RENESANS

• POJĘCIE I CHRONOLOGIA. CHARAKTERYSTYKA EPOKI

Renesans trwał od około XIV wieku do przełomu XVI/XVII wieku.

• Pojęcie przełomu renesansowego odnosi się tylko do Europy Łacińskiej, nie było renesansu poza nią.

• W tym czasie nastąpił rozwój miast, handel, rzemiosło, podróże i odkrycia geograficzne.

• Walki między cesarzem a papieżem

• Procesy prowadzące do przezwyciężenia feudalno-dzielnicowego rozdrobnienia

• Związki polityczne i kulturalne

• Niewola awiniońska

Ważniejsze wydarzenia: 1450 – ruchoma czcionka, 1453 – upadek Konstantynopola, 1492 – odkrycie ameryki, 1517 – wystąpienie Marcina Lutra, 1522 – wyprawa Magellana.

Renesansowe odkrycie antyku polegało na wskrzeszeniu jego duszy, starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu [poszukiwanie starożytnych zabytków kultury i rękopisów, oczyszczenie łaciny ze średniowiecznej naleciałości, humanista znał łacinę, grekę i hebrajski, nawiązanie do poglądów Epikura – zainteresowanie światem doczesnym, naturalne uzdolnienia twórcze, których uprawa wymagała pracy, dobrego rzemiosła i znajomości reguł.

• HUMANIZM I NEOPLATONIZM

• HUMANIZM – prąd umysłowy ukształtowany w XIV wieku, odrodził przesłania starożytnej kultury, światopogląd, w którym ośrodkiem był człowiek ze wszystkimi potrzebami. Antropocentryzm był reakcją na teocentryzm. Miarą wszechrzeczy stał się ziemski byt człowieka. Dewizą była myśl Terencjusza : Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce. Humaniści przeciwstawiali się scholastyce, dostrzegali potrzebę reform, weryfikowali poglądy na świat. Przyczynili się do rozwoji drukarstwa, filozofii i literatury antycznej. Humanizm szukał koegzystencji z kościołem, na tronie papieskim często zasiadali humaniści. Głównym ośrodkiem humanizmu była Florencja.

• NEOPLATONIZM – kierunek opozycyjny wobec arystotelizmu. Sprzeciwiali się scholastyce. Najwybitniejszy był Marsilio Ficino. Koncepcja sztuki : szał poetycki[pozarozumowy akt natchnienia], w którym artysta poznaje i odsłania w widzialnym świecie niewidzialną ideę piękna i emanacje Boga. Nie miał jednak swojej poetyki, bo nie miał jej Platon, powrócili więc do Arytotelesa.

• Podstawowym pojęciem poetyk humanistycznych było pojęcie MIMESIS – NAŚLADOWANIA. Mogło oznaczać naśladowanie natury stworzonej[szukanie nowych tematów i środków wyrazu] bądź tworzącej[prowadziło do uwielbienia poetów starożytnych].

• Wśród wielu zainteresowań ważna była filologia. Humaniści gardzili łaciną, za wzór uważali Horacego, Owidiusza, Wergiliusza, Cycerona

• CHRYSTIANIZACJA

• Jezuici – założeni przez Ignacego de Loyolę w Rzymie. Zorganizowani na zasadzie bezwzględnego posłuszeństwa, powołania do akcji misyjnej wśród niebezpieczeństw świata. Zakładali liczne kolegia, których poziom często przekraczał uniwersytety. Nie krytykowali humanizmu, próbowali go zaadaptować. Stworzyli własną wersję humanizmu. Rozumieli potrzebę Biblii w narodowym języku, dlatego Jakub Wujek przetłumaczył pięknie Pismo Święte. Postanowili zawładnąć wychowaniem, przyswoili ideał humanisty i zakładali szkoły.

• REFORMACJA W POLSCE – drugi z głównych nurtów reformacji, mający na celu reformę kościoła katolickieg. Luter w 1517 roku skrytykował praktykę sprzedawania odpustów i zażądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Wzmocniła się władza świecka.

Sztuka reformacyjna pozbawiona była malarstwa sakralnego, rozwinęła się muzyka, języki narodowe. 1) kalwinizm – od Jana Kalwina, objął Francję, Szwajcarię i Niderlandy. Zasada predestynacji i przeznaczenia. 2) luteranizm – od Marcina Lutra, indywidualna interpretacja biblii.

Po Śmierci Zygmunta Starego (1548) rozpoczął się rozwój reformacji w Polsce, wytworzyła w Polsce ruch umysłowy, ogarnął on elity i patrycjuszy. Wychodziło wiele broszur i książek, szczególnie pomagali Radziwiłłowie. 1573 – artykuły henrykowskie – zachowanie pokoju między innowiercami., tryumf protestantów.

• DRUKARNIE

W wieku XV druk był sojusznikiem nowatorstwa, dlatego rozszerzał obieg myśli reformacyjnej. Najtrwalszym warsztatem typograficznym było przedsiębiorstwo Hieronima Wietora, potem Łazarza Andrysowica. Drukowali na przykład prace Kochanowskiego.

• SZKOLNICTWO

Nowy typ szkoły – gimnazja (gimnazja akademickie). Też powstawały jezuickie kolegia, pierwsze w 1564 roku w Braniewie. Ich szkolnictwo było bezpłatne i dla ludzi ze wszystkich stanów. Utworzone w Wilnie w 1570 roku kolegium uzyskało już prawa akademickie.

• TEATR

DRAMAT HUMANISTYCZNY – najpierw po łacinie pisany przez obcych, ale potem już również polscy twórcy. Potrzebna była znajomość tekstów łacińskich i greckich (Terencjusza, Plauta, Eurypidesa, Seneki). Przedstawiano na scenie w domu Zygmunta (Starego) dzieła takie jak O dwóch młodzieńcac i starcu miłośniku. Miał być raczej czytany [Krzysztof Hegendorfin]

MORALITET – najbardziej popularny, utwór dydaktyczno-moralizujący z alegorycznymi i personifikującymi postaciami jak dobro, zło, pokój, wojna, wiara, herezja. Najważniejsza była jednak obecność uogólnionej kondycji ludzkiej (EVERYMAN), o którą toczą spór wartości. Ktoś stoi przed wyborem. (np. Mikołaj Rej, Marcin Bielski). Dwa typy organizacji przestrzennej sceny : 1) scena sukcesywna – dekoracje, rekwizyty, postaci jedno obok drugiego 2) scena symultaniczna – dekoracje etc. Gotowe do wzięcia udziału, stoją z boku. [mansjony – domki prezentujące kolejne miejsca].

MISTERIUM – dramat był bliski apokryficznej powieści. Tematem były Boże Narodzenie, Wielki Tydzień. Można przypuszczać, że istniał teatr misteryjny [Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim – Mikołaj z Wilkowiecka].

DIALOG – rzeczywisty lub hipotetyczny scenariusz widowiska dysputacyjnego. 1) antyczny dialog prozą (Platon) 2) wierszowany dialog średniowieczny .

TRAGEDIA – naśladowano Senekę, dlatego Odprawa…, jest wydarzeniem tak oryginalnym i regularnym. Słabo jest sytuowana renesansowa KOMEDIA. Nie było ośrodka teatralnego, głownie skupiał się on w szkolnych teatrach jezuickich. Coraz częściej tworzono w języku polskim

• MECENAT

To opieka, zwłaszcza finansowa, możnych nad wybitnymi twórcami i artystami. Mecenasem nazywano opiekuna artystów i protektora malarzy, pisarzy, rzeźbiarzy. Od XV wieku mecenat najczęściej sprawowany był przez dwór królewski i magnackie. Była to instytucja nieformalna, zawsze w granicach państwa. Niejeden poeta nosił tytuł sekretarza JKM (np. Kochanowski). Najznakomitszy był Jan Zamoyski, zdobył się na to, aby powołać wyższą uczelnię [1594 – Akademia w Zamościu, po jego śmieci upadła].

• ANTYK

Odrodzenie idei antycznych, zmiana postawy wobec starożytności, odrzucenie pośrednictwa kościoła i uformowanie się humanizmu. Wprowadzono hasło antropocentryzmu – nacisk na konieczność rozwoju, idea harmonii życia w zgodzie z naturą, odwołania do epikureizmu i hedonizmu. [Kochanowski – Fraszki, Pieśni]. Kult retoryki i gramatyki, dążenie do normatywizmu[dążność do formułowania schematycznych reguł i przepisów obowiązujących twórcę, charakterystyczna dla tradycyjnej poetyki]. Źródła refleksji : 1) Dialogi Platona 2) Poetyka Arystotelesa 3) List do Pizonów Horacego.

Czerpali też ze stoicyzmu, umiaru w radości i smutku. [Kochanowski, Pieśni]. Chętnie korzystali z cytatów wybitnych starożytnych [znowu…Kochanowski, Pieśni, Treny, Odprawa….]. Też horacjańskie „carpe diem” – zalecanie wesołego życia, radowania się z tego, co dzień przynosi. Exegi monumentum – marzenie humanisty o sławie.

GATUNKI CENIONE – ody, treny, fraszki, pieśni, elegie, hymny, epigramaty, anakreontyki, sielanki, eposy, tragedie i komedie

PRZEDSTAWICIELE WPŁYWÓW ANTYCZNYCH – Janicki, Kochanowski[poeta doctus], Szymonowic(Żeńcy). Pozaliteraccy - Michałowicz z Urzędowa, zabudowa Zamościa, wszystko co harmonijne, jasne i czyste.

TYPY WERSYFIKACJI – strofa saficka, dystych elegijny, wiersz stychiczny.

• FUNKCJE MITOLOGII

• Kochanowski – Odprawa Posłów Greckich – nawiązanie do wojny trojańskiej – przedstawienie ówczesnej sytuacji politycznej w Polsce. Mówi o nieszczęściu, któremu można było zapobiec.

• Kochanowski – Treny – cykl trenologiczny. Stosuje różne odmiany poezji funeralnej – naenia – pieśń żałobna śpiewana przez rodzinę i płaczki na pogrzebie, epitafium – wiersz nagrobkowy, tren – pieśń żałobna o charakterze elegijnym. Z mitologii np. wyspy szczęśliwe[topos], wszystkie treny powinny złożyć się na klasyczne epicedium.

• Szymonowic – Sielanki – idylliki i bukoliki. Mieszanie motywów antycznych, mitologicznych, rodzimych. Topika arkadyjska, dramat pastoralny, kult pieśni

• ZNACZENIE BIBLII

Wywodzi się z renesansowego poznania tekstu, jego wersji oryginalnej, natłok tłumaczeń.

Przekłady biblii na język polski: 1) Stanisław Murzynowski – Nowy Testament, 2) Biblia Leopolity – przekład katolicki, 3) Bilbia Brzeska – przekład kalwiński, 4) Bilbia nieświeska – przekład linearny, 5) Nowy przekład Wulgaty – Jakub Wujek.

DZIEŁA NAWIĄZUJĄCE DO BIBLII

• Rej – Żywot Józefa – drama, bohaterem jest Józef, wielkorządca Egiptu, syn Jakuba i Rachel. Józef to przykład cnoty.

• Rej – Apocalipsis – polemika wyznaniowa, atakująca kościół.

• Rej – Kupiec – motyw Sądu Ostatecznego

• Kochanowski – Psałterz Dawidów – 150 psalmów, wzorowanych na Wulgacie, prostota przekazu.

Tłumaczono też Księgę Psalmów – Walenty Wróbel, Mikołaj Rej, Jan Leopolita, Jakub Lubelczyk[wiersz]

• UTWORY ANONIMOWE

To renesans wyprowadził pojęcie godności twórcy, jego sławę.

• Komedyja o Mięsopuście – dramat, każdy akt kończy się inną pieśnią religijną.

• Student. Rozprawa krótka a prosta o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych – dialogi polemiczne

• Sprawa chędoga o męce Pana – romans religijny

• Sowizdrzał –romans błazeński

• Historyje rozmaite z rzymskich i nowych dziejów wybranych… - romans moralistyczny

• Tymatas Skotopas – anonimowa sielanka

• FORMY TWÓRCZOŚCI

BAJKA – 1510 – Beiernat z Lublina

EPIGRAMAT – złożone kompozycje, nazywane także icones lub imagines. Pełna konstrukcja to 1. Rycina przedstawiająca postać, 2. Sentencja określająca cechę, 3. Wiersz, epigramat nawiązujący do tej cechy. Najwięcej Epigramatów wydali Kochanowski (Foricoenia – po łacinie) oraz Rej (Zwierzyniec)

FRASZKI – twórcą był Jan Kochanowski (a jakże!) Pisał je przez całe życie i były one bardzo różnorodne. Podstawowa zasada tworzenia – varietes, ostrość zakończenia(acutum), koncept, dowcip, komizm sytuacyjny. Kochanowski unikał autoironii. Fraszki pisali też Pudłowski, Sęp-Sarzyński, Smolik, Rej (Figliki).

SONETY – sporadycznie uprawiany przez Kochanowskiego, najczęściej pisany przez Sęp-Sarzyński, pisał sonety francuskie, Grabowiecki pisał sonety włoskie.

ELEGIA – pisał je Janicki, Kochanowski (inicjator), Świnka (prekursor w Polsce). Elegie żałobne, lityczne, często autobiograficzne. Polski język ograniczał metryczność elegii, przez co trudniej było ułożyć taki twór. Najczęściej więc pisano elegie żałobne lub erotyczne (sic!)

TRENY – wiadomo, Kochanowski – bunt przeciwko światu, filozofiom, różne fazy przezwyciężenia kryzysu.

PSALMY – tłumaczenia biblijnych tworów. Głównie Kochanowski, tłumaczyli Walenty Wróbel, Mikołaj Rej, Jan Leopolita, Jakub Lubelczyk.

PIEŚŃ – niewielkiego rozmiaru utwór, budowa stroficzna, różnorodność – Kochanowski

SIELANKA – naśladowanie wzorów antycznych. Dwie wersje językowe (polski i łacina) i dwa tematowe (świecki i religijny), w zależności od obcych wzorów. Łacina – Kochanowski, Sarbiewski, Szymonowic. Polski – Porębski, Kmita, Klonowic. (kopie), i względnie oryginalny Kochanowski.

DRAMAT – w połowie XV wieku upowszechniły się dramaty liturgiczne, wystawiano je wszędzie. 3 rodzaje :- 1. Dramatyzacje liturgiczne – wizualne przedstawienia wydarzeń Wielkiego Tygodnia, 2. Oficja dialogowanie – persony dramatu prowadzą dialog, 3. Dramaty liturgiczne właściwe – obudowane w fabułę i akcję.

MORALITET – najbardziej popularny, utwór dydaktyczno-moralizujący z alegorycznymi i personifikującymi postaciami jak dobro, zło, pokój, wojna, wiara, herezja. Najważniejsza była jednak obecność uogólnionej kondycji ludzkiej (EVERYMAN), o którą toczą spór wartości. Ktoś stoi przed wyborem. (np. Mikołaj Rej, Marcin Bielski). Dwa typy organizacji przestrzennej sceny : 1) scena sukcesywna – dekoracje, rekwizyty, postaci jedno obok drugiego 2) scena symultaniczna – dekoracje etc. Gotowe do wzięcia udziału, stoją z boku. [mansjony – domki prezentujące kolejne miejsca].

MISTERIUM – dramat był bliski apokryficznej powieści. Tematem były Boże Narodzenie, Wielki Tydzień. Można przypuszczać, że istniał teatr misteryjny [Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim – Mikołaj z Wilkowiecka].

POEMAT HEROICZNY – nawiązania do antycznych i średniowiecznych tradycji. Rozbito jedność akcji, fabułę wzbogacono licznymi epizodami i dygresjami. Próby tworzenia epopei narodowych.

SATYRA – głównie poeci łacińscy (K. Janicki, A.Krzycki), po polsku tworzył Biernat z Lublina , Rej, Kochanowski. Krytyka kobiet, systemu, możnych, króla – generalnie wszystkiego, niezadowolone gbury.

• WĄTKI I TOPOSY

MIŁOŚĆ – ideałem była miłość stworzona przez Petrarkę(ciało=dzieło sztuki, porównania)

• Odprawa Posłów Greckich – Kochanowski – miłość do kobiety jako pretekst do miłości ojczyzny, głęboki patriotyzm

• Świętojańska o Sobótce, Pieśni – Kochanowski – Pochwała Doroty, najwięcej aluzji stylistycznych.

• Pieśń VII ks.1 – Kochanowski – wypowiedź tęskniącej Penelopy, martwiącej się o serce Odysa

• Pieśń XXI ks.1 – Kochanowski – mężczyzna pod drzwiami kochanki. Paraklausithyron, w Grecji starożytnej pieśń liryczna. Monolog zakochanego wypowiadany pod drzwiami ukochanej

• Fraszki – Kochanowski – lekkie spojrzenie na miłość

ŚMIERĆ –

• Treny – Kochanowski – apoteoza żalu po czyjejś śmieci, bunt. [motywy: podcięta lilia, światło, które zgasło, złamana gałązka oliwna]

• Żywot Człowieka Poczciwego – Rej – atmosfera pogodnego żegnania się ze światem

SŁAWA POETYCKA –

• Pieśń X – Kochanowski – pozwala mu polecieć do nieba

• Pieśń Do Melpomeny – Kochanowski – renesansowa wizja poety doctusa, samotny o dwoistej naturze

• Pieśń XIX – Kochanowski – poezja ma siłę zmienić świat

ETOS ZIEMIAŃSKI –

• Żywot człowieka poczciwego – Rej – rozwój człowieka, opis powinności i spraw, człowiek wzorowy

UBI SUNT - Polega na wyliczeniu imion jakichś sławnych postaci oraz na powtarzanym wciąż pytaniu: gdzie one się podziały?

VANITAS – marność

• Treny – Kochanowski

MOTYW WALKI ZE ŚMIERCIĄ –

• Fraszki – Kochanowski

• Sonety – Sęp Sarzyński

• Na statuę Abo na obraz śmierci – Sęp Sarzyński

LOCUS AMOEMUS – dobry czas, szczęśliwość

• Sielanki – Szymonowic – natura upiększona, ale ludzka

ARKADIA, GOSPODARZ, LUDNOŚĆ

• Pieśń Świętojańska o Sobótce – Kochanowski

• Sielanki – Szymonowic

• EPIKA W RENESANSIE

Tłumaczono i przekładano antyczne dzieła, silnie stylizowano się na dzieła starożytne.

• Kochanowski – fragment I księgi „Monachomachia Parysowa z Meleaosem”

• Woltazy – streszczenie „Iliady” wierszem pisane

• Valla – łacińska wersja „Prace i dnie” Hezjoda, o tytule „Georgiki”

• Niedoścignionym wzorem była „Eneida” – przekłady Dantyszka, Janickiego, Jana z Wiślicy, całoć przetłumaczył A.Kochanowski.

• Pasiecznik – tłumaczenie „Georgików” Świniarskiego

• Batrachomachia – epos heroikomiczny

• Wzorem WIERSZOWANEJ NOWELI były „Matamorfozy” oraz „Dekameron”

POLSKA EPIKA RELIGIJNA –„Zuzanna” Kochanowskiego, opowieści apokryficzne, hagiografia („Historia św. Genowefy”, „Wzory cnoty albo prawdziwy żywot anielskiego i błogosławionego św. Franciszka”)

ROMANS – jako określenie prozy fabularnej, dzielił się na: 1) religijny (apokryfy, rozmyślania przemyskie); 2) błazeński (Morchołt); 3) pseudohistoryczny („Historia Aleksandra Wielkiego”, „Historia trojańska”, „Żywoty filozofów”, „Poncjan” [najczęściej były to przekłady!]); 4) rycerski („Meluzyn”); 5) humanistyczny („Grizela o posłuszeństwie małżonki”)

DZIEJOPISARSTWO – 1519 – chronika Polonorum – Maciej Miechowita, kroniki tworzył też Ludwik Decjusz, Kromer (XXX ksiąg o sprawach, dziejach i wszystkich potocznościach), Bielski. Widoczna była sympatia dla reformacji, porządku historycznego i mitologii greckiej a także wielogatunkowość: opis, wzmianka, facecja, anegdota.

Łukasz Górnicki – „Dzieje w Koronie Polskiej” – pominięcia, ale ścisła chronologia, SERMOCIATO – przytaczanie wygłoszonych mów.

PROZA RELIGIJNA – „Żywot człowieka poczciwego” kontynuacja homo bonus, czyli wzorcowania osobowego. „Dworzanin polski” Górnickiego – odbicie elitarności kultury dworskiej. Inne : „Wierny poddany” Orzechowskiego, „O doskonałym senatorze” Goślickiego

• DRAMAT W RENESANSIE

• HOMO LUDENS – koncepcja zabawy jako źródła kultury. Przejawy mentalności ludycznej były spontaniczne, wyrażana była przez obrzędy i zwyczaje, związane były zarówno ze strefą ludyczną jak i religijną. Kościół adaptował pogańskie zwyczaje nadając im wartość chrześcijańską.

• DRAMAT KARNAWAŁOWY – obok Misteriów w Wielkanoc czy Boże Narodzenie. Zmierzały do wydobycia słabości i niedostatków ludzkiej natury, nie wyróżniając żadnego stanu. KOMEDIE MIĘSOPUSTNE – polemiczny dialog antyreformacyjny o kościelnych ceremoniach, świętach. „Tragedia żebracza(?)” – bardzo popularny utwór ukazujący kłótnie kupca z żebrakami, nie przyznaje racji a wyśmiewa.

• DRAMAT LITURGICZNY – krótkie inscenizacje pisma świętego. Kościół zakazał ich wykonywania.

• MISTERIUM – dramat był bliski apokryficznej powieści. Ciąg wydarzeń przechodzących w cykl. Tematem były Boże Narodzenie, Wielki Tydzień. Można przypuszczać, że istniał teatr misteryjny [Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim – Mikołaj z Wilkowiecka]. Bardzo popularne, zrozumiałe, widz współuczestniczył w przedstawieniu. Cechy gatunku: szczegół obyczajowy, kreowanie postaci, wzniosłość z rubasznością, komizm. SCENA TERENCJUSZOWSKA – umieszczona razem z publicznością w Sali.

• MORALITET – najbardziej popularny, utwór dydaktyczno-moralizujący z alegorycznymi i personifikującymi postaciami jak dobro, zło, pokój, wojna, wiara, herezja. Najważniejsza była jednak obecność uogólnionej kondycji ludzkiej (EVERYMAN), o którą toczą spór wartości. Ktoś stoi przed wyborem. (np. Mikołaj Rej „Kupiec”, Marcin Bielski „Komedyja Justyna i Konstancyjej”). Dwa typy organizacji przestrzennej sceny : 1) scena sukcesywna – dekoracje, rekwizyty, postaci jedno obok drugiego, płaskie malowane tło 2) scena symultaniczna – dekoracje etc. Gotowe do wzięcia udziału, stoją z boku. [mansjony – domki prezentujące kolejne miejsca].

• DIALOGI POLEMICZNE – poetyka dysputy, inaczej rozmowa, rozprawa, np.
  „Krótka rozprawa …..” Reja

• TRAGEDIA HUMANISTYCZNA – np. „Odprawa…” Kochanowskiego, rozważa problemy moralno-polityczne, istnienia i funkcjonowania państwa, problem wojny i pokoju.

• TEATR SZKOLNY – Jezuicki przede wszystkim po polsku i łacinie. Nawiązywał do teatru misyjnego, moralitetów, dramatów mięsopustnych, historycznych i biblijnych motywów. Nieliczny autor – Grzegorz Knapski.

• LITERATURA A POLITYKA

Publicystyka rozważała problemy polityczne, aktualne sprawy: walka szlachty z magnatami, reforma państwa, ruch egzekucyjny, spory religijne, bezkrólewia, elekcje, koronacje, obrady. Modrzewski – „Łaski czyli o karze za mężobójstwo” 1593 – mowa o odrzuceniu wniosku dworu o jednakową karę za mężobójstwo, potem napisał jeszcze 3 inne. , „Mowa Prawdomówcy Perypatetyka” – krytyka zabronienia nabywania przez mieszczan dóbr ziemskich. 3 rodzaje rządów (wg Frycza – monarchia[dobra, to królestwo, zła to tyrania], oligarchia[rządy nielicznych, forma właściwa], politeja[rządy większości]). Literaturę polityczną tworzyli też : Orzechowski (Quincunx), Solikowski (Wizerunek udręczonej a utrapionej Rzeczypospolitej), Kochanowski (Odprawa…), Rej (Krótka rozprawa…), Bielski (Sen Majowy), Górnicki (Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich), Skarga (Kazania sejmowe).

• PRZEMIANY WIDZENIA BOGA

• Wizerunek własny żywota poczciwego – Rej – humanistyczna wizja Boga, pochwała twórcy, Bóg Reja nie jest łagodny, walory świata traktuje utylitarnie, Bóg jako budowniczy świata, stworzył człowieka, dlatego człowiek ma wobec niego zobowiązania.

• Hymn – Kochanowski – stosunek człowieka do Boga wykracza poza granice Kościoła. Bóg jest poza kościołem, a hymn jest pochwałą niewidzianego boga poprzez pochwałę widzialnego świata. Bóg jako rzemieślnik. Człowiek musi być wdzięczny.

• Pieśni – Kochanowski – DEUS RIDENS – Bóg śmiejący się z nieba (Pieśń IX)

• Psałterz Dawidów – Kochanowski – podmiot zwraca się bezpośrednio do Boga, z jednej strony jest niepojęty, z drugiej silnie antropomorfizowany, mądry, dobrotliwy, miłosierny.

• WZORCE I ANTYWZORCE

WZORZEC DWORZANINA – „Dworzanin Polski” Górnickiego. Wdzięk, harmonia, przystałość, obrona języka polskiego, biegły w rzemiośle rycerskim, powinien studiować retorykę i pięknie mówić, być dobrze ubranym i znać języki

WZORZEC ZIEMIANINA – „Żywot człowieka poczciwego”[opis młodości, wieku męskiego i starości] Reja, Pieśń Świętojańska o sobótce, Na lipę, Kochanowski. Ziemianin jest cnotliwy, sprawiedliwy, szczery, stały i przyjazny. Nie musi być wykształcony, ale obyty w świecie, umiar w czytaniu książek zamiast tego jazda konna, tańce, gra na lutni, na starość pogodzony ze śmiercią.

POETA DOCTUS – Kochanowski – człowiek oczytany, mądry i byty w świecie(który dla niego jest harmonijnym dziełem twórcy). Akceptował swoją podmiotową niepowtarzalność, znał hebrajski, grekę i łacinę. Dwie kreacje podmiotu : 1) orfejska – twórca jest niemal bliski bogu; 2) Dawidowa – poeta w konflikcie z Bogiem [to było w Psałterzu Dawidów]

• WĄTKI WIEJSKIE

Gatunek sielsko-wiejski – BUKOLIKI inaczej IDYLLA – hipotetyczny motyw ludzkiej, nieskażonej cywilizacją natury. Realistyczna wizja wsi i wieśniaków. Gatunek wzięty od greckiego Teokryta, w renesansie tworzony przez Szymonowica, Reja i Kochanowskiego. Były też Sielanki, wykorzystujące topos arkadyjski.

• ŚWIADOMOŚĆ TEORETYCZNA LITERATURY

Kult języka starożytności, postulowano AD FONTES czyli powrót do źródła. Próbowano połączyć „Poetykę” Arystotelesa z „Dialogami” Platona i „Listami do Pizonów” Horacego. DE ARTE POETICA – oryginalna poetyka. Funkcje literatury : docere, delectare i permovere oraz zasada decorum.gatunki były hierarchizowane, początkowo jako struktury językowe, potem pojęcie nadrzędne.

W renesansie mówi się o gatunkach REGULARNYCH I NIEREGULARNYCH(powieść, misterium, moralitet). We Włoszech humaniści przywrócili prozodyjny system wiersza łacińskiego, z iloczasem.

Pieśni Kochanowskiego były ścisłymi sylabowcami, silnie melicznymi, pokrewieństwo do pieśni horacjańskich.

Treny miały ścisłą kompozycję epicedialną : laudes (pochwały), acture demonstratio (wielkość straty), Lucius (żal) consolatio (pocieszenie) i exhortatio (napomnienie)

• POEZJA DYDAKTYCZNA

Poezja parenetyczna często w tytule miała słowo „Kształt”. W XV wieku pojawia się

BIOGRAFIA PORTRETOWA - Żywot Ezopa Fryga, musi być teza etyczna i społeczna. 1521 – „Rozmowy, które miał Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym” – Morhołt to mądrość i formalna uczoność. Sowizdrzał – nazwa postawy społecznej, „Żywot….” Reja – moralitetowa koncepcja każdego jako poszukiwacza wartości, doświadczającego dobra i zła, nagrody i kary. To obraz ludzkiej wędrówki i nauki.

EMBLEMAT – krótki utwór moralistyczny, dydaktyczny, rozwijający dosłownie lub alegorycznie sens wyrażony w haśle tytułowym i rysunku. Na przykład „Figliki” Reja.

ŻYWOTOPISARSTWO INNOWIERCZE – pogranicze między paragenezą a hagiografią. Cyprian Bazylik – „Historia o swojim prześladowaniu Kościoła Bożego” – biografia prześladowanych przez Kościół.

ŻYWOTY ŚWIĘTYCH – Piotr skarga, parenetyka heroiczna, męczennicy, wyznawcy, nawróceni.

• CZYTELNICTWO

Awans kulturowy Polski, rozwój drukarstwa i nowy system szkolnictwa. Dwa kręgi odbiorców – elitarny, czyli humanistyczno-dworski i masowy – mieszczańsko-szlachecki. Książka jest cennym darem, powiększa się ilość druków religijnych, ale także tych będących literaturą piękną. Najwięcej miały wydań dzieła Kochanowskiego (ah…Janek :D) ale z reguły nie było więcej niż 2-óch wydań. Dużą rolę miały publikacje związane z rozwojem oświaty, nauk – filozofii, historii, geografii, prawa, medycyny, filologii etc.

Głównie czytano autorów średniowiecznych, antycznych i humanistów. Ważną grupę zajmują teksty libertyńskie i obsceniczne. Zaczęto spotykać gazety rękopiśmienne dla magnatów.