. Jego zdaniem, św. Jakub zakończył życie w święto Paschy w roku 62 przez zrzucenie go z narożnika świątyni⁵⁶.

Słownictwo i styl listu wskazuje na człowieka obeznanego z językiem greckim i literaturą grecką. List zredagowany jest pięknym językiem greckim, zbliżonym do języka klasyczne­go ⁵⁷. Strona literacka listu pozostaje jednak w konwencji ję­zyka popularnego, języka koine.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Różne i liczne aluzje geograficzne wskazują, że list został napisany w Palestynie. Z listu można wywnioskować, że autor mieszkał w kraju bogatym w oliwę i figi. Można też wnioskować, że list był pisany w roku 44 po Chr., a więc roku, w którym został ścięty Jakub Większy, brat Jana, lub w terminie nieco późniejszym, a w każdym bądź razie przed śmiercią Jakuba Mniejszego, tj. w 62 roku. Dowody wewnętrz­ne wskazują na wczesną datę napisania listu. W liście np. nie ma wzmianki o większej grupie poganochrześcijan. Synagoga stanowiła nadal kościół centralny, chociaż chrześcijaństwo już się rozkrzewiło i zjednało sobie wielu zwolenników wśród po­gan.

V. MYŚLI PRZEWODNIE

Głównym tematem listu - jak wspomniano - jest prak­tyczne życie chrześcijańskie.

1. KWESTIA WIARY

List zwraca uwagę na rezultaty żywej wiary chrześcijań­skiej. Z naciskiem wykazuje różnice między wiarą prawdziwą i fałszywą. Podkreśla znaczenie wiary żywej, tj. popartej czy­nami chrześcijańskiego życia i służby.

2. KWESTIA UCZYNKÓW

Inaczej niż ap. Paweł definiuje ap. Jakub istotę i znacze­nie uczynków. O ile bowiem ap. Paweł widzi w uczynkach zasługi i stwierdza, że człowiek przez takie uczynki zbawio­nym być nie może, o tyle ap. Jakub widzi w nich nie zasługi, lecz wyraz i dowód wiary, i stwierdza, że bez takich uczyn­ków chrześcijanin również nie może być zbawiony.

3. ALUZJE

W Liście św. Jakuba występuje wiele aluzji do Chrystu­sowego kazania na Górze Błogosławienia (Mat. 5-7). Ponadto występują tam również pewne paralele do listów ap. Pawła i listów ap. Piotra (Jak. 1,22 - Rzym. 2,13; Jakub 4,7 - 1 Piotr 5,8.9).

4. MYŚL TEOLOGICZNA

W Liście św. Jakuba występują takie tematy teologiczne jak nauka o Bogu i Jezusie Chrystusie oraz Kościele i spra­wach eschatologicznych. Szczególnie jednak sporo jest myśli antropologicznej, dotyczącej moralności, ubóstwa, wiary i mo­dlitwy.

VI. PODZIAŁ TREŚCI

Wstęp

1. Przedstawienie autorskie: 1,1.

2. Pozdrowienie: 1,1.

I. Pokusy: 1,2-18.

1. Potrzeba cierpliwości i mądrości: 1,1-8.

2. Wytrwałość w poniżeniu i wywyższeniu: 1,9-12.

II. Dowód prawdziwej religii: 1,19-27.

1. Słuchanie raczej niż mówienie: 1,19-22.

2. Słuchać i czynić: 1,23-27.

III. Ostrzeżenie: 2,1-5,6.

1. Przeciwko wyróżnianiu ludzi: 2,1-13.

2. Przeciwko mówieniu o posiadaniu wiary: 2,14-26.

3. Przeciwko nadużywaniu języka: 3,1-18.

4. Przeciwko zwalczaniu się wzajemnemu: 4,1-17.

5. Przeciwko wyzyskowi: 5,1-6.

Zakończenie

1. Potrzeba cierpliwości: 5,7-11.

2. Potrzeba umiaru: 5,12-13.

3. Znaczenie modlitwy: 5,14--18.

4. Znaczenie duszpasterstwa: 5,19.20.

§ 16. PIERWSZY LIST ŚW. PIOTRA

I. NAZWA

List ten w najstarszych rękopisach nosi krótką nazwę Petrou A, czyli „Pierwszy Piotra”. Pierwszy List św. Piotra jest drugim z kolei Listem powszechnym Nowego Testamentu. Nie jest bowiem adresowany do poszczególnej osoby czy okre­ślonego zboru, lecz do Kościoła chrześcijańskiego, ze szczegól­nym uwzględnieniem wiernych znajdujących się w Azji Mniejszej (1,1).

II. TREŚĆ

Treścią Pierwszego Listu św. Piotra jest - jak stwier­dza - „napominanie i upewnienie, że taka jest prawdziwa łaska Boża” (5,12). Upomnienia dotyczą dążenia do osobistej świętości, miłości i odrodzenia oraz posługi w powszechnym kapłaństwie wierzących. Następnie upomnienia koncentrują się na stosunkach z bliźnimi - wobec pogan, władz, w zakre­sie życia rodzinnego, a wreszcie dotyczą spraw życia w obli­czu sądu Bożego, w związku z czym ap. Piotr zachęca do mi­łości, gościnności oraz radosnej służby nawet w czasie trud­ności i pokus szatana. List kończy się wzmianką o Sylwanie i pozdrowieniami.

III. AUTORSTWO

Współczesna biblistyka chrześcijańska uznaje Piotrowe autorstwo Pierwszego Listu św. Piotra, Przemawiają za tym zresztą sprawdziany zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne.

1. SPRAWDZIANY ZEWNĘTRZNE

Wcześni Ojcowie Kościoła znali Pierwszy List św. Piotra. Papiasz z Hierapolis i Polikarp ze Smyrny cytowali ten list. Z jego słownictwa korzystał także Klemens Rzymski. Podob­nie czynił Ireneusz, Tertulian i Klemens Aleksandryjski ⁵⁸.

2. SPRAWDZIANY WEWNĘTRZNE

List nosi imię Piotra jako swego autora (1,1; 5,1), co prze­cież nie może nie mieć swego znaczenia identyfikacyjnego. Znaczące są również aluzje do opisów ewangelicznych, któ­rych ap. Piotr był naocznym świadkiem (2,21-24; 3,18; 4,7) oraz wzmianka o Marku, z którego domem był ap. Piotr za­przyjaźniony (Dz.Ap. 12,12).

3. ARGUMENTY KRYTYCZNE

Niemniej jednak, pomimo tych świadectw, różni badacze wysuwali różne teorie, usiłując udowodnić, że list napisał ktoś inny niż ap. Piotr. Najbardziej sugerowanym autorem był Syl­wan (5,12), choć nie wykluczano także ap. Pawła. Podnoszono następujące argumenty na poparcie swych twierdzeń: 1° do­skonały język grecki, 2° charakterystyczne zwroty teologicz­ne, właściwe ap. Pawłowi, 3° mała liczba wzmianek o wyda­rzeniach z życia Jezusa, 4° ap. Piotr nie miał żadnych kon­taktów ze zborami w Małej Azji.

Żaden jednak z tych argumentów nie jest przekonywa­jący. Piękna greczyzna listu jest z pewnością zasługą Sylwana (5,12). Podobieństwo teologicznych wywodów, zachodzące mię­dzy listami Piotra i Pawła, nie są niczym szczególnym, gdyż obaj pisarze byli kierowani tym samym Duchem Bożym, a ponadto żyli tą samą ideą zbawczą i reprezentowali te same poglądy. List wspomina Chrystusa zgodnie z zachodzącą po­trzebą i w kontekście poruszonych zagadnień. Fakt, że ap. Piotr nie miał do czynienia z Małą Azją, również nie przed­stawia szczególnego argumentu, gdyż np. ap. Paweł także nie był w Rzymie, przed swym uwięzieniem, a jednak napisał List do Rzymian.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Jakie były motywy, miejsce i czas napisania przez ap. Piotra swego pierwszego listu? Jakie były okoliczności i tło historyczne powstania listu? Na pytania te winni jesteśmy możliwie jasną odpowiedź.

1. PISMO OKÓLNE

List można by_ nazwać pismem okólnym lub listem pasterskim skierowanym do „wychodźców rozproszonych po Poncie, Galacji, Kappadocji, Azji i Bitynii” (1,1). Wspomnianych tu pięć prowincji oznacza Małą Azję. Większość wierzących w znajdu­jących się tam zborach, to poganochrześcijanie, czyli konwertyci z pogan. Nawróceni z Żydów stanowili w tamtejszych zbo­rach mniejszość. Ap. Piotr był zainteresowany przede wszy­stkim pracą wśród nie pogan (Gal. 2,9). Niemniej jednak, jako ten, który ochrzcił pierwszego poganina, Korneliusza (Dz.Ap. 10,44 - 48), miał tytuł interesować się także postępem Ewangelii wśród pogan. Jak widać z treści listu, pozdrowień swych i pou­czeń nie ograniczał zatem do mniejszości żydowskiej (2,10; 4,3.4). Po Soborze Apostolskim ap. Piotr przybył do Antiochii (Gal. 2,11). Prawdopodobnie pracował później również w Małej Azji. Euzebiusz pisze, że ap. Piotr był pierwszym biskupem Antiochii ⁵⁹.

2. MIEJSCE I CZAS NAPISANIA LISTU

Trudno jest ustalić dokładne miejsce i datę pisania listu. Prawdopodobnie list został napisany w Rzymie, na co wskazuje termin „Babylon” (5,13), powszechnie stosowany do Rzy­mu. Można stąd wnioskować, że napisany został pod koniec życia ap. Piotra. Brak wzmianek o ap. Piotrze w Listach ap. Pawła, napisanych w Rzymie, a więc w listach więziennych i Drugim Liście św. Pawła do Tymoteusza, każe przypuszczać, że ap. Piotr nie był w Rzymie przed drugim uwięzieniem ap. Pawła, które - jak wiadomo - nastąpiło dopiero w je­sieni 66 roku po Chr. Charakterystyczne wzmianki o wrogim nastawieniu do chrześcijan (2,12; 4,12-16), pozwalają wniosko­wać, że list napisał ap. Piotr za panowania Nerona, w czasie prześladowania, które, jak wiadomo, rozpoczęło się ok. roku 64 po Chr. i trwało aż do śmierci ap. Pawła i ap. Piotra.

Interesującą hipotezę okoliczności napisania listu przedsta­wia współczesna biblistyka katolicka. „Powodem napisania li­stu stało się przybycie delegacji do Rzymu, prawdopodobnie do św. Pawła, z prośbą o rady i wskazówki w sprawie trudności, na jakie chrześcijanie byli narażeni w środowisku pogańskim. Zamiast św. Pawła członkowie delegacji spotkali w Rzymie tylko św. Piotra, on więc odpowiadając na pytania udzielił porad apostolskich w liście, który znamy jako pierwszy list św. Piotra”⁶⁰. Czy tak było faktycznie, trudno powiedzieć, ale hipoteza jest bardzo prawdopodobna. Pierwszy List ap. Piotra mógł_powstać, albo przed drugim uwięzieniem ap Pawła, w roku 65 lub 66, ale wówczas trzeba byłoby przylać, że ap. Piotr_wtedy przebywał w Rzymie, lub, że list nie powstał w Rzymie, albo też powstał po śmierci ap. Pawła, w roku 67 po Chr., co wydaję się hipotezą bardziej prawdopodobną.

V. IDEE PRZEWODNIE

Idee przewodnie listu należy rozpatrzeć w trzech aspek­tach, a mianowicie w aspekcie duszpasterskim, w aspekcie etyczno-społecznyni i aspekcie teologicznym.

1. ASPEKT DUSZPASTERSKI

Ap. Piotr, pisząc swój list, miał na uwadze przede wszy­stkim cel duszpasterski. Pociesza więc wierzących i zachęca ich do znoszenia „ognia” doświadczeń (4,12-16). Jego zdaniem „ogień” ten nie niszczy, lecz oczyszcza i wyplawia wiarę. Cier­pienia są istotnym elementem naśladownictwa Chrystusowego (2,21). Nie powinni tylko chrześcijanie cierpieć jako złoczyń­cy (2,20). Mówiąc o „ogniu” doświadczeń, miał prawdopodobnie ap. Piotr na myśli ostatnie wypadki w Rzymie, a mianowicie posądzenie chrześcijan o podpalenie miasta i wywołaną tym falę prześladowań.

2. ASPEKT ETYCZNO-SPOŁECZNY

Przedmiotem listu jest również problem stosunków etyczno-społecznych. Ap. Piotr zwraca się tutaj do wierzących w kwestii stosunku do władz (2,13-17) oraz z należną nauką do sług (2,18-25), żon (3,1-6), mężów (3,7) i współwierzących (3, 8-12), a także do starszych i do młodszych członków Kościoła (5,1-9).

3. ASPEKT TEOLOGICZNY

W liście swym ap. Piotr zawarł wiele głębokich myśli te­ologicznych, dotyczących Boga, Chrystusa i Ducha Świętego, Kościoła, zwłaszcza powszechnego kapłaństwa wierzących, od­rodzenia i chrześcijańskiego życia, a także kwestii eschatolo­gicznych.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienie: 1,1.2.

2. Uwielbienie Boga i Chrystusa: 1,3-9.

3. Oczekiwanie zbawienia przez patriarchów i proroków. 1,10-12.

I. Powołanie: 1,13-2,10.

1. Życie godne powołania: 1,13-25.

2. Powszechne kapłaństwo świętych: 2,1-10.

II. Życie chrześcijańskie: 2,1-3,13.

1. Przykładne życie wśród pogan: 2,11-17.

2. Poselstwo do sług: 2,18-25.

3. Poselstwo do małżonków: 3,1-7.

4. Napomnienie do jedności wierzących: 3,8-12.

III. O cierpieniu: 3,13-4,19.

1. Cierpienie jest przywilejem: 3,13-22.

2. Szlachetne życie: 4,1-6.

3. Trzeźwość i miłość: 4,7-11.

4. Wytrwanie w prześladowaniach: 4,12-19.

IV. Poselstwo do wspólnoty kościelnej: 5,1-11.

1. Poselstwo do starszych: 5,1-4.

2. Poselstwo do młodszych: 5,5.

3. Poselstwo do ogółu wyznawców: 5,6-11.

Zakończenie:

1. Okoliczności powstania listu: 5,12.

2. Pozdrowienia: 5,13-14.

§ 17. DRUGI LIST ŚW. PIOTRA

I. NAZWA

W najstarszych manuskryptach tytuł listu brzmi Petrou B, czyli „Drugi Piotra”. Nazwa dłuższa jest dziełem późniejszym. Kościół Aleksandryjski miał Drugi List św. Piotra w swym kanonie już ok. 200 roku po Chr.

II. TREŚĆ

Treścią Drugiego Listu św. Piotra są problemy związane z błędowierstwem dotyczącym bóstwa Chrystusa i Jego po­wtórnego przyjścia, jak również obrona nauczania apostolskie­go. Po wstępnym pozdrowieniu, ap. Piotr zachęca do wdzięcz­ności za łaski Boże oraz przypomina Jezusową naukę o drugiej paruzji. Potem ostrzega przed fałszywymi nauczycielami. Następnie powraca ponownie do kwestii eschatologicznych, a więc spraw związanych z powtórnym przyjściem Pana i koń­cem świata. Wezwaniem do uświęcenia i duchowego wzrostu kończy ap. Piotr swój list.

III. AUTORSTWO

Już od wczesnego chrześcijaństwa trwały dyskusje na te­mat autorstwa Drugiego Listu ap. Piotra. Dyskusje te nasiliły się w XIX w. i na początku XX i trwają nadal, choć już nie z tak dużym nasileniem.

1. OJCOWIE KOŚCIOŁA

Orygenes (185-254) wątpił w autentyczność listu, a Hie­ronim (340-420) twierdził, że kwestia autorstwa dotyczy sty­lu. W pismach chrześcijańskich pierwszych dwóch wieków po Chr. nie występują cytaty z Drugiego Listu ap. Piotra. W IV w. po Chr. list uznano powszechnie za autentyczny i na­tchniony⁶¹.

2. DOWODY WEWNĘTRZNE

Dowody wewnętrzne wskazują na Piotrowe autorstwo li­stu. Już pierwsze słowa listu kierują uwagę na ap. Piotra (1,1). Dowodzą tego inne jeszcze teksty: wzmianka o przemienieniu Pańskim (1,16-18), objawienie o śmierci (1,14) i wzmian­ka o napisaniu innego listu (3,1). Różnice, zachodzące w zakre­sie stylu i słownictwie w stosunku do stylu i słownictwa Pierwszego Listu św. Piotra (styl pierwszego listu jest jaśniej­szy, bardziej energiczny i żywy⁶²), można wytłumaczyć hipo­tezą posłużenia się innym niż Sylwan sekretarzem. Za autor­stwem Piotra opowiadają się dzisiaj bibliści katoliccy i wielu biblistów protestanckich.

3. STOSUNEK DO LISTU ŚW. JUDY

Czytając oba listy nietrudno zauważyć występujące zależ­ności. Z 25 wierszy Listu św. Judy aż 19 w całości lub części znajduje się w Drugim Liście św. Piotra. Wielu biblistów jest zdania, że List św. Judy został przerobiony na drugi rozdział Drugiego Listu św. Piotra i że autor Drugiego Listu św. Piotra był zależny od Judy. Przypuszczalnie jednak List św. Judy jest późniejszy, bo obrazuje wypełnienie się Piotrowych zapowie­dzi o fałszywych nauczycielach.

IV. TŁO HISTORYCZNE

W jakich okolicznościach napisał ap. Piotr swój drugi list? Oto pytanie, na które pragniemy dać odpowiedź. Zagadnienie jest interesujące i ważne.

1. ADRESACI

Drugi List św. Piotra skierowany został do tych, którzy „osiągnęli wiarę równie kosztowną co i nasza” (1,1). Ap. Piotr drugi swój list kieruje przypuszczalnie do czytelników pier­wszego listu (3,1) w obliczu spodziewanych ataków fałszy­wych nauczycieli.

2. MIEJSCE I CZAS NAPISANIA LISTU

Jak się wydaje, ap. Piotr zginął śmiercią męczeńską w roku 67 po Chr. Jego drugi list został z pewnością napisany krótko przed śmiercią (1,14). Nie jest pewne, gdzie Apostoł pi­sał ten list, lecz przypuszcza się, że w Rzymie. Nie jest rów­nież pewne, czy pisał go przed śmiercią ap. Pawła czy po jego śmierci. Przypuszcza się jednak, że ten list został napisany po śmierci ap. Pawła, podobnie jak Pierwszy List św. Piotra.

V. IDEE PRZEWODNIE

Myśli przewodnie listu rozpatrzmy w układzie ogólnej charakterystyki tematycznej i w układzie teologii systema­tycznej.

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

Treść listu posiada charakter bez wątpienia duszpasterski, chociaż stwierdzić należy, iż występuje w nim wiele elemen­tów również doktrynalnych. Apostoł napomina czytelników, aby wzrastali w łasce i duchowej wiedzy oraz okazywali zna­miona Bożego powołania i wybrania. W pierwszym rozdziale podkreśla znaczenie proroctwa, w drugim - przestrzega przed mającymi nadejść fałszywymi nauczycielami, w trzecim - wzywa do gotowości w oczekiwaniu na Dzień Pański.

2. MYŚL TEOLOGICZNA

Myśl ta przedstawia swoiste bogactwo. Nauka o Bogu za­wiera tak istotne momenty jak kwestie preegzystencji (2,4) i opatrzności Bożej (1,3; 2,5-7). Chrystologia powiązana jest z kwestiami eschatologicznymi. Eschatologii poświęca zresztą ap. Piotr wiele uwagi, co zresztą jest głównym wątkiem tre­ściowym listu. Mówi o czasach poprzedzających Dzień Pana. Porusza również kwestie antropologii biblijnej, angelologii i demonologii. Istotnym elementem są aspekty karności kościel­nej, walki z błędowierstwem.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienia: 1,1.2.

2. Uwielbienie: 1,3-11.

I. Cel listu: 1,12-21.

1. Ugruntowanie w prawdzie: 1,12-15.

2. Osobiste świadectwo ap. Piotra: 1,16-18.

3. Potwierdzenie Ewangelii w proroctwie: 1,19-21.

II. Ostrzeżenie przed fałszywymi nauczycielami: 2,1-22.

1. Fałszywi nauczyciele: 2,1-3.

2. Potępienie niezbożnych i wybawienie sprawiedliwych: 2,4-10.

3. Natura fałszywych nauczycieli: 2,10-22.

III. Powtórne przyjście Chrystusa: 3,1-16.

1. Świadectwo proroków i apostołów: 3,1-2.

2. Naśmiewcy: 3,3-7.

3. Pewność przyjścia Chrystusa: 3,8-10.

4. Napomnienie do świątobliwego życia: 3,11-16.

Zakończenie

1. Wezwanie do stateczności chrześcijańskiej: 3,17.

2. Wezwanie do duchowego wzrostu: 3,19.

§ 18. PIERWSZY LIST ŚW. JANA

I. NAZWA

W najstarszych rękopisach greckich znajduje się krótka nazwa listu, Joanou A, czyli „Pierwszy Jana”. Nie jest pewne, czy list ten jest w ogóle pierwszym listem napisanym przez Jana. Niemniej jednak przyjmujemy go jako Pierwszy List św. Jana, zachowany w kanonie Pisma Świętego przez Koście Chrześcijański.

II. TREŚĆ

Treścią Pierwszego Listu św. Jana jest „umocnienie wiary prawdziwej w Jezusa Chrystusa”⁶³. Ap. Jan „dużo miejsca po­święca zarówno prawdziwej nauce i zwalczaniu heretyków, jak też zachętom do zachowania prawdziwej wiary i do prak­tykowania miłości”⁶⁴. Wskazuje ap. Jan czytelnikom na kwe­stionowane przez fałszywych nauczycieli prawdy wiary i po­daje sposób ich obrony, upominając zarazem, „aby swoje ży­cie całkowicie dostosowywali do nauki Chrystusa Pana”⁶⁵. W liście występuje „łańcuchowe łączenie myśli”⁶⁶.

III. AUTORSTWO

W żadnym z listów św. Jana autor nie identyfikuje siebie na wzór np. ap. Pawła czy ap. Piotra. A jednak wiele dowodów wewnętrznych i zewnętrznych wskazuje niedwuznacznie na ap. Jana jako autora.

1. DOWODY WEWNĘTRZNE

Między listami ap. Jana a Ewangelią według św. Jana istnieje tak wielkie podobieństwo, że rozprasza ono wszelki cień wątpliwości co do Janowego autorstwa tych pism. Podo­bieństwo, występujące między Ewangelią ap. Jana a Pier­wszym Listem św. Jana, powtarza się również w Drugim Li­ście św. Jana. Jeśli przyjmujemy, że autorem Ewangelii św, Jana jest ap. Jan, brat Jakuba i syn Zebedeusza, to przyjąć musimy także Jamowe autorstwo listów ap. Jana.

Dla obu pism charakterystyczne są m. in. następujące zwro­ty: „co było od początku”, „słowo żywota”, „miłość”, ,,duch prawdy” itp.⁶⁷ Podobieństwa występują również w stylu, słownictwie, gramatyce oraz w słowach przeciwstawnych jak światłość-ciemność, życie-śmierć itp. Różnice natomiast, jakie za­chodzą między Ewangelią a listami ap. Jana, należy tłumaczyć odmiennością czasu i charakteru tych pism. List ma charak­ter duszpasterski, a Ewangelia - teologiczny z głównym ak­centem na Jezusa jako wcielone Słowo Boże.

2. DOWODY ZEWNĘTRZNE

Pierwszy List św. Jana znany był od czasów najdawniej­szych. Uważano go za autentyczny i natchniony, a więc tak­że kanoniczny. Znają list Polikarp, Justyn, Klemens, Ignacy. Jedynie w Syrii podnoszono pewne wątpliwości, ale wątpliwo­ści te nie posiadały charakteru dominującego. Obecnie niektórzy bibliści nadal kwestionują Janowe autorstwo listu, lecz stanowią oni niewielki wyjątek. Styl Pierwszego Listu św. Ja­na posiada charakter nieco tajemniczy i abstrakcyjny. Słow­nictwo jest ubogie, a język wskazuje na wiek podeszły autora, posiada charakter obrazowy.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Czy Pierwszy List św. Jana został napisany przed czy po Ewangelii? Przypuszcza się, że list ten, podobnie jak pozostałe listy Jana, powstał po Ewangelii, ale przed Apokalipsą. Do kogo został skierowany? Gdzie i kiedy powstał? Spróbujmy dać odpowiedź na te pytania.

1. ADRESACI

Z treści listu wynika, że list został napisany przez czło­wieka podeszłego w latach. Wskazują na to takie zwroty, jak: „dziatki” albo „dzieci” (2,1.12; 3,7.18; 4,4; 5,21). Ten bezpośred­ni stosunek nasuwa wniosek, że autor pisał swój list do kogoś, kogo znał dobrze i osobiście. Prawdopodobnie pisał ten list do wierzących w Małej Azji, wśród których pracował długie lata.

2. MIEJSCE

Tradycja wczesnochrześcijańska stwierdza, że ap. Jan przez wiele lat przebywał w Jerozolimie, a po zagładzie mia­sta udał się do Małej Azji, gdzie wizytował znajdujące się tam zbory (Obj. 1,4). Stamtąd został wezwany do Rzymu, aby stawić się przed cesarzem Domicjanem. W Rzymie doznał tor­tur. Został wrzucony do kotła wrzącej oliwy, lecz Pan wyrwał swego sługę z opresji⁶⁸. Potem został skazany przez cesarza na wyspę wygnania, na wyspę Patos”. Podczas wizytacji zborów małoazjatyckich, przebywał ap. Jan także w Efezie. Tam właśnie przypuszczalnie ap. Jan napisał swe listy. Efez więc należałoby uważać za miejsce napisania listu. Jest ta całkiem możliwe.

3. CZAS

Jeśli chodzi o czas napisania listu, to przypuszcza się, że jest nim połowa lat dziewięćdziesiątych pierwszego wieku po Chr. Dowodem na istnienie listu już ma początku II w. Chr. są wypowiedzi Polikarpa oraz Papiasza, cytowane w „Historii Kościoła” Euzebiusza (III, 24), a także świadectwo Ireneusza i kanonu Muratoriego.

V. IDEE PRZEWODNIE

Myślą przewodnią listu jest duszpasterstwo. Jan pisze do wierzących, swoich duchowych dziatek, napominając ich do lepszego życia w miłości Chrystusowej.

1. TEMAT KLUCZOWY

Kluczowym tematem listu jest „miłość”, gdyż „Bóg jest miłością” (4,8). Miłość pochodzi od Boga. Bóg miłuje nas, w dowód czego dał swojego Syna, dlatego też powinniśmy i my jedni drugich miłować (3,11).

2. HEREZJE

Przestrzega również przed herezjami, jakie już w jego czasach pustoszyły Kościół chrześcijański od wewnątrz (2,18. 19). Stanowczo występuje przeciwko prądom gnostyckim, któ­re upowszechniły fałszywą gnosis, czyli wiedzę. Jan z nacis­kiem wypowiada się przeciwko dwom zwłaszcza formom gno­stycyzmu, a mianowicie, doketyzmowi i keryntianizmowi, wy­stępującym przeciwko naturze Chrystusa. Doketyzm negował realną inkarnację Chrystusa i uczył, że Chrystus tylko pozo­rował posiadanie ludzkiego ciała. Keryntus, współczesny Jano­wi, po wychowaniu się w Egipcie, nauczał w Małej Azji, opo­wiadając się za nauką projudaistyczną. Dowodził, że Jezus był faktycznie i naturalnie zrodzonym synem Józefa i Maryii, że Chrystus jako Boski Logos wstąpił w ciało Jezusa dopiero po chrzcie, lecz opuścił je przed ukrzyżowaniem. Twórców tych herezji określił ap. Jan mianem „antychrystów” (2,18) i „fał­szywych proroków” (4,1).

Celem przeciwstawienia się tym herezjom, podkreśla ap. Jan rzeczywistą inkarnację, czyli ucieleśnienie Jezusa (1,1-3), stwierdzając, że Jezus przyszedł w ciele (4,2). Wierzący winni posiadać prawdziwą wiedzę (5,20), w przeciwieństwie do wie­dzy fałszywej. Te starożytne kontrowersje przedstawiają po­ważną przestrogę i dzisiaj, kiedy to ponownie niektóre kie­runki chrześcijańskie kwestionują naturę wcielenia Chrystusa.

3. TEOLOGIA

Sporo uwagi poświęca ap. Jan nauce o Trójcy, a więc Bogu Ojcu, który jest źródłem miłości, Synowi, który jest Sło­wem żywota, orędownikiem i sprawcą zbawienia, i Duchowi Świętemu, który składa świadectwo (5,6). Zwraca także ap. Jan uwagę na życie chrześcijańskie, podkreśla potrzebą prak­tycznego realizowania zasad wiary, ostrzega przed antychry­stem. Akcentuje nowonawrócenie.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Bezpośredni kontakt z Jezusem: 1,1-3.

2. Cel listu: 1,3-4.

I. Konieczność społeczności z Bogiem i ludźmi: 1,5-10.

1. Przebywanie w świetle: 1,5-7.

2. Pełnia radości: 1,4.

II. Napomnienie do bezgrzesznego życia: 2,1-28.

1. Chrystus pośrednikiem: 2,1-2.

2. Chodzić, jak On chodził: 2,3-6.

3. Nowe przykazanie: 2,7-11.

4. Apel Jana do wyznawców: 2,12-28.

III. Różnice między dziećmi Bożymi a szatana: 2,29-3,24.

1. Sprawiedliwość synów Bożych: 2,29-3,7.

2. Kto grzeszy jest z diabła: 3,8.9.

3. Kto nie miłuje brata jest z diabła: 3,10-18.

4. Zapewnienie Boże o zbawieniu: 3,19-24.

IV. Prawda, miłość i wiara: 4,1-5,12.

1. Duch prawdy i duch błędu: 4,1-6.

2. Miłość jest od Boga: 4,7-21.

3. Wiara przynosi zwycięstwo i życie: 5,1-12.

Zakończenie

1. Przypomnienie celu życia: 5,13.

2. Wezwanie do bezgrzeszności: 5,14-17.

3. Zachęta do poznania Boga i Chrystusa: 5,18-21.

§ 19. DRUGI LIST ŚW. JANA

I. NAZWA

Krótki tytuł Joanou B, występujący w najwcześniejszych manuskryptach greckich, dowodzi, że list ten jest drugim z kolei listem św. Jana. Kolejność taka aresztą wynika z treści porównawczej wszystkich trzech listów. Pewne cytaty listu wskazują, że został on napisany po Pierwszym Liście św. Ja­na (2 Jan 5-7,9-12; 1 Jan 1,4; 2,4.5.7,18; 5,10-12).

II. TREŚĆ

Treścią Drugiego Listu św. Jana jest poselstwo do „wy­branej pani i jej dzieci”, wyrażające radość z powodu wier­ności wobec prawdy, nawołujące zarazem do życia zgodnego z przykazaniami Bożymi i ostrzegające przed zwodzicielami.

III. AUTORSTWO

Kto jest autorem Drugiego Listu św. Jana? Biblistyka współczesna przypisuje go bez zastrzeżeń ap. Janowi. Stano­wisko takie jest słuszne, potwierdzone przez dowody zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne.

1. DOWODY ZEWNĘTRZNE

Najstarsze świadectwa wskazują na ap. Jana jako autora listu. O liście tym wspominają następujący Ojcowie Kościoła: Ireneusz, Polikarp, Klemens Aleksandryjski i inni⁷⁰. Są to bardzo cenne świadectwa.

2. DOWODY WEWNĘTRZNE

Autorem listu jest niejaki „Starszy” (1). Może nim być tylko ap. Jan, autor Pierwszego Listu św. Jana. Przemawiają za tym podobieństwa nawiązujące do Pierwszego Listu św. Jana, np. słowo „antychryst” (2 Jana 5,1; 1 Jana 2,18; 2,2; 4,3), oraz takie zwroty jak: „chodzić w prawdzie” (2 Jan 4; 1 Jan 1,7), „nowe przykazania” (2 Jan 5; 1 Jan 2,8), „mieć ojca i sy­na” (2 Jan 9; 1 Jan 5,12), „wzajemnie się miłujcie” (2 Jan 5: 1 Jan 3,11). Podobieństwa zachodzące między Pierwszym Li­stem św. Jana a Drugim Listem św. Jana są oczywiste.

IV. TŁO HISTORYCZNE

List został najprawdopodobniej napisany niedługo po Pier­wszym Liście św. Jana. Ap. Jan był wówczas człowiekiem w podeszłym już wieku. Pisał ten list do „wybranej pani i jej dzieci” (1). Wielu biblistów dopatruje się tutaj wybranej gmi­ny chrześcijańskiej w Małej Azji⁷¹. Czy tak jest faktycznie, nie jest pewne. Nic zresztą nie stoi na przeszkodzie, aby list napisany został do określonej, rzeczywiście istniejącej rodziny.

V. IDEE PRZEWODNIE

List nosi charakter prywatny, osobisty i poufny. Pisze go ap. Jan do wybranej pani i jej dzieci. Wyraża zadowolenie ze stanu duchowego tej rodziny i przestrzega przed fałszywy­mi nauczycielami. List przedstawia ducha miłości oraz daje wzór prawdziwego braterstwa i przyjaźni, a zarazem ostroż­ności i chrześcijańskiej czujności, jakie powinny zawsze istnieć wśród wierzących w Kościele Chrystusowym.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Pozdrowienie: 1.2.

2. Błogosławieństwo: 3.

I. Poselstwo: 4-6.

1. Radość z trwania w Wierze: 4.

2. Napomnienie: 5.6.

II. Przestroga: 7-12.

1. Ostrzeżenie przed fałszywymi nauczycielami: 7-11.

2. Nadzieja szybkiego spotkania się: 12.

Zakończenie

1. Pozdrowienia: 13.

2. Dzieci wybranej siostry: 13.

§ 20. TRZECI LIST ŚW. JANA

I. NAZWA

W starożytnych rękopisach list nosi nazwę Joanou G, czyli „Trzeci Jana”. Nazwa dłuższa, przyjęta w nowoczesnych wy­daniach, jest późniejszego pochodzenia.

II. TREŚĆ

Treścią Trzeciego Listu św. Jana są życzenia dla Gajusa, wyrazy radości z powodu jego uczciwości i życia w praw­dzie. Przestrzega ap. Jan następnie swego przyjaciela przed Diotrefesem. Dobre świadectwo wydaje natomiast Demetriuszowi.

III. AUTORSTWO

Gdyby nie istniał Pierwszy List św. Jana i Drugi List św. Jana, to kwestia autorstwa Trzeciego Listu św. Jana nastręczałaby pewne trudności. Jednakże podobieństwo stylu, zachodzące między Pierwszym Listem św. Jana, Drugim Li­stem św. Jana i Trzecim Listem św. Jana wskazuje na wspól­ne ich autorstwo. Jeżeli autorem pierwszego i drugiego listu był faktycznie ap. Jan, to bez wątpienia jest on również auto­rem trzeciego listu.

IV. TŁO HISTORYCZNE

List jest pismem prywatnym i osobistym, skierowanym do niejakiego Gajusa, zacnego i wiernego wyznawcy, szczególnie poważanego przez ap. Jana.

1. DWIE POSTACIE

W liście wspomniane zostały dwie inne jeszcze postacie: Diotrefes i Demetriusz. Pierwszy, to samowolny i występny zwierzchnik zboru, odmawiający współpracy z Apostołem, ujarzmiający zbór i prowadzący go w apostazję. Drugi, to De­metriusz, jakiś wędrowny nauczyciel, któremu ap. Jan wydaje pozytywne świadectwo.

2. OKOLICZNOŚCI POWSTANIA

List został pisany prawdopodobnie wskutek dalszego, nie­pomyślnego rozwoju sytuacji, przedstawionej w Pierwszym Li­ście św. Jana.

V. IDEE PRZEWODNIE

Przewodnim tematem listu jest aspekt praktyczny, wybit­nie duszpasterski. List jednak zawiera kilka niezwykle cen­nych elementów treściowych.

1. PROBLEM APOSTAZJI

Jeśli Pierwszy List św. Jana był ostrzeżeniem przed fał­szywymi nauczycielami i apostazja, to Trzeci List św. Jana został napisany celem zapobieżenia tendencjom opozycyjnym, wywrotowym i odszczepieńczym, tworzonym przez Diotrefesa. Prawdopodobnie Diotrefes był starszym zboru, zwolennikiem fałszywych nauk gnostycyzmu, a przy tym człowiekiem zaro­zumiałym i aroganckim. Diotrefes przypuszczalnie nie chciał odczytać w zborze Pierwszego Listu św. Jana, przestrzegające­go przed gnostycyzmem, a nawet odważył się nie dopuścić do głosu samego Apostoła (9). Jan, pisząc do Gajusa, chce za jego pośrednictwem wpłynąć na lojalnych członków zboru. Przygo­towuje ich więc na osobiste przybycie i ewentualne złożenie wywrotowego zwierzchnika z urzędu.

2. DUCH MIŁOŚCI

Trzeci List św. Jana, podobnie jak listy pozostałe, odzna­cza się duchem łagodności i miłości braterskiej. Zdradza pięk­ny i szlachetny charakter Apostoła, stanowi wzór dla chrześci­jan wszystkich czasów.

3. MYŚL TEOLOGICZNA

Myśl teologiczna obejmuje szeroko pojęty stosunek czło­wieka do Boga i bliźnich oraz zagadnienie religijności, odro­dzenia i czynu. W Trzecim Liście św. Jana interesującym ele­mentem jest także piękne życzenie zdrowia, ważne zagadnie­nie z dziedziny antropologii.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Przedstawienie autorskie: 1.

2. Adresat: 1.

I. Poselstwo: 2-8.

1. Zadowolenie z Gajusa: 2-4.

2. Znaczenie gościnności: 5-8.

II. Diotrefes i Demetriusz: 9-14.

1. Wrogie usposobienie Diotrefesa: 9.10.

2. Demetriusz: 11-12.

3. Informacja dla Gajusa: 13-14.

Zakończenie

1. Życzenia pokoju: 15.

2. Polecenie pozdrowień: 15.

§ 21. LIST ŚW. JUDY

I. NAZWA

W najstarszych rękopisach greckich List św. Judy zaty­tułowany został krótko Jouda. List nie jest skierowany do po­jedynczej osoby lub zboru albo szeregu, zborów, lecz: do „po­wołanych, w Bogu Ojcu umiłowanych, a dla Jezusa. Chrystusa zachowanych” (1,1). Z tej przyczyny list został nazwany listem powszechnym.

II. TREŚĆ

Treścią Listu św. Judy są ostrzeżenia przed fałszywymi nauczycielami, głoszącymi moralną swobodę i pogardzającymi Chrystusem, oraz przed ich przestępstwami, a także zachęty do umacniania się w wierze, miłości i służbie. Św. Juda koń­czy list doksologią na cześć Boga Ojca.

III. AUTORSTWO

Pisarz nazywa siebie „Juda, sługą Chrystusa, i bratem Ja­Kuba” (w. 1). Kim był jednak autor listu? Co można o nim powiedzieć? Co mówi na ten temat tradycja chrześcijańska? Oto ważne pytania.

1. KTÓRY JUDA?

W Nowym Testamencie kilka osób nosiło imię Judy. „Ju­dasz (Juda) Iskariot” (Mat. 10,4), „Judasz, nie Iskariota” (Jan. 14,22), zwany także Tadeuszem (Mat. 10,3), „Juda Galilejczyk” (Dz.Ap. 5,37), „Juda” z Damaszku (Dz.Ap. 9,11), „Juda, zwany Barsabaszem” (Dz.Ap. 15,22), oraz „Juda”, który wraz z „Jakubem” i „Jozesem” był „bratem” Jezusa (Mar. 6,3), jak rów­nież „Judasz Jakubowi” (Łuk. 6,16), zwany także „Juda Jakubowym” (Dz.Ap. 1,13), tj. owym „Judaszem, nie Iskariotą” Jan 14,22), czyli Tadeuszem.

2. BRAT JAKUBA ALFEUSZOWEGO

Powszechnie przyjmuje się, że Jakub, „brat Pański”, jest tzw. Jakubem Mniejszym, który przewodniczył pierwszemu Soborowi Apostolskiemu w Jerozolimie (Dz.Ap. 12,17; 15,13), a potem - po śmierci Jakuba Zebedeusza - stał na czele Kościoła Jerozolimskiego i cieszył się powagą, który także najprawdopodobniej napisał List św. Jakuba. Zwrot „Juda Ja­kubowy” (Dz.Ap. 1,13) należy rozumieć zgodnie z wyjaśnieniem samego Judy, tj. w sensie pokrewieństwa, a nie genetycznym, zatem w sensie, że był bratem Jakuba⁷². Jeśli przyjąć, że za­równo Jakub, jak i Juda nie byli apostołami, lecz wyłącznie „braćmi” Jezusa, to charakterystyczny zwrot „sługa Chrystusa” świadczyłby o subtelnym i skromnym usposobieniu Judy, nie wynoszącym swego pokrewieństwa.

3. DOWODY ZEWNĘTRZNE I WEWNĘTRZNE

List znajduje się w kanonie Muratoriego. Znają go Tertulian, Orygenes oraz Klemens Aleksandryjski. List napisany został stylem twardym, surowym, pełnym obrazów. Język jest przeniknięty semityzmami. Zbliżony jest do języka Listu św. Jakuba. Wszystko to wskazywałoby na brata Jakuba Mniej­szego, Alfeuszowego.

IV. TŁO HISTORYCZNE

List jest poważnym napomnieniem duszpasterskim, skiero­wanym do „powołanych”, tj. przypuszczalnie, nawróconych z żydowstwa, czyli judeochrześcijan.

1. CEL LISTU

Powodem napisania listu była odstępcza działalność elementów wywrotowych, które wkradły się do Kościoła i powodowały rozerwanie zborów oraz odprowadzenie wielu wyznaw­ców chrześcijańskich od Ewangelii (w. 4,8). Aluzje poczynio­ne przez ap. Pawła w jego Liście do Kolosan, a następnie charakterystyczne wzmianki występujące w listach powszech­nych i w Objawieniu św. Jana wskazują, że w owym czasie szalała wśród zborów Małej Azji gnostycka herezja. Nie jest wykluczone, że List św. Judy był skierowany do tych przede wszystkim zbiorów w obliczu nasilających się ataków herezji.

2. KWESTIA ZALEŻNOŚCI

Interesujące jest, że szereg wersetów z Listu św. Judy znajdujemy w Drugim Liście św. Piotra (Juda 4-18 - 2 Piotra. 2,1-3,3). Występują tam nie tylko te same myśli, ale i te same słowa i zwroty. Zachodzi więc pytanie, kto od kogo za­pożyczył: czy Juda od Piotra czy też Piotr od Judy, albo też czy obaj nie korzystali przypadkowo z jakiegoś wspólnego, nieznanego nam źródła? Na te pytania nie ma definitywnej odpowiedzi. Większość biblistów jest zdania, że List św. Ju­dy został wcześniej pisany niż Drugi List św. Piotra. Inni bibliści są zdania, że ap. Piotr pisał wcześniej niż Juda. Jest to teoria bardzo prawdopodobna.

3. CZAS NAPISANIA LISTU

W związku z powyższymi uwagami trudno jest ustalić datę napisania listu. O ile List św. Judy jest wcześniejszy, ta musiał być napisany między rokiem 62 po Chr. (przypuszczal­na data śmierci ap. Jakuba Mniejszego) a rokiem 67 po Chr. (przypuszczalna śmierć Piotra), o ile późniejszy, to mógł być napisany między rokiem 70-85 po Chr. Nic definitywnego na ten temat nie da się powiedzieć.

V. IDEE PRZEWODNIE

Z wiersza 3 wynika, że autor zamierzał napisać list pa­sterski o „wspólnym zbawieniu”, celem, wzmocnienia wiernych, w wierze.

1. OBRONA WIARY

Jednakże wiadomości o wywrotowej działalności fałszywych nauczycieli, jakie do niego dotarły, spowodowały, że pod natchnieniem Ducha Świętego zmienił swój pierwotny zamiar i napisał list wzywający swych czytelników do dzielnej obrony wiary, „która raz na zawsze została przekazana świętym” (3), zachęcając jednocześnie wierzących do tego dzieła. Dema­skuje również zwodzicieli, ujawniając ich powiązania z wcze­śniejszymi buntami wobec Boskiego autorytetu. Ponadto pole­ca swej trzodzie unikanie zwodzicieli oraz przygotowanie się na spotkanie Pana w chwale. Dla lepszego zrozumienia treści, wskazane jest porównywanie Listu św. Judy z Drugim Listem św. Piotra, który wydaje się być wcześniejszym.

2. TEOLOGIA

Autor wspomina wszystkie trzy osoby Trójcy. Szczególnie cenne są wzmianki, dotyczące powtórnego przyjścia Chrystu­sa i sądu ostatecznego, a także sprawy z zakresu demonologii. Idea sporu o ciało Mojżesza zaczerpnięta została przypuszczal­nie z niekanonicznego dzieła - jak stwierdza Orygnenes - „Wniebowzięcie Mojżesza”. Podobnie z księgi Henocha zaczer­pnięta została informacja o świadectwie Henocha. Dokonane to jednak zostało za sprawą natchnienia. Wskazuje list również na ostateczny triumf Boży.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Prezentacja autorska: 1.

2. Pozdrowienie: 2.

I. Okoliczności powstania listu: 3.4.

1. Zmiana celu pisma: 3.

2. Powód zmiany: 4.

II. Przestroga dla błądzących: 5-7.

1. Izraelici: 5.

2. Upadli aniołowie: 6.

3. Sodoma i Gomora: 7.

III. Grzesznicy: 8-16.

1. Zuchwała postawa grzeszników: r. 8-11.

2. Charakterystyka odstępców: 12,13.

3. Pewność zatracenia niezbożnych: 14-16.

IV. Przepowiednia prorocza na czasy końca: 17-23.

1. Postawa szyderców: 17-19.

2. Postawa wierzących: 20-23.

Zakończenie

1. W Bogu ostoja nasza: 24.

2. Uwielbienie: 25.

PRZYPISY:

¹ Bibliści katoliccy opowiadali się w tym czasie za poglądem tra­dycyjnym - por. WNT, s. 337.

² Por. WNT, s. 356 n; SDABC, t. VI ,s. 102.

³ Por. SDABC, t. VI, s. 102-107.

⁴ Por. WNT, s.416

⁵ Por. WNT, s. 421-422.

⁶ Por. tamże, s. 422

⁷ Por. Vita Claudi, 25 - por. WNT, s. 418.

⁸ Por. WNT, s. 427.

⁹ Por. tamże, s. 399.

¹⁰ Por. tamże, s. 405.

¹¹ Por. DA, s. 223.

¹² Por. WNT, s. 400.

¹³ Wiadomość o tej wizycie opiera się na przypuszczeniu, wyni­kającym ze wzmianki z 2 Kor. 13,1.2, wspominającej o zamiarze trze­ciego odwiedzenia Koryntu. Pierwszy raz przebywał ap. Paweł w Ko­ryncie w roku 51, podczas drugiej podróży misyjnej, trzeci raz bę­dzie w roku 58, przy końcu trzeciej podróży misyjnej, udając się tam z Efezu poprzez Macedonię. Drugi raz musiał odwiedzić ap. Pa­weł Korynt w czasie pobytu trzyletniego w Efezie.

¹⁴ Por. Wnt, s. 393-395.

¹⁵ Por. tamże, s. 391.

¹⁶ Por. tamże, s. 397.

¹⁷ Wspomniany przez ap. Pawła okres 14 lat należy Uczyć od chwili nawrócenia, tj. od roku 35 po Chr., i identyfikować go z da­tą Soboru Jerozolimskiego, który przypadał na rok 49 po Chr.

¹⁸ Por. WNT, s. 395.

¹⁹ Por. tamże, s. 455.457.

²⁰ Por. tamże, s. 435.

²¹ Por. tamże, s. 435.

²² Por. tamże, s. 440, nast.

²³ Por. tamże, s. 443.

²⁴ Por. tamże, s. 444.

²⁵ Por. tamże, s. 442.

²⁶ Por. tamże, s. 332, nast.

²⁷ Por. tamże, s. 385.386.

²⁸ Por. tamże, s. 387.

²⁹ por. tamże, s. 461.

³⁰ Por. tamże, s. 466, nast.

³¹ Por. tamże, s. 469, nast.

³² Por. DA, s. 364.365.

³³ Por. WNT, s. 468.

³⁴ Por. tamże, s. 468-469.

³⁵ Por. tamże, s. 449.

³⁶ Por. tamże, s. 449.

³⁷ Tamże, s. 479.

³⁸ Tamże, s. 479.

³⁹ Tamże, s. 480.

⁴⁰ Por. WNT, s. 481 n.

⁴¹ Por. tamże, s. 486.

⁴² Por. tamże, s. 484-486.

⁴³ Por. tamże, s. 486.

⁴⁴ Por. SDABC, t. VII, s. 388, por. Euzebiusz, Historia Kościoła, I, 25.13.

⁴⁵ Niektórzy bibliści podnoszą jednak pytanie, jak wobec tego wytłumaczyć wynikające z listu bogactwo zboru jerozolimskiego (Hebr. 6,10 - por. Gal. 2,10; 2 Kor. 8) lub gotowość odwiedzenia te­go zboru przez apostoła po przykrych doświadczeniach aresztowania właśnie w Jerozolimie (13,19), co ich zdaniem nie potwierdza hipo­tezy o skierowaniu listu do zboru jerozolimskiego. Ale obawy te są nieprzekonywujące.

⁴⁶ Por. WNT, s. 491.

⁴⁷ Za tą datą opowiada się WNT, s. 490-491.

⁴⁸ Za tą datą opowiada się St. Łach, por. List do Hebrajczyków, Poznań 1959, s. 102-108.

⁴⁹ Por. SDABC, t. VII, s. 497.

⁵⁰ Por. WNT, s. 513.

⁵¹ Por. Józef Flawiusz, Antiąuities, XX, 9,1; SDABC, t. VII, s. 498.

⁵² Por. Euzebiusz, Historia Kościoła, II, 23; SDABC, t. VII, s. 499.

⁵³ Por. Euzebiusz, dz.cyt., II,19; II,1; III,11; III,19.20.22.32; IV,22.

⁵⁴ Por. WNT, s. 514.515.

⁵⁵ Prawdopodobnie list został napisany przez jednego z trzech Jakubów, występujących w Nowym Testamencie - por. SDABC, t. VII, s. 500.

⁵⁶ WNT, s. 515-516.

⁵⁷ Por. tamże, s. 520.

⁵⁸ Por. tamże, s. 529.530.

⁵⁹ Por. Historia Kościoła, III, 3ś,2.

⁶⁰ WNT, s. 532.

⁶¹ Por. tamże, s. 538.

⁶² Por. tamże, s. 537.

⁶³ Tamże, s. 589.

⁶⁴ Tamże, s. 589.

⁶⁵ Tamże, s. 589.

⁶⁶ Tamże, s. 589. „A oto poszczególne człony tego łańcucha: wstęp (1,1-4), zjednoczenie z Bogiem a grzech (l,ć-2,2), poznanie Boga a zachowywanie przykazań (2,3-11), wierni a świat (2,12-17), Anty­chryst a wierni (2,18-28), dzieci Boże a zbawienie (2,28-3,3), dzieci Boże a grzech (3,4-10), dzieci Boże a miłość (3,11-24), rozróżnianie duchów (4,1-6), miłość (4,7-5,4), wiara (5,5-13), modlitwa za grzeszni­ków (5,14-17) i podstawowe stwierdzenia (5,18-21)” - tamże, s. 589.

⁶⁷ Por. także: (1 Jana 1,4 - Jan 16,24; 2,1 - 14,16; 2,3 - 14,15; 2,8 - 13,34; 2,8 - 1,9; 2,11 - 12,35; 2,23 - 15,23; 2,27 - 14,26; 3,11 - 15,12; 3,14 - 5,24; 3,22 - 8,29; 4,6 - 14,17; 4,9 - 3,16; 5,11 - 1,4; por. SDABC, t. VII, s. 623-624.

⁶⁸ Por. DA, s. 419.

⁶⁹ Por. SDABC, t. VII, s. 622.

⁷⁰ Por. WNT, s. 593.

⁷¹ Por. tamże, s. 596.

⁷² Por. tamże, s. 542.

---