SYSTEMY I MODELE W RESOCJALIZACJI
Klasyfikacja metod i sposobów oddziaływań resocjalizacyjnych odbywa się na dwóch płaszczyznach. Chodzi o:
sposób traktowania przestępcy ze względu na przesłanki przyjmowane przez dany kierunek myślenia psychologicznego;
aspekty wynikające z praktycznego stosowania różnych metod
i sposobów postępowania z jednostkami wykolejonymi.
J.D. Frank wymienia dwa główne kierunki myślenia:
Psychoanalizę - źródłem są praktyki magiczno - religijne;
Behawioryzm - źródłem jest laboratorium .
„Inspirujące modele” wg T. Ayllona i M. Milana:
Model choroby psychicznej - zakłada, że wszelkie formy zachowania dewiacyjnego i przestępczego są rodzajem choroby. Aby móc ją wyleczyć, trzeba ją dokładnie poznać (objawy i ich przyczyny), następnie należy znaleźć odpowiednie środki prewencyjne i lecznicze.
Model behawioralny - zachowanie przestępcze, dewiacyjne
jest normalną formą reakcji na nieprawidłowe warunkowanie; resocjalizacja polegać ma na przewarunkowaniu, tzn.
na stworzeniu społecznego systemu nagradzania (wzmacniania) takich cech, które są pozytywne ze społecznego punktu widzenia.
Modele psychokorekcyjne wg K. Juula:
(stosowane w pracy z dziećmi niesfornymi i przestępczymi)
model rozwojowy,
model psychodynamiczny,
upośledzenia uczenia się,
strategie modyfikacji zachowania,
podejście medyczne i biofizyczne,
model ekologiczny,
podejście kontrkulturowe,
model transcendentalny,
model psychoedukacyjny.
Kierunki psychologii ważne dla rozwoju teorii
i praktyki resocjalizacyjnej:
Psychologia hormonistyczna (resocjalizacja jako kanalizowanie instynktów).
W. McDougall – prof. Oxfordu, psycholog, lekarz, twórca psychologii hormonistycznej,
Przedstawił tezę, że napęd naszego postępowania, hormonistyczna energia tego zachowania, bierze swe źródło z instynktów. Wyróżnił początkowo 7 instynktów:
Instynkt ucieczki (strachu),
Instynkt awersji (odrazy),
Instynkt ciekawości (zdumienia),
Instynkt wojowniczości (gniewu),
Instynkt pewności siebie (dominacji),
Instynkt samoponiżania (uległości),
Instynkt uczuć rodzicielskich (tkliwości).
C. Burt przedstawił szerszą listę instynktów stanowiących napęd czynów przestępczych. Uważał, że poważny udział w powstawaniu cech przestępczych mają:
głód (żarłoczność, łakomstwo), seks, złość, zachłanność, polowanie, włóczęgostwo, ciekawość, instynkt stadny, samozadufanie, samoupokarzanie, strach, wstręt, zakochanie, zadurzenie, smutek, radość, zabawa.
Instynkty te mają bardzo różnorodny wpływ na kształtowanie się zachowania przestępczego, niektóre mają wpływ pośredni, inne bezpośredni.
Sublimacja jako jedyna właściwa droga oddziaływań resocjalizacyjnych. Polega na ćwiczeniu emocji w sposób podobny jak ćwiczy się inteligencję. Burt uważa, że większość przestępstw popełnionych przez nieletnich nie wypływa faktycznie z grzesznego serca, lecz z niewłaściwego skierowania energii. Leczenie przestępczości nie może opierać się na wygaszaniu tej energii,
lecz na kierowaniu jej na właściwe tory.
Zdaniem C. Burt’a siła sprawcza aktów przestępczych jest instynktowna, a nie rozmyślnie planowana, jest bardziej zwierzęca niż emocjonalna.
B. Bovet wyróżnił 3 stadia instynktu w zależności od stopnia sublimacji:
podstawowe, bez jakiejkolwiek sublimacji, całkowity egoizm
i bezwzględne dążenie do realizacji,
instynkt ujęty w łożysko,
instynkt ulega zboczeniu i platonizacji.
Hormoniści zwrócili uwagę na dwuetapowość sublimacji
i instynktu. Najpierw musi nastąpić skanalizowanie instynktu, ujęcie we właściwe łożysko, wyładowanie energii w sposób akceptowany społecznie, dopiero potem ma nastąpić uwznioślenie określonego instynktu, czyli skierowanie na inny tor.
Podejście psychodynamiczne (zakłada, że zachowanie obserwowalne jest w większym lub mniejszym stopniu funkcją procesów wewnętrznych - ukrytych).
Osobowość człowieka zawiera dwie struktury motywacyjne:
ID, sfera instynktownie zorientowana, nastawiona głównie
na zaspokojenie podstawowych biologicznych potrzeb, inaczej LIBIDO, popęd płciowy, pociąg seksualny.
SUPEREGO - surowy, wywołujący poczucie winy, cenzor moralny zwany sumieniem. Jest uwarunkowane przez otoczenie. Zostaje ukształtowane w osobowości w procesie wychowania za pomocą identyfikacji, czyli wytworzenia własnego idealnego obrazu na podstawie rzutowania do wewnątrz sylwetki normalnej ludzi przebywających
w otoczeniu dziecka, a zarazem cieszących się jego autorytetem.
Obie warstwy, kierują się przeciwstawnymi motywami, doprowadzając do konfliktów. Ciągły konflikt między instynktownie zorientowanym ID, a społecznie uwarunkowanymi dążeniami SUPEREGO łagodzi trzecia, pośrednia warstwa osobowości - EGO.
Im lepiej rozwinięte EGO, tym lepiej zintegrowana struktura osobowości i tym łagodniejsze konflikty pomiędzy dwoma antagonistycznymi tendencjami wypływającymi z ID
i z SUPEREGO.
EGO to mediator, który na drodze racjonalnej godzi dwie przeciwstawne tendencje. Przystosowanie społeczne następuje
w wyniku odpowiedniego ukształtowania
przez otoczenie w pierwszych 5 - 6 latach życia dwóch warstw osobowości, które mają wpływ na ukierunkowanie podstawowej energii napędowej psychiki człowieka,
jaka tkwi w ID, a więc warstwy EGO i SUPEREGO.
Mając na względzie towarzyszące sumieniu poczucie winy
K. Money – Kyrle wyróżnia 4 typy przystosowania:
Hipomanik
Styl hipoparanoidalny
Postawa autorytarna
Typ ludzki (Humanista)
F. Redl i D. Wineman wyróżnili 3 postaci ego przestępczego:
Całkowity brak SUPEREGO. Rozwinięte są tylko dwa składniki osobowości tj. EGO i ID. Powoduje to upośledzenie moralne, a więc dzieci w tym przypadku nie mają żadnego poczucia winy po dokonaniu czynu przestępczego. Do tej grupy zalicza się dzieci psychopatyczne.
EGO zbyt słabe. EGO nie może oprzeć się naporowi ID, dlatego też dziecko działa pod wpływem chwilowych impulsów.
W związku z tym, że w tej grupie przypadków istnieje rozwinięte SUPEREGO, to po akcie przestępczym pojawia się u danej osoby poczucie winy, co doprowadza do depresyjnego przygnębienia i kompleksu niższości, dając w dalszej kolejności osobowość neurotyczną. Do tej grupy zaliczamy dzieci nadmiernie lękliwe, bądź nadlękliwe.
EGO silne. Ego jest silne, ale "zwichnięte" tj. nakierowane na czyny przestępcze. Cała energia takich dzieci nastawiona jest na to, by uchronić się od poczucia winy po czynie niezgodnym z oceną rozwiniętego SUPEREGO.
Terapia behawioralna w resocjalizacji
„Terapia behawioralna jest jedną z najnowszych, a zarazem jedną
z najstarszych form leczenia psychiatrycznego; od niepamiętnych czasów podarkami i rózgą starano się urabiać zachowanie ludzi”.
M. Hamilton
opiera się na założeniach, ze skoro różnego rodzaju formy niedostosowania wynikają z przyswojenia niewłaściwych łańcuchów odruchowych, to dzięki odpowiednim ćwiczeniom można usunąć te wadliwe sposoby zachowania, a w ich miejsce wytworzyć nowe reakcje, wartościowe ze społecznego punktu widzenia (tzw. oddziaływania psychokorekcyjne),
termin „terapia behawioralna” wprowadził Eysenck,
teoretyczne podstawy terapii behawioralnej zawdzięczamy również pracom Skinnera, Wolpego, Pawłowa, Franksa, Wolfa.
Krytyka dawnych form psychoterapii stworzyła dogodny klimat
dla rozwoju terapii behawioralnej, która w ostatnim dwudziestoleciu stała się jedną z najbardziej rozpowszechnionych
metod leczenia różnego rodzaju zaburzeń psychicznych,
Jedną z dziedzin, w której terapia behawioralna znalazła szerokie zastosowanie jest resocjalizacja przestępców (nieletnich i dorosłych)
oraz dzieci przejawiających różnego
rodzaju zaburzenia emocjonalne
i postawy antyspołeczne.
Cele resocjalizacyjne w terapii behawioralnej:
wyrównanie braków w zachowaniu – braki w zachowaniu wynikają
z niedostatków różnych sfer ludzkiego zachowania, np. niski poziom wiedzy, wówczas jednostka nie otrzymuje wzmocnień pozytywnych,
lecz wzmocnienia negatywne, które natomiast prowadzą do nadmiernej agresji, celem jest więc wyrównanie tych braków w zachowaniu;
eliminowanie cech zachowania – poprzez wypaczenie systemu wartości osobnik przestępczy, a także wykazujący zaburzenia emocjonalne przyswoił sobie szereg niewłaściwych form zachowania, które utrudniają mu funkcjonowanie w życiu społecznym. Ważne jest więc pozbawić jednostkę negatywnych form zachowania i dostarczyć silnych wzmocnień pozytywnych cechom wartościowym społecznie;
wzmocnienie kontroli
własnego zachowania –
polega na wyrobieniu u przestępców
i osobników z zaburzeniami
emocjonalnymi silnej umiejętności
zapanowania nad natychmiastowym
uzewnętrznieniem swych emocji,
np. ataku gwałtownej agresji.
Niebezpieczeństwa wynikające ze stosowania zasad terapii behawioralnej bez uzupełnienia metodami tradycyjnymi:
Stosując metodę przyznawania nagród w postaci punktów
za wycinkowe formy zachowania można doprowadzić
do jednostronności w zachowaniu;
Sprowadzanie najróżnorodniejszych zabiegów resocjalizacyjnych do warunkowania instrumentalnego spłyca cały proces wychowawczy. Według stworzonej przez Durkheima kategoryzacji postaw moralnych resocjalizacja oparta na bazie behawioralnej może stworzyć jedynie niższą warstwę motywów moralnych, która charakteryzuje się dążnością do wywiązywania się z zewnętrznych nakazów i zakazów;
W amerykańskiej literaturze psychologicznej popularny był nurt krytyki terapii behawioralnej - tzw. hipoteza przemotywowania zapoczątkowana przez Leppera, Greene’a i Nisbetta.
Jednak z badań Eksperymentalnych Reissa i Suhinsky’ego nad hipotezą przemotywowania wynika, że poziom zachowania obniża się po wycofaniu nagród tylko wtedy, gdy nagrody stosowane są w jednym rodzaju sekwencji zadaniowej. Natomiast stosowanie ich w różnych szczegółowych zadaniach i sposobach nagradzania nie obniża poziomu zachowania po zaprzestaniu działania nagród. Wyniki tych badań wskazują na zasadność stosowania terapii behawioralnej, która operuje różnorodnością wzmocnień przy różnej liczbie zadań.
Korzyści wynikające ze stosowania oddziaływań resocjalizacyjnych opartych na terapii behawioralnej:
umożliwia opracowanie dokładnych programów oddziaływań resocjalizacyjnych opartych na konkretnych przesłankach wynikających
ze znajomości praw warunkowania instrumentalnego,
prosta orientacja w skuteczności oddziaływań poszczególnych zabiegów umożliwia modyfikowanie programu oddziaływań resocjalizacyjnych,
dostarcza różnych technik resocjalizacyjnych, które nie wzbudzają
w wychowanku motywacji do świadomej pracy nad sobą.
Obecnie praktykuje się wzbogacanie metod behawioralnych poprzez dołączenie do mechanicznych oddziaływań korekty zachowania elementów treningu świadomości, czyli przeprowadzania dyskusji, stosowania perswazji, zmierzających do wyzwolenia głębszej refleksji nad przyczynami i skutkami negatywnego postępowania. Ten typ modyfikacji podejścia do oddziaływań resocjalizacyjnych określany jest jako podejście
kognitywno-behawioralne.
Kognitywno – behawioralne ujęcie programów resocjalizacyjnych:
nowsza i bardziej wzbogacona wersja terapii behawioralnej;
przykłady trzech programów resocjalizacyjnych, przeznaczonych do wykorzystania w najważniejszych odmianach pracy resocjalizacyjnej:
Program pracy z rodzicami.
Program kuratorski.
Program stosowany w zakładzie resocjalizacyjnym.
Włączenie rodziców w proces resocjalizacji (program PTM)
program opracowany w 1982 roku przez G. H. Petersona;
nastawiony na zaangażowanie i współpracę rodziców z dzieckiem impulsywnym, agresywnym i antysocjalnym.
Istotą tego programu jest:
nauczanie rodziców, w jaki sposób uczynić bardziej efektywne wychowawczo ich kontakty z dziećmi,
pokazanie rodzicom, jak należy stosować kary i nagrody oraz jak doprowadzać do wygaszania niewłaściwych form zachowania,
instruowanie rodziców, jak poprawnie organizować pomoc w nauce oraz jak dokonywać i zapisywać obserwacje,
zapoznanie rodziców z technikami resocjalizacyjnymi.
Kuratorski program STOP
Robert R. Ross – twórca programu, Kanada;
program oparty na solidnej podstawie szeroko zakrojonych badań eksploracyjnych;
zawiera wszystkie najważniejsze elementy nowoczesnych oddziaływań resocjalizacyjnych;
przeznaczony dla kuratorskiego sposobu oddziaływań resocjalizacyjnych;
impulsywnych, egocentrycznych i nielogicznych przestępców można zmienić poprzez naukę myślenia; skutkiem tej nauki zmienią oni całe swoje zachowanie i wyzbędą się negatywnych cech psychicznych, które powodują złe zachowanie.
Resocjalizacja w zakładzie Sundbo
program stosowany od 1994 roku w Szwecji;
większość wychowanków poważnie wykolejona i skazana za ciężkie przestępstwa, mająca kontakt z narkotykami i nadużywająca alkoholu, pochodząca z patologicznych środowisk;
dokładna diagnoza każdego wychowanka, jego zachowania, ustalenie indywidualnego planu oddziaływań resocjalizacyjnych;
niepowtarzalny dla każdego wychowanka styl uczenia się;
selekcja wychowanków stwarzających największe zagrożenie;
koncentracja na najbardziej kryminogennych formach zachowania;
wyrobienie właściwej postawy w stosunku do uczenia się, przygotowania
do zawodu, umożliwienia znalezienia stałej pracy;
współpraca z rodziną i najbliższym otoczeniem wychowanka.
Psychodynamiczne sposoby oddziaływań resocjalizacyjnych:
Właściwości i sposoby oddziaływań resocjalizacyjnych:
przesunięcie nacisku z terapii indywidualnej na grupową,
doprowadzanie do silnych przeżyć emocjonalnych.
Instytucje resocjalizacyjne - przebywanie w zakładach resocjalizacyjnych jest wynikiem presji zewnętrznej, przymusu prawno - porządkowego, taki stan odczuwany jest jako kara
oraz gwałt zadany występującej u każdego człowieka potrzebie wolności. W więzieniach, zakładach poprawczych występują wyłącznie przestępcy kryminalni.
Komuny terapeutyczne – pobyt w komunach terapeutycznych jest rodzajem „wewnętrznego przymusu”, próbą ucieczki
od „normalnego” społeczeństwa, dla swych członków stanowi jedyne bezpieczne miejsce na ziemi. W komunach przebywają najczęściej narkomani, alkoholicy.
Oddziaływania indywidualne
Przestępcze zachowanie może być efektem cech neurotycznych
i psychotycznych. Psychoanaliza może być skuteczna wobec przestępców neurotycznych, natomiast stosowana wobec przestępców psychopatycznych kończy się niepowodzeniem.
Są jednak wyjątki, kiedy psychoanaliza okazała się skuteczna w terapii jednostek wykolejonych.
stosowanie psychoanalizy:
Schmideberg przedstawiła relacje o pozytywnym wyniku zastosowania psychoanalizy w odniesieniu do jedenastu poważnych przestępców wykazujących zanik poczucia winy
i umiejętności nawiązywania kontaktu emocjonalnego.
brak zastosowania psychoanalizy:
Linder stosował w terapii głównie hipnoanalizę, a także analizę wolnych skojarzeń i analizę snów. Udało mu się „sprowadzić na dobrą drogę” długoletniego przestępcę
o cechach psychopatycznych.
Zakłady resocjalizacyjne dla nieletnich
Placówką inspirującą nowoczesne formy oddziaływania resocjalizacyjnego na młodzież poważnie wykolejoną jest założony pod koniec I wojny światowej przez A. Aichhorna dom
dla przestępczych chłopców w Oberhollabrunn.
Głównym celem wychowania powinno być zaspokojenie u tych dzieci potrzeby miłości. Natomiast istotą procesu resocjalizacji według A. Aichhorna jest przeżycie kryzysu emocjonalnego,
który ma zarówno właściwości oczyszczające psychikę,
jak może przezwyciężyć opór w stosunku do innych ludzi.
Metoda postępowania resocjalizacyjnego z młodzieżą poważnie wykolejoną i psychopatyczną zwana
terapią otoczeniem - polega na skoncentrowaniu
na wychowanku bodźców do właściwego postępowania,
na postawieniu wychowanka w sytuacji totalnego naporu pozytywnych oddziaływań. Metodę tę stosowano w wielu instytucjach resocjalizacyjnych, między innymi
w Wiltwyck School w Nowym Jorku.
W placówce tej postępowano według następującej idei:
„Kara uczy dziecko tylko tego, jak można karać, natomiast poprzez wykazanie dziecku zrozumienia i pomocy, nauczymy je rozumieć innych oraz współpracować z otoczeniem”.
E. Papanek
W Wiltwyck School w celu stwierdzenia postępów resocjalizacji badano następujące cechy: agresję, poczucie winy, postawę wobec autorytetów, samoocenę, reakcje
na frustracje.
Kierunki oddziaływań resocjalizacyjnych:
Pozytywna kultura rówieśnicza
wychowanek zdolny jest do przyjęcia aktywnej roli w samodoskonaleniu, energię do tego wyzwala aktywne uczestnictwo w różnego rodzaju zespołach
i systematycznych posiedzeniach terapeutycznych,
metoda ta nie przygotowuje wychowanka do zmiany otoczenia (w ograniczonym zakresie),
grupa zabezpiecza przed wykolejeniem i dezorganizacją osobowości; zapobiega bierności i apatii wychowanków,
główną rolę odgrywa personel wychowawczy, który wtapia się w każdą grupę wychowanków; grupa musi stanowić integralną całość z personelem; nie może istnieć bez pozytywnej kultury personelu.
Kierunki oddziaływań resocjalizacyjnych:
Wytworzenie samodyscypliny u wychowanka
nauka przez własne doświadczenia,
nauka samodyscypliny i samokontroli,
nauka rozumienia naturalnych konsekwencji przestępczego postępowania,
nauka przyjmowania odpowiedzialności za swoje zachowanie,
wychowanek kojarzy każde zachowanie z nagrodą lub karą,
młodzież sama wyznacza sobie zadania do wykonania, ustala przepisy, których ma przestrzegać oraz określa rodzaje nagród i kar.
Działania wychowawcze zmierzające do przywrócenia nieletnim przestępcom seksualnym
prawidłowego kontaktu ze społeczeństwem:
(wg F. H. Knoppa)
terapia rodzinna,
pogadanka na temat prawidłowości życia seksualnego,
nauka rozumienia uczuć ofiary,
nauka komunikowania wewnętrznych stanów emocjonalnych,
nauka negocjacji,
nauka przezwyciężania depresji,
prowadzenie dziennika,
nauka przerywania „czarnych myśli”,
ukazanie konsekwencji,
podwyższenie poziomu wykształcenia ogólnego.
Komuny terapeutyczne:
istota wszelkich zaburzeń psychicznych tkwi w nieodpowiednim pełnieniu ról społecznych,
najczęściej w resocjalizacji narkomanów i alkoholików.
Istota/zasady:
pełny egalitaryzm i demokracja- zacierają się różnice pomiędzy terapeutą,
a pacjentem,
pełne dobrowolne uczestnictwo członka - aby pozostać w komunie należy przezwyciężyć swoją apatię i włączyć się aktywnie w życie społeczne,
pełen realizm- możliwie najpełniejsze wyeliminowanie mechanizmów obronnych z zachowania członków społeczności,
zasada nagiej prawdy- w czasie spotkań terapeutycznych całkowite zaprzestanie owijania w bawełnę, zaniechanie usprawiedliwienia swych zachowań, przyjęcie odpowiedzialności za swoje czyny,
tolerancja wobec osób demonstrujących nawet najbardziej ekscentryczne postawy zachowania.
Przykłady komun terapeutycznych:
SYNANON
założyciel: Charles Dederich, rok 1958, Santa Monica, Kalifornia, USA,
pierwsza wspólnota terapeutyczna,
instytucja odwykowa,
pomoc narkomanom
(początkowo dla alkoholików
i narkomanów),
program terapii zajęciowej,
terapia indywidualna,
w niektórych elementy
treningu interpersonalnego
lub psychoterapii indywidualnej.
MONAR
założyciel: Marek Kotański, rok 1978, Głoskowo,
organizacja pozarządowa, stowarzyszenie zarejestrowane w 1981 roku, działające na terenie całej Polski,
system przeciwdziałania narkomanii, bezdomności i zagrożeniom społecznym,
realizuje programy skierowane do osób bezdomnych, uzależnionych, samotnych, biednych, zakażonych wirusem HIV oraz wykluczonych społecznie, w tym więźniów,
promocja i organizacja wolontariatu.
Ekonomia punktowa w resocjalizacji:
system nagradzania i karania w zakładach (przyznawanie punktów dodatnich
lub ujemnych);
programy specjalistyczne opracowywane przez znakomitych praktyków, przedstawicieli placówek akademickich;
wychowankowie muszą zaakceptować zasady przyznawania punktów;
rada pedagogiczna określa punktację (za dobrą ocenę wychowanek otrzyma
10 punktów, za umycie zębów 1 punkt);
zdobyte punkty są dokumentowane, np. bony zastępowane na kosmetyki, garderobę, wyjście na miasto;
wieczorne podsumowanie zdobytych punktów;
personel wychowawczy dyskutuje i udoskonala systemy punktowe;
ekonomia punktowa jako element inicjujący w resocjalizacji.
Organizacyjne formy zastosowania ekonomii punktowej
w resocjalizacji:
szkoły,
obozy letnie,
zakłady karne,
terapia ambulatoryjna,
treningi sprawności psychologicznych jako metoda resocjalizacji.
Metody oddziaływania resocjalizacyjnego do cech psychicznych wychowanka:
„Podatność” na resocjalizację (zależy od plastyczności systemu nerwowego człowieka):
introwertycy(wysoce plastyczny system nerwowy) są podatni
na resocjalizację;
ekstrawertycy (mało plastyczny system nerwowy) są podatni
na przestępstwo.
2. Osobowości wychowanków o dwóch wymiarach:
„rozum-serce”,
metod łagodnych i surowych,
przykłady.
. Dojrzałość interpersonalna wychowanka a sposoby resocjalizacji
Koncepcja M.Q. Warren
Sposób oddziaływania resocjalizującego musi być dostosowany zarówno do uwarunkowań, jak i do przejawów złego zachowania jednostki;
Sposób zachowania człowieka zależy od tego, jak widzi siebie wśród innych ludzi.
Siedem poziomów dojrzałości interpersonalnej:
Jednostka nie odróżnia własnego „ja” od świata zewnętrznego.
Odróżnianie własnej osoby od reszty świata.
Rozumienie skutku - przyczyny w zachowaniu człowieka.
Zrozumienie sposobów reakcji neurotycznych .
Poczucie kontroli nad zachowaniem.
Zadowolenie z siebie.
Prawidłowe zachowanie się wobec innych ludzi.
Koncepcja Herberta Queya
Teoria wiążąca cechami osobowości a podatnością na przestępstwo
i jego rodzaj;
Płaszczyzny osobowości:
Zbiór postaw i właściwości zachowań.
Złośliwe i agresywne zachowania.
Akceptacja zachowań sprzecznych z kodeksem prawnym i zasadami moralnymi całego społeczeństwa.
Niedojrzałość, nieumiejętność sprostania złożonym zadaniom.