ZESTAW 1:

1. Charakterystyka ryolitu

-skała magmowa wylewna, kwaśna (min, chem)

-barwa różowa (obecność związków żelaza, w tym hematytu), szara

-struktura porfirowa lub skrytokrystaliczna

-skład min: skaleń potasowy

plagioklazy kwaśne

kwarc

łyszczyki

-zwietrzeliny piaszczyste, zasobne w K, ubogie w Ca, Mg

1. Ruchy masowe Ziemi. Przyczyny i rodzaje.

ruchy materiału skalnego (w tym osadów, zwietrzelin, a także gleby) skierowane w dół zbocza wywołane siłą ciężkości. W ruchy masowe zaangażowana jest tylko siła grawitacji, tzn. nie obejmują one ruchów spowodowanych prądem wody, ruchem lodowców oraz wiatrem. Ruchy masowe (transport materiału po stoku) odbywają się w zarówno z dużą prędkością, nagle i gwałtownie (np. osuwiska, obrywy), jak również w tempie bardzo wolnym i w sposób trudny do bezpośredniego zaobserwowania (np. spełzywanie).

RODZAJE: osuwanie, spełzywanie, odpadanie, spływanie, osiadanie, lawina, ześlizgiwanie

Podstawowe czynniki wpływające na charakter ruchów masowych:

• nachylenie powierzchni stokowej

• rodzaj oraz ułożenie skał

• miąższość zwietrzeliny

• przesycenie wodą warstwy przypowierzchniowej

• obecność oraz charakter pokrywy roślinnej i inne...

3)Stratygrafia. Metody względnego i bezwzględnego określania wieku skał.

Względny wiek skał określa się na podstawie następstwa podobieństwa i wzajemnych stosunków skał oraz skamieniałości przewodnich (skamieniałości, ślady działalności, odlewy, odciski wewnętrzne, zewnętrzne) (Określanie wieku względnego ustala tylko, które elementy i zdarzenia są starsze ,a które młodsze, bez podawania wieku w latach.)

Wiek bezwzględny skał określa się na podstawie stosunku produktów rozpadu pierwiastków promieniotwórczych (to wiek skał lub zdarzeń geologicznych wyrażony w latach, które upłynęły od tego zdarzenia do dziś.)

ZESTAW 2:

1. Charakterystyka minerałów z grupy siarczanów. Gips.

• siarczany należą do soli kwasów tlenowych

• gips CaSO4 * 2H20

Postać występowania: gips krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: kryształy dobrze wykształcone, nieraz znacznych rozmiarów,

o pokroju tabliczkowym, a także włóknistym.

Barwa: gips może być bezbarwny, biały, szary, lub żółtawy. Przezroczyste, czyste odmiany gipsu nazywa się selenitem, zaś drobnokrystaliczne, zbite, o białej barwie - alabastrem.

Połysk: szklisty, jedwabisty, perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 2,0 - wzorcowa w skali Mohsa.

Łupliwość: doskonała.

Gips występuje w skupieniach grubotabliczkowych, ziarnistych, zbitych, a także

włóknistych i łuskowatych. Jest on pospolitym minerałem w złożach solnych, gdzie tworzy nieraz pokłady, określane również jako gips. Powstaje głównie wskutek wytrącenia z wody morskiej, może się równiez tworzyć jako produkt uwodnienia anhydrytu

1. Geneza sandrów i jezior rynnowych

• Sandr- rozległy, bardzo płaski stożek napływowy zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych i wypłukanych przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstaje podczas recesji lub postoju lądolodu na jego przedpolu. (stożek napływowy, forma osadów naniesionych przez rzeki proglacjalne u czoła lodowca)

Sandry zbudowane są z materiału piaszczystego i żwirowego ułożonego warstwami, jedna nad drugą (podobnie jak rzeczne ławice piaszczyste). Stanowią zwykle pokrywy o znacznej powierzchni (do kilku tysięcy km2)

• Jezioro rynnowe – rodzaj jeziora polodowcowego, wypełniającego obniżenie rynny polodowcowej, zazwyczaj długie, wąskie, kręte, głębokie i o stromych brzegach. Często tworzą ciągi, które wyznaczają przebieg dawnych rynien.

Jeziora rynnowe tworzyły się zwykle pod lodowcem lub przed czołem lodowca, w wyniku erozji płynących pod lodem rzek lub w wyniku erozji glacjalnej. Kierunki rynien związane są z układem moren czołowych. Zwykle rynny ułożone są prostopadle do ich ciągów. W związku z tym, że jeziora tego typu są bardzo głębokie spełniają rolę kontaktową pomiędzy poszczególnymi warstwami wodonośnymi.

1. Podział na okresy geologiczne. Opisać jurę.

• JURA (205-135) (Eon Fanerozoiczny , era mezozoiczna)

 Lądy, morza i przestworza opanowane przez gady

 Olbrzymia transgresja – wszędzie woda

 Archeopteryks- pra-ptak z zębami

 Amonity- szczyt rozwoju-piękne urzeźbienie

 Belemnity, ichtiozaury, plezjozaury

 Ramforynch

 Początek orogenezy alpejskiej (zetknięcia płyt)

Skamieniałości przewodnie jury:

 Amonity- pięknie ornamentowane

 Małże

 Ramienionogi

 Ślimaki

 Jeżowce

Występowanie w Polsce: Góry świętokrzyskie

Wyżyna Krakowsko-częstochowska: piaskowce, mułowce, iły z konkrecjami syderytowymi, skały węglanowe (tzw. jura)

Karpaty: wapienie krynoidowe, piaskowce i margle

ZESTAW 3:

1. charakterystyka skał węglanowych. Kalcyt, dolomit.

• KALCYT: CaCO3

Postać występowania: kalcyt krystalizuje w układzie trygonalnym.

Pokrój kryształów: kryształy dobrze wykształcone, nieraz znacznych rozmiarów,

odznaczające się bogactwem postaci.

Barwa: najczęściej bezbarwny, biały, szary, brunatny lub rozmaicie zabarwiomy przez

domieszki chemiczne i mineralne.

Połysk: szklisty.

Rysa: biała.

Twardość: 3,0 - wzorcowa w skali Mohsa.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,6 - 2,8 g ^. cm^-1.

Inne właściwości: silnie burzy z 10% HCl.

WYSTĘPOWANIE

Kalcyt jest ważnym minerałem skałotwórczym. Tworzy on bardzo urozmaicone formy

skupień. Oprócz skupień ziarnistych, zbitych i włóknistych występują formy naciekowe - stalaktyty i stalagmity. Minerał ten jest głównym składnikiem osadowych skał wapiennych, pochodzenia zarówno organicznego jak i chemicznego. Obecny jest w złożach żyłowych pochodzenia hydrotermalnego. W grupie skał metamorficznych stanowi podstawowy składnik marmurów.

• DOLOMIT CaMg(Co3)2

Postać występowania: dolomit krystalizuje w układzie trygonalnym.

Pokrój kryształów: kryształy romboerdyczne.

Barwa: biała, szara, żółtawa, brunatna aż do prawie czarnej, w zależności od domieszek.

Połysk: szklisty lu perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 3,5 - 4,0.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,85 - 2,95 g ^. cm^-1.

Inne właściwości: burzy z 10% HCl po sproszkowaniu lub po podgrzaniu kwasu.

WYSTĘPOWANIE

Dolomit jest solą podwójną MgCO₃ ^. CaCO₃, prawie zawsze zawierającą domieszki

żelaza, czasem również cynku, niklu i kobaltu.

Jest on głównym składnikiem skał o tej samej nazwie tj. dolomitów, a także

marmurów dolomitowych. Znany jest ponadto z żyłowych utworów hydrotermalnych.

1. Utwory polodowcowe. Drumliny, ozy, kemy.

• DRUMLIN- forma ukształtowania powierzchni ziemi pochodzenia glacjalnego. Jest to niskie, owalne wzgórze (długość do około 1 km, wysokość 5 – 60 m) o podłużnym, asymetrycznym profilu (bardziej stromy stok występuje od strony, z której nasuwał się lądolód).

Drumliny zbudowane są zwykle z gliny lodowcowej, osadów fluwioglacjalnych, niekiedy zawierają materiał skalny lub materiał podłoża wyciśnięty przez lodowiec. Powstawały prawdopodobnie z materiału deponowanego przez lądolód (morena) przekształconego później w wyniku nacisku lodu, detersji oraz działalności wód lodowcowych.

• OZ- (esker) - wał lub silnie wydłużony pagórek o wysokości najczęściej kilkunastu metrów i długości nawet kilkudziesięciu kilometrów, wyniesiony wskutek osadzania piasku i żwiru przez wody płynące pod lądolodem lub w jego szczelinach. Ozy zbudowane są z piasków i żwirów, ułożonych poziomymi lub skośnymi warstwami. Niekiedy pokryte są cienką warstwą gliny. Zwykle wał ozu jest na przemian węższy i szerszy, przy czym rozszerzenia są wyższe, zwężenia zaś niższe. Górna powierzchnia wału niekiedy jest płaska i biegnie poziomo (podobnie jak w nasypach kolejowych). Zbocza ozów są zwykle strome^[1].

Utwory te powstały podczas postoju lub ustępowania lądolodu w czasie deglacjacji frontalnej. Często tworzą się w dnach rynien subglacjalnych.

• KEMY- formy terenu w obszarach młodoglacjalnych, powstające w trakcie wycofywania się lądolodu z terenów nizinnych, na skutek osadzania w szczelinach topniejącego lodowca materiału przynoszonego przez potoki roztopowe. (nagromadzenia osadów w formie wałów lub pagórków utworzone przez rzeki supraglacjalne)
  
  Kemy mają kształt grzęd, wałów lub pagórów zbudowanych z warstwowanych piasków, żwirków lub mułków.

1. Podział na okresy geologiczne. Opisać kambr.

• KAMBR (545-500mln) ( Eon fanerozoiczny, era paleozoiczna)

 Olbrzymia transgresja

 Początek orogenezy kaledońskiej (kambr-ordowik-sylur-dewon)

 Trylobity- prymitywne stawonogi

o Gruby zwapniały pancerz, trójdzielna segmentacja (tarcza głowowa, tułów, tarcza ogonowa), liczne pary odnóży, para wieloczłonowych czułków, na głowie czasem oczy złożone

o W razie niebezpieczeństwa potrafiły zwiać

o Denny tryb życia

o Wielkość: kilka mm- kilkadziesiąt cm

 Ramienionogi, małże, ślimaki, głowonogi, liliowce

 Archeocjaty- wyznaczają początek kambru

o Grupa kopalnych organizmów morskich, pokrewne gąbkom

o Kształt grubościennego kielicha, wapienny szkielet o porowatych ściankach, między którymi występują promieniste przegrody

o Niekiedy występują niewielkie kolce

Skamieniałości przewodnie kambru:

Trylobity

 Archeocjaty

 Ramienionogi

 Głowonogi

Występowanie w Polsce:

 Góry Świętokrzyskie: łupki ilaste, piaskowce (gołoborza)

 Góry Kaczawskie: wapienie

ZESTAW 4:

1)Charakterystyka granitoidów:

granitoidy (granitoid) – skały plutoniczne, kwaśne (bogate w krzemionkę SiO₂). Zbudowane są z widocznych gołym okiem kryształów minerałów skałotwórczych: kwarcu, skaleni potasowych, plagioklazów i łyszczyków. Struktura granitoidów jest fanerytowa (jawnokrystaliczna), zwykle średnioziarnista lub gruboziarnista, niekiedy porfirowata. Tekstura zbita, bezładna, lub lekko kierunkowa. Ze względu na stosunkowo małą zawartość minerałów ciemnych, barwa granitoidów jest jasna. Do granitoidów należą: granity, granodioryty, sjenity, tonality. Zespół cech strukturalnych oraz obecność dużej ilości kwarcu, jasne zabarwienie pozwalają łatwo odróżnić tę grupę skał od innych skał magmowych. Zawartość skaleni decyduje o nazwie i przynależności systematycznej skał w obrębie granitoidów. Granitoidy powstają podczas powolnego krzepnięcia gorącej magmy w głębi ziemi na głębokości od kilku do kilkunastu tysięcy metrów.

2)Erozja rzeczna. Erozja wsteczna.

Erozja rzeczna: żłobienie powierzchni Ziemi przez wodę rzeczną, polegające na pogłębianiu (erozja denna), przesuwaniu (erozja boczna) i wydłużaniu (erozja wsteczna) koryta rzecznego. Zasięg i tempo erozji rzecznej zależą od prędkości przepływu, rodzaju ruchu wody, ilości i rodzaju materiału wleczonego, odporności podłoża, spadku i przebiegu koryta. Zakres erozji rzecznej jest ograniczony przez położenie bazy erozyjnej.

 Denna

 Boczna

 Wsteczna

 Stadium młodociane

 Stadium dojrzałe

 Stadium starcze (zgrzybiałe)

Erozja wsteczna -rodzaj erozji prowadzący do cofania się progów w korycie rzecznym i rozcinania zamknięcia doliny, a przez to najczęściej do wydłużania doliny w górę rzeki.

(wodospad Niagara)- cofanie się progów wodospadu

 Cofanie się źródeł

 Kaptaż w wyniku erozji wstecznej-przejęcie wód jednej rzeki przez inną rzekę

 Kaptaż w wyniku wypiętrzenia antykliny

 Przełom antecedencyjny?

 Przełom epigenetyczny (rodzaj przełomu rzecznego, który powstaje, gdy rzeka rozwija się na powierzchni zbudowanej ze skał osadowych pokrywających ukrytą pod nimi starą rzeźbę. Rzeka wcina się w mało odporne osady (skały osadowe), następnie trafia na materiały dużo odporniejsze na erozję. W związku z tym duża część energii rzeki jest wykorzystywana na erozję wgłębną, aby nadążyć za pogłębianiem doliny w obszarach przyległych. Dzięki temu tworzy się dolina przełomowa.)

3)Podział na okresy geologiczne. Opisać perm.

• PERM (295-250mln) (Eon fanerozoiczny, era paleozoiczna)

 Wymieranie trylobitów i koralowców czteropromiennych

 Znikają drzewiaste paprocie, skrzypy, widłaki

 Panowanie szpilkowych (araukarie) sargasowców i miłorzębowców

 Gady

 Skorpiony

 Cechsztyn (morski)- złoża Cu- perm górny

 Czerwony spagowiec (lądowy, Pustyny)

 Superkontynent –Pangea

 Wypieranie płazów przez gady ssakokształtne

Skamieniałości przewodnie :

 Ryby kostnołuskie

 Ramienionogi

 Mszywioły

Otwornice

 Paproć nasienna

 Sagowce i miłorząbowce

Występowanie w Polsce:

 Cechsztyn i Dolny Śląsk: łupki miedzionośne, wapienie, anhydryty, gipsy

 Kujawy: wysady solne

 Góry Świętokrzyskie: zlepieńce cechsztyńskie

 Czerwony spagowiec:

o Sudety: zlepieńce, piaskowce, łupki i wapienie

o Rejon śląsko-krakowski: wapienie (martwica karniowicka), ryolity

ZESTAW 5:

1. Charakterystyka diorytu.

• DIORYT- Skała magmowa, obojętna, głębinowa

Dioryt jest skałą głębinową zbudowaną głównie z plagioklazów zasobnych w albit

(oligoklaz - andezyn) i hornblendy. Pobocznie występować może tu także biotyt, pirokseny oraz kwarc (do 5% obj.). Jeżeli skała diorytowa zawiera znaczącą ilość kwarcu (5 - 20% obj.) mówimy o diorycie kwarcowym. Osobne nazewnictwo obejmuje także odmiany o zwiększonej zawartości skaleniowców. Przy zawartości do 10% obj. skaleniowców mówimy o diorytach foidonośnych, zaś przy zawartości do 60% obj. - o diorytach foidowych.

Barwa skał diorytowych jest szara lub ciemnoszara, struktura drobnoziarnista, tekstura

masywna, bezładna. Przeważnie towarzyszą one masywom granitowym i gabrowym, tworząc lokalne wystąpienia.

Ze zwietrzeliny diorytowej tworzą się gleby gliniaste, średniogłębokie, zasobne w żelazo,

wapń i magnez, z dostateczną ilością potasu i fosforu.

1. Erozja rzeczna. Krzywa równowagi i krzywa erozyjna

• Erozja rzeczna

• Krzywa równowagi-linia na wykresie fazowym łącząca punkty odpowiadające równowadze pomiędzy dwiema określonymi fazami, np. cieczą i parą. (?)

• Krzywa erozyjna- kształt profilu podłużnego rzeki, nawiązujący w dolnym biegu do bazy erozyjnej, którą jest ujście rzeki lub jej połączenie z inną rzeką.
  Krzywa erozyjna zmienia się na skutek postępującego wcinania się rzeki w podłoże aż do momentu, kiedy rzeka osiągnie profil równowagi.

• (baza erozyjna-miejsce w podłużnym profilu doliny rzecznej, w którym rzeka - z racji minimalnego spadku - nie może już pogłębiać swojego koryta i procesy erozyjne (wcinania się rzeki w podłoże) zostają zastąpione akumulacyjnymi (osadzaniem przez rzekę niesionego materiału). )

1. Rodzaje fałdów. Elementy strukturalne synkliny i antykliny.\

• FAŁD- deformacja tektoniczna ciagła

Elementy strukturalne fałdu

 Część wygięta do góry –antyklina

 Część wygięta do dołu –synklina

o Przegięcie- przegub fałdu (antykliny lub synkliny)

o Skrzydło- niezdeformowana część fałdu (antykliny lub synkliny)

o Można przeprowadzić płaszczyznę osiową- najczęściej są symetryczne względem siebie (a lub s)

o Oś antykliny lub synkliny

o Jądro –warstwy skalne występujące w przegubie

 Promień fałdu – pozioma odległość ad antykliny do synkliny

 Amplituda fałdu –różnica pionie

Różne sposoby fałdowania

 Fałd stojący – płaszczyzna usytuowana w miarę pionowo

 Fałd obalony –nachylona płaszczyzna

 Fałd leżący

 Fałd przewalony

 Fałd pochylony-przechylony

o Przerwanie ciągłości- nasunięcie (fałd obalony)na małe odległości, na duże- płaszczowina

Elementy płaszczowiny

 Czapki tektoniczne

 Okno tektoniczne

 Skręt korzeniowy

 Skręt czołowy

 Dygitacje

• Synklina, łęk, wklęsła część fałdu, której jądro zbudowane jest ze skał najmłodszych, natomiast skrzydła z coraz starszych.

• Antyklina, siodło geologicznie wypukła część fałdu, której wnętrze zbudowane jest ze skał starszych, na zewnątrz zaś (na tzw. Skrzydłach) występują skały coraz młodsze.

ZESTAW 6:

1. Procesy i właściwości skał eolicznych:

• Eoliczne skały, skały utworzone przez osady naniesione przez wiatr. Materiałem budującym skały eoliczne jest najczęściej bardzo drobny pył kwarcowy z nieznacznymi domieszkami pyłu kalcytowego i frakcji ilastej. Najbardziej rozpowszechnioną skałą pochodzenia eolicznego jest less.

1. Budowa wnętrza Ziemi:

Skorupa ziemska – zbudowana jest ze sztywnych skał magmowych, osadowych i przeobrażonych. Jej grubość sięga od około 5 km pod oceanami do ponad 70 km pod kontynentami, tworzą ją głównie skały zawierające dużo związków krzemu (Si) oraz glinu (Al). Wraz ze wzrostem głębokości, w skorupie ziemskiej rośnie ciśnienie (średnio o około 1 atmosferę na 3,7 metra) oraz temperatura (średnio 1°C na każde 33 m głębokości – stopień geotermiczny).

Płaszcz Ziemi – położony pod skorupą ziemską sięga do głębokości około 650 km (górny) i dalej do około 2900 km (dolny). W składzie chemicznym zdecydowanie dominują tlenki krzemu (SiO₂), magnezu (MgO) i żelaza (FeO). W zewnętrznej części płaszcza górnego wyróżnia się sztywną warstwę perydotytową oraz leżącą poniżej astenosferę – warstwę odznaczającą się sprężystością i plastycznością – w tej części płaszcza powstają prądy cieplne zwane konwekcyjnymi, które są odpowiedzialne za ruchy płyt tektonicznych.

Jądro – badania wykazują, że jądro zewnętrzne ma cechy ciała ciekłego, natomiast wewnętrzne (od głębokości około 5100 km) zachowuje się jak ciało stałe. W składzie chemicznym dominują pierwiastki metali ciężkich – głównie żelazo (Fe) i nikiel (Ni). We wnętrzu naszej planety panuje bardzo wysokie ciśnienie (ok. 0,36 x 1012 GPa), a temperatura osiąga wartości ponad 6000°C. Jest to najsłabiej poznana sfera naszej planety.

Poszczególne warstwy Ziemi rozdzielone są tzw. powierzchniami nieciągłości. Najbardziej znane to powierzchnia nieciągłości Moho (Mohorovićicia), pomiędzy skorupą ziemską a płaszczem oraz powierzchnia nieciągłości Gutenberga, pomiędzy płaszczem a jądrem Ziemi.

Ze względu na właściwości fizyczne wyróżniona została litosfera – najbardziej zewnętrzna część kuli ziemskiej. Jest to sztywna warstwa, położona bezpośrednio na astenosferze, która obejmuje skorupę ziemską oraz warstwę perydotytową.

1. Rodzaje skał okruchowych. Przedziały wielkości.

Struktura	mm	Skały okruchowe
	Luźne Scementowane
Psefity	>2	Żwiry, gruzy
Psamity	2-0,05	Piaski
Aleuryty	0,05-0,002	Pyły
Pelity	<0,002	Iły
Okruchy pelitowe	Gliny

• psefity (struktura psefitowa, czyli żwirowa) – gruz skalny, brekcja, żwir, zlepieniec (konglomerat);

• psamity (struktura psamitowa, czyli piaskowa) – piaski, piaskowce, kwarcyty;

• aleuryty (struktura aleurytowa, czyli mułowa) – muły, mułowce, less;

• pelity (struktura pelitowa, czyli iłowa) – lateryt, boksyt, terra rossa, glinki ogniotrwałe, bentonit, iły, ił pstry, ił warwowy, iłowiec, iłołupek (łupek ilasty), glina lodowcowa.

ZESTAW 7:

1. Charakterystka skał fluwioglacjalnych:

2. Erozja deszczowa. Piramidy ziemne.

Erozja deszczowa

Ablacja deszczowa- spłukiwanie cząstek zwietrzeliny w wyniku opadów deszczowych (spłukiwanie luźnej, wierzchniej warstwy terenu (zwłaszcza cząstek gleby) przez wody deszczowe)

Erozja wodna gleby- usuwanie poziomu próchnicznego

 Powierzchniowa

 Rozmywowa (płynie), Badlans- Kalifornia, USA; Bryce Kanion, Utah 200 dni w roku zmian +-0stC, wapienie, mułowce, iły; Padocja- tufy- zdiagenezowane utwory wulkaniczne -zniszczenie bazaltu, 25tysmieszkańców w tufach 2tys lat temu-prześladowania; piramidy tufowe

o Żłobinowa

o Rynnowa Karren- erozyjnie pocięte wapienie, Yorkshire, Anglia

o Wąwozowa

Deluwia-osadzany materiał

Piramidy ziemne- stożkowate wzniesienie typu ostaniec, powstające przez intensywną erozję i rozczłonkowanie stoków zbudowanych z luźnych skał.

Materiał, z którego są zbudowane piramidy, powstał w epoce lodowcowej. Spiętrzany przez lodowiec, był następnie przesuwany po powierzchni terenu, a po wycofaniu się lodowca ok. 10 tys. lat temu podczas jego topnienia na zboczach gór pozostała gruba warstwa gliny zwałowej wymieszanej z kamieniami i głazami.

Iglice takie powstają na skutek wymywania materiału przez wody opadowe, która wymywa w glinie głębokie żleby. Głazy niepodlegające erozji tworzą ochronny parasol dla części gliny. Wymywane przez wodę podłoże obniża teren przez co powstają poszczególne iglice.

1. Podział na okresy geologiczne. Opisać czwartorzęd.

• CZWARTORZĘD (2,6-) (Eon Fanerozoiczny, era kenozoiczna)

 Jeleń olbrzymi, mamut, nosorożec włochaty, niedźwiedź jaskiniowy

 Ochładzanie klimatu (plejstocen- 2,6-0,011); holocen (11 mln lat temu-)

 Plejstoceńskie zlodowacenia- wymieranie olbrzymich ssaków; północna część globu jest cała pokryta lodem

Maksymalne zasięgi zlodowaceń:

 Zlodowacenie Narwi

 Sanu

 Odry

 Warty

 Wisły

ZESTAW 8:

1. Charakterystyka bazaltu:

• BAZALT (skała magmowa, wylewna, obojetna (chemicznie zasadowa))

Bazalt jest skałą wylewną zbudowaną głównie z plagioklazów zasadowych (labrador -

bytownit), piroksenów (diallag, czasem augit) oraz niewielkiej ilości silnie rozproszonego magnetytu. Z występowaniem magnetytu związana jest charakterystyczna, prawie czarna barwa skał bazaltowych. Wykazują one strukturę afanitową, rzadziej porfirową z prakryształami oliwinów i teksturę masywną, bezładną.

Starsze, paleozoiczne odmiany bazaltów, o migdałowcowej strukturze i nieco jaśniejszej

barwie (często z odcieniem czerwonawym), nazywane są melafirami (paleobazaltami). Blisko spokrewnione z bazaltami są również diabazy, zwane niekiedy mikrogabrami.

Skały bazaltowe wietrzeją nieco wolniej niż gabra, dając gleby gliniaste i pyłowe,

zasobne w składniki pokarmowe dla roślin.

Wśród skał wylewnych skorupy ziemskiej bazalty należą do najbardziej

rozpowszechnionych.

W Polsce występują powszechnie na terenie Dolnego Śląska, od zachodniej granict Polski

po okolice Opola, tworząc z innymi skałami wylewnymi tzw. trzeciorzędową formację bazaltową.

1. Grzbiety śródoceaniczne. Doliny ryftowe.

Grzebiety śródoceaniczne -silnie wydłużona wypukła forma dna oceanicznego, o stromych stokach, położona zazwyczaj pośrodku oceanów, oddzielająca od siebie dwa baseny oceaniczne.

Grzbiety śródoceaniczne są to największe struktury linijne na powierzchni Ziemi. Ich łączna długość wynosi ok. 60 000 km. Szerokość grzbietów oceanicznych dochodzi do 400 km. Grzbiety wznoszą się ok. 2 km ponad powierzchnię dna oceanicznego - równi abisalnej. W środku większości z nich, wzdłuż całego grzbietu ciągnie się dolina ryftowa o szerokości do 50 km i głębokości 1-2 km.

Geneza grzbietów śródoceanicznych (ryftogeneza)

Grzbiety oceaniczne rodzą się na kontynentach. Wędrująca z płaszcza materia powoduje powstanie plamy gorąca, umiejscawia się pióropusz płaszcza jeżeli skorupa jest wystarczająco ciepła w stosunku do transportu ciepła od dołu nastąpi jej wygięcie – zacznie pękać. Rozgrzana materia zacznie się wciskać w szczeliny. Może to doprowadzić do powstania wulkanów. W kolejnym etapie tworzy się rodzaj zapadliska tektonicznego, który nosi nazwę ryftu kontynentalnego. Początkowo jest to obszar lądowy, jednak gdy uzyska połączenie z morzem, woda się do niego wleje. Początkowo będzie to płytkie morze, z czasem skorupy oceaniczne oddalą się od siebie – ocean się pogłębi.

Grzbiety śródoceaniczne są powierzchownym przejawem stref akrecji.

Rodzaje grzbietów: Na rysunku :u góry szybki rozrost, na dole powolny rozrost.

Doliny ryftowe- Strefy akrecji to strefy ryftu kontynentalnego. Są to grzbiety śródoceaniczne – najpotężniejsze na świecie systemy górskie. Glob Ziemski jest nimi opasany, mają 60-70 tysięcy km długości, wysokość względna 2-3km, tworzą jeden łączący się system – łańcuch górski. W strefach akrecji jest tworzona skorupa oceaniczna. Doliny ryftowe to naturalne, globalne pęknięcia skorupy ziemskiej, miejsca, w których materia z wnętrza ziemi znajduje ujście na jej powierzchnię. Materia tam zastyga, tworząc nową skorupę oceaniczną. W strefach akrecji następuje rozrost dna oceanicznego (spreading). –

(naturalne pęknięcie skorupy Ziemi w centralnej części grzbietu śródoceanicznego )

1. Podział na okresy geologiczne. Opisać karbon.

KARBON (355-295mln) (Eon Faneroziczny, era paleozoiczna)

 Rozwój bezkręgowców morskich

 Dominacja otwornic

 Głowonogi

 Na lądzie: orogeneza hercyńska (waryscyjska)

 Pierwsze owady i gady

 Dominacja płazów tarczogłowych

 Klimat tropikalny oraz zlodowacenia (Brazylia, Australia, Afryka)

 Widłaki: sigilaria i lepidodendrony do 46m

 Skrzypy

 Paprocie drzewiaste (właściwe i paprocie nasienne)

 Rośliny nagonasienne

 Pod koniec karbonu pierwsze rośliny szpilkowe

 (Złoża węgla kamiennego)

Skamieniałości przewodnie:

 Ramienionogi, otwornice, małże, ślimaki, trylobity, korale

 Skrzyp, widłak, paprocie –w pokładach węgla

Facje karbonu dolnego:

 Kulm? Serie skał okruchowych otworzonych w wyniku intensywnej erozji wypiętrzanych gór hercyńskich

 Wapień węglowy, osady węglanowe mórz szelfowych

Facje karbonu górnego:

 Limniczne (jeziorne); mułowce i piaskowce przeławicone pokładami węgla

 Paraliczne (rowy śród? I przedgórskie, niziny nadmorskie), zlepieńce, piaskowce, łupki ilaste, z pokładami węgla

Występowanie w Polsce:

 Zagłębie górnośląskie i lubelski

 Zagłębie dolnośląskie (zapadlisko śródgórskie)

 Góry świętokrzyskie- utwory kulmu, przeławicone wapieniami

 Sudety- intruzja granitowa Karkonoszy

ZESTAW 9:

1. Charakterystyka gabra.

• GABRO

 Gabro jest skałą głębinową zbudowaną głównie z plagioklazów zasadowych (labrador -

 bytownit) oraz piroksenów (diallag, czasem augit).

 Skały gabrowe w większości mają barwę ciemną (ciemnozieloną lub prawie czarną). Wykazują strukturę gruboziarnistą, a teksturę masywną i bezładną.

 Powstające z nich gleby są na ogół głębokie, gliniaste, zasobne w żelazo, magnez i wapń, wykazujące jednak często niedobór potasu.

 Gabra występują w Sudetach (masyw Nowa Ruda - Słupiec, Góry Sowie) oraz w masywie

 Ślęży.

2) Cechy krajobrazu polodowcowego

Krajobraz polodowcowy

Krajobraz polodowcowy stanowią wysoczyzny powstałe z nagromadzenia moreny dennej i ablacyjnej. Jest to krajobraz lekko pofalowany, pagórkowaty. Pofalowanie wynika z nierównomiernego rozmieszczenia materiału okruchowego w lodowcu. Gdzieniegdzie mogło być go więcej – tam są pagórki, a gdzie mniej to doliny. Tereny te są poprzecinane pradolinami wyżłobionymi przez rzeki fluwioglacjalne. Jest mnóstwo jezior oczkowych, jezior zajmujących kotły polodowcowe (np. Jezioro Hańcza 108,5m głębokości) oraz rynnowych (zajmujących rynny polodowcowe np. Jezioro Jeziorak). Czasem występują ostańce erozyjne (dawne nunataki). Miejscami są też głazy narzutowe (eratyki). Większe pagórki, takie jak np. Wieżyca są to nagromadzenia moreny czołowej spiętrzonej. Występują drumliny czyli pagórki o charakterystycznym kształcie. Są to nagromadzenia materiału morenowego, często występują zbiorowo. Występują też całe pola mutonów.

Ablacja – wytapianie się lodowca

Abrazja lodowcowa – mechanizm erozji, ścieranie materiału okruchowego moreny dennej o podłoże i odwrotnie

Baraniec – muton – charakterystyczny pagórek wygładzony od strony doprądowej, zerodowany z drugiej strony

Brama lodowcowa – brama w czole lodowca, przez którą uchodzi rzeka proglacjalna

Bruk morenowy – nagromadzenie grubszego materiału skalnego przez lodowiec, wysortowanego przez rzekę fluwioglacjalną

Cyrk lodowcowy – zagłębienia w formie nisz otoczonych od grzbietu stromymi ścianami, a od doliny zaokrąglonymi wałami (kiedyś było tam pole firnowe)

Delta sandrowa – czasem tworzy się zamiast stożka napływowego, trójkątna forma utworzona przez rzekę proglacjalną

Detersja = abrazja lodowcowa

Detrakcja – mechanizm erozji, wyrywanie okruchów skalnych z podłoża

Dolina zlodowacona – niegdyś V-kształtna dolina rzeczna przemodelowana przez płynący w niej lodowiec w dolinę U-kształtną

Dolina wisząca – dolina boczna, której ujście po ustąpieniu lodowca znajduje się ponad dnem doliny głównej (zlodowaconej)

Drumlin – pagórek o charakterystycznym kształcie, utworzony z nagromadzenia materiału morenowego, często występuje zbiorowo

Egzaracja – mechanizm erozji, czoło lodowca zagłębione w podłożu działa jak spychacz, zdzierając materiał podłoża

Eratyk – głaz narzutowy – duży okruch skalny przyniesiony i pozostawiony przez lodowiec

Esker – oz – nagromadzenie osadów w formie wału utworzone przez rzekę fluwioglacjalną

Fiord – obecnie zalana przez morze dolina zlodowacona

Firn = szreń – częściowo przekrystalizowany śnieg. Coś, pomiędzy śniegiem a lodem

Garniec polodowcowy = marmit – rezultat działalności rzek subglacjalnych. Wydrążone przez eworsję pod lodowcem jamy o głębokości kilkunastu metrów, zazwyczaj wypełnione gruzem

Glina zwałowa – lodowcowy materiał osadowy (typowy), wymieszane są wszystkie frakcje, najgorzej wysortowany

Głaz narzutowy = eratyk

Góra lodowa – fragment dużej bryły lodu pływającej po morzu oderwany od lodowca szelfowego

Granica wiecznego śniegu – wysokość, powyżej której opady śniegu przeważają topnienie, dlatego może się on tam stopniowo gromadzić

Ił warwowy – ciekawy osad limnoglacjalny, wyraźnie laminowany, na przemian jasne i ciemne. Laminy narastają w cyklu rocznym

Ił zastoiskowy = ił warwowy

Jezioro oczkowe – zazwyczaj nieduże, okrągłe, regularne jezioro powstałe u czoła lodowca stagnującego lub cofającego się z oderwania i stopienia bryły lodu

Jezioro rynnowe – wąskie i długie jeziora o głębokości do kilkunastu metrów, rynny zostały wyrzeźbione przez rzeki subglacjalne

Jezioro zastoiskowe – współistniejące z lodowcem, znajduje się w czole lodowca

Jęzor lodowcowy – ta część lodowca, która spływa doliną od pola firnowego (lodowce alpejskie)

Kar lodowcowy = cyrk lodowcowy, kocioł lodowcowy

Kem – nagromadzenia osadów w formie wałów lub pagórków utworzone przez rzeki supraglacjalne

Kocioł lodowcowy = cyrk lodowcowy, kar lodowcowy

Lądolód – lodowiec kontynentalny, taki, który zajmuje cały kontytnent

Lodowiec alpejski – (dolinny) – z pola firnowego lód spływa jęzorem lodowcowym w dolinę

Lodowiec ciepły – zimniejszy u dołu, cieplejszy u góry, tak, że cały czas oscyluje przy temperaturze topnienia

Lodowiec cyrkowy – (karowy) – samo pole firnowe, lód sublimuje (paruje), brak jęzora. Znajduje się w zagłębieniu zbocza.

Lodowiec dolinny = lodowiec alpejski

Lodowiec górski – taki, który powstał w górach, obecnie są takich tysiące

Lodowiec karowy = lodowiec cyrkowy

Lodowiec kontynentalny = lądolód

Lodowiec piedmontowy – podobny do alpejskiego, powstały z połączenia jęzorów lodowców alpejskich i tworzący czasze u podnóża

Lodowiec podgórski - ???

Lodowiec szelfowy – lodowiec schodzący z lądu do morza i dryfujący (od dna oddziela go spora warstwa morskiej wody). Od takich lodowców mogą odrywać się góry lodowe

Lodowiec zimny – cieplejszy u spągu, chłodniejszy w wyższych partiach. Zazwyczaj przymarznięty do podłoża

Marmit = garniec polodowcowy

Martwy lód – bryła lodu oderwana od lodowca i zagrzebana (zakonserwowana) w morenie

Morena – 1. Materiał skalny transportowany przez lodowiec 2. Materiał skalny zdeponowany przez lodowiec

Morena albacyjna – osad powstały z moreny powierzchniowej i wewnętrznej powstały z wytopienia lodowca

Morena boczna – materiał wyniesiony przez lodowiec zatrzymujący się u podnóża gór

Morena czołowa – materiał osadzony u czoła lodowca podczas jego stagnacji lub cofania się

Morena czołowa spiętrzona – materiał osadzony u czoła lodowca powstały z moreny akumulacyjnej podczas transgresji lodowca (działa egzaracja)

Morena denna – materiał transportowany przez lodowiec u jego spągu

Morena powierzchniowa – materiał transportowany przez lodowiec na jego powierzchni

Morena przemyta – osad lodowcowy przesortowany przez rzekę płynącą w późniejszym okresie (powstaje z tej moreny po działalności rzeki bruk morenowy)

Morena środkowa – morena powstała z połączenia moren bocznych

Morena wewnętrzna – materiał transportowany przez lodowiec w jego wnętrzu

Muton = baraniec

Nunatak – skrawek lądu, góra wystająca spod lodowca

Osady fluwioglacjalne – osady rzek związanych z żywym lodowcem

Osady glacjalne – osady samego lodowca inaczej moreny

Osady limnoglacjalne – osady jezior związanych z żywym lodowcem (iły warwowe)

Osady talasoglacjalne – osady naniesione przez lodowiec zdeponowane w morzu

Oz = esker

Pole firnowe – miejsce, gdzie powstaje lodowiec (tam śnieg zamienia się w lód lodowcowy, pole firnowe dostarcza lodowcowi lodu)

Pole sandrowe – powstaje przez połączenie kilku stożków napływowych (sandrów)

Rynna polodowcowa – rynna wyżłobiona przez rzeki subglacjalne

Rysy lodowcowe – rysy wyżłobione przez grubszy materiał na powierzchniach wygładzonych przez lodowiec, zorientowane w kierunku jego płynięcia

Sandr – stożek napływowy, forma osadów naniesionych przez rzeki proglacjalne u czoła lodowca

Seraki – spękania czoła lodowca

Struktury glacitektoniczne – uskoki, fałdy powstałe w spychanym przez czoło lodowca materiale na skutek erozji

Szreń = firn

Terasa kemowa – struktura (taras) utworzona przez osady rzeki supraglacjalnej płynącej przy brzegu lodowca

Warstwa regelacyjna – cieniutka (do 2-3cm) warstwa wody i materiału skalnego znajdująca się pod lodowcem ciepłym, działająca jak smar i umożliwiająca lodowcowi ruch

Wody inglacjalne – wody płynące wewnątrz lodowca

Wody proglacjalne – wody płynące przed lodowcem

Wody subglacjalne – wody płynące pod lodowcem

Wody supraglacjalne – wody płynące na lodowcu

Wygład lodowcowy - ???

(Formy polodowcowe

W wyniku działalności lodowców i lądolodów na Ziemi powstał szereg form polodowcowych:

• Formy powstałe przed czołem lądolodu:

• moreny czołowe - są to ciągi wzgórz i pagórków o wysokościach względnych dochodzących do kilkudziesięciu metrów. Powstały w czasie postoju czoła lądolodu na jego przedpolu w efekcie akumulacji glin zwałowych, głazów, żwirów i piasków.

• stożki sandrowe - są to wielkie, płaskie piaszczysto-żwirowe stożki. Osadzone zostały przez wody topniejącego lądolodu. Formy te zrastały się ze sobą, tworząc w efekcie płaskie, rozległe równiny sandrowe.

• pradoliny - są to rozległe doliny, charakteryzujące się płaskim dnem i równoleżnikowym przebiegiem. Ich powstanie wiąże się z okresami dłuższych postojów lądolodu. Wówczas, płynące ku zachodowi, wzdłuż czoła lodowca, szerokie rzeki żłobiły doliny.

• drumliny - są to owalne pagórki zbudowane z materiału morenowego. Do ich formowania dochodziło na skutek nacisku na ten materiał masy lodu.

• Formy powstałe pod lądolodem

• faliste równiny moreny dennej- powstały z materiału znajdującego się u spodu lodowca, w wyniku równomiernego osadzenia się go na powierzchni.

• ozy - są to wąskie, długie i zazwyczaj kręte wały lub ciągi wzgórz. Osiągają długości nawet kilku - kilkunastu kilometrów. Budują je piaski i żwiry, osadzone przez wody płynące w kanałach i tunelach lodowca.

• kemy - są to okrągłe lub wydłużone wzgórza i pagórki o wysokościach dochodzących do kilkudziesięciu metrów. Budują je żwiry, piaski i mułki, które zostały zakumulowane przez płynące pod lodowcem wody.-

• rynny subglacyjne - są to długie, wąskie i głębokie obniżenia o nierównym dnie i stromych zboczach. Zazwyczaj wypełniają je wody jezior, tzw. jeziora rynnowe. Większość z nich powstała w wyniku erodowania podłoża przez wody roztopowe płynące pod ciśnieniem hydrostatycznym.

• baraniec (muton) - jest to wygładzony i porysowany przez lodowiec pagórek, o wysokości kilkunastu centymetrów - kilkudziesięciu metrów. Jego długość potrafi dochodzić do kilkuset metrów. Barańce zazwyczaj występują gromadnie.

• Formy powstałe w wyniku działalności lodowców górskich:

• doliny U-kształtne - są to dość głębokie i strome doliny, przypominające przekrojem literę U. Powstają w wyniku żłobienia doliny górskiej przez wody wypływające z czoła lodowca.

• kotły lodowcowe (cyrki lodowcowe, kary) - są to zazwyczaj półkoliste obniżenia, z trzech stron otoczone stromymi ścianami skalnymi, a z czwartej opadające ku dolinie progiem skalnym. Powstają na obszarze pola firnowego, na skutek erozji lodowcowej.

• wały moren bocznych - są to wały usypane z materiału skalnego po obu stronach jęzora lodowcowego.

• Formy utworzone w warunkach klimatu peryglacjalnego:

• gołoborza - są to nagromadzenia bloków i odłamków skalnych na górskim stoku. Powstają w wyniku fizycznego wietrzenia skał, zwłaszcza na skutek zmian temperatury, powodujących zamarzanie wody w szczelinach skalnych, która zwiększając objętość rozsadza skały.

• stożki piargowe - jest to rodzaj rumowiska skalnego. Powstaje w wyniku nagromadzenia okruchów i odłamków skalnych w żlebach znajdujących się u podnóża stromych i skalistych stoków górskich.)

3) Teoria dryftu kontynentalnego według Wagnera

jedna z teorii geotektonicznych wyjaśniających przyczyny fałdowań i tworzenia się gór oraz obecny rozkład lądów i oceanów. Zakładała ona istnienie jednego wielkiego kontynentu zwanego Pangeą, który w mezozoiku rozpadł się on na pojedyncze kry kontynentalne i zapoczątkował ich rozsuwanie się aż do obecnego położenia.

Niektóre kontynenty przemieszczały się w kierunku zachodnim, inne z kolei w kierunku równika. Ruch kontynentów był możliwy dzięki zanurzeniu lekkiej kry kontynentalnej (zbudowanej z granitoidów i skał osadowych) w cięższym i plastycznym podłożu magmowym. Siłą napędzającą ten proces był ruch obrotowy Ziemi oraz zróżnicowane przyciąganie Słońca i Księżyca.

Przesuwanie się kontynentów było przyczyną tworzenia się gór (ruch kontynentów powodował fałdowanie się osadów wypełniających geosynkliny na obrzeżach lądów i ich wypiętrzanie w postaci łańcuchów górskich). Teoria ta została ogłoszona przez niemieckiego geofizyka A.L. Wegenera w 1912 .

ZESTAW 10:

• 1 ) Charakterystyka skał pochodzenia fluwioglacjalnego

2) Trzęsienia Ziemi. Hipocentrum, epicentrum, izosejsty, izochromy

Trzęsienia ziemi

 Zapadowe tzw. tąpnięcia (poniżej 3%) rejony krasowe, zapadanie stropów jaskiń, zapadanie pogórniczych wyrobisk

 Wulkaniczne

 Tektoniczne (ponad 90%)

Izosejsty- linie łączące punkty o jednakowym natężeniu wstrząsu

Izochory- linie łączące punkty, doktórach wstrząsy dotarły w tym samym czasie

Skala Mercalliego- ma charakter jakościowy, empiryczny. Opisuje skutki jakie trzęsienia wywołują. Jest to skala 12- stopniowa.

1. najsłabsze, notowane tylko przez sejsmografy

2-3. odczuwalne tylko przez niektóre osoby i zwierzęta

4-5. odczuwane przez wszystkich, drżenie szyb

6-7. przesuwanie mebli, lekkie uszkodzenia budynków

8-9. silne uszkodzenia budynków, powstanie osuwisk, zmiany poziomu wód gruntowych

10-11. zniszczenia fundamentów, mostów, szerokie szczeliny

12- zniszczenia katastrofalne

Skala ta okazała się niewystarczająca- miała zastosowanie tylko w obszarach zabudowanych, zurbanizowanych.

Skala Richtera- za pomocą aparatury mierzy się intensywność trzęsień ziemi.

Wyraża intensywność w jednostkach (magnituda). Wylicza się ją mając amplitudę drgań (sejsmograf) i interwał czasu (dt). Sposób ten zapewnia obiektywność. Można porównać zapisy różnych trzęsień ziemi.

M= logA(mm) + 3log[8dt(sec)] - 2,92

M=8,8 -> trzęsienia katastrofalne

M= 1,2,3 -> nieodczówalne (ok. 100 tys./rok)

Obszary sejsmiczne (częste trzęsienia ziemi, duża intensywność)

 Pas wokół Pacyfiku (80% trzęsień ziemi)

 Pas od morza śródziemnego, Himalaje, pierścień wzdłuż Jawy i Sumatry- tzw. pas medyterański i azjatycki

Obszary pensejsmiczne (wstrząsy sporadyczne albo bardzo słabe)

Obszary asejsmiczne (wolne od wstrząsów lub są bardzo rzadkie)

Hipocentrum -to położone w głębi Ziemi źródło rozchodzenia się fal sejsmicznych, czyli ognisko trzęsienia ziemi

Epicentrum - miejsce na powierzchni skorupy ziemskiej położone w najbliższej odległości (prostopadle) nad ogniskiem trzęsienia ziemi (hipocentrum). Obszar położony wokół epicentrum, zwany obszarem epicentralnym jest miejscem największych zniszczeń.

3) Osuwiska i ich rodzaje.

Osuwisko - nagłe przemieszczenie się mas ziemnych, powierzchniowej zwietrzeliny i mas skalnych podłoża spowodowane siłami przyrody lub działalnością człowieka (podkopanie stoku lub jego znaczne obciążenie). Jest to rodzaj ruchów masowych, polegający na przesuwaniu się materiału skalnego lub zwietrzelinowego wzdłuż powierzchni poślizgu (na której nastąpiło ścięcie), połączone z obrotem. Ruch taki zachodzi pod wpływem siły ciężkości.

Rodzaje:

ZESTAW 11:

1) Diastrofizm i jego rodzaje:

DIASROFIZM –zjawiska i procesy związane z ruchami i deformacjami skorupy ziemskiej

Procesy zachodzące w płaszczu Ziemskim:

 Pionowe ruchy skorupy ziemskiej (epejrogeniczne)

 Poziome ruchy skorupy ziemskiej

 Ruchy orogeniczne (prowadzące do powstawania gór)

Objawy diastrofizmu:

 Występowanie fałdów i uskoków

 Istnienie systemów górskich, często z osadami morskimi

 Istnienie dolin rzecznych i torfowisk na dnie mórz

 Występowanie raf koralowych na dużych głębokościach

 Trzęsienia ziemi

 Zmiany linii brzegowych morza (regresje i transgresje)

Transgresje i regresje w obszarze między Skandynawią a Karpatami od kambru do trzeciorzędu

2) Budowa chemiczna Ziemi i litosfery

- Skład Chemiczny skorupy Ziemskiej Tlen – 47%, Krzem – 29,5%, Glin – 8,1%, Żelazo – 4,7%, Wapń – 3%, Sód – 2,5%, Potas – 2,5%, Magnez – 1,9%, Pozostałe – 0,8%.

- Litosfera - zewnętrzna, najbardziej sztywna powłoka kuli ziemskiej, sięgająca do głębokości 80 – 150 km Temperatura wzrasta średnio o 1C na każde 33m, ciśnienie rośnie o 1 atmosferę na każde 3,7 m.

-Skorupa ziemska – zewnętrzna, najcieńsza warstwa litosfery, w skład, której wchodzą wszystkie pierwiastki chemiczne. Zbudowana jest z dwóch stref: SIMA – warstwa bazaltowa pod kontynentami i pod wodą. Zbudowana głównie z krzemu, magnezu i tlenu. SIAL – warstwa granitowa tylko pod kontynentami. Zbudowana z krzemu, glinu i tlenu.

-Płaszcz górny - CROFESIMA – do 700 km Składa się z chromu, tlenu, żelaza, krzemu i magnezu.

-Płaszcz dolny – NIFESIMA do 2900 km Składa się z niklu, żelaza, krzemu i magnezu. W płaszczu zachodzą zjawiska związane z powolnym przemieszczaniem się w górę plastycznych mas materii pod wpływem ciepła z głębi ziemi (ruchy konwekcyjne)

-Jądro Ziemi – temperatura od 4500 - 5100C.

Jądro zewnętrzne – NIFE – do 5100 km Składa się z niklu i żelaza. Temperatura od 2900 do 5100C. Stan ciekły.

-Jądro wewnętrzne – NIFE – do 6371 km Składa się z niklu i żelaza. Temperatura ok. 5100C. Stan stały.

Litosfera- zewnętrzna, sztywna powłoka Ziemi obejmująca skorupę ziemską i górną część płaszcza ziemskiego.

3) Strefy metamorfizmu regionalnego.

Metamorfizm regionalny

 Strefa górna (epi)

 Strefa średnia (mezo)

 Strefa dolna (kata)

Strefa górna –Epi

 Głębokość do 10km, ciśnienie do 270 hPa, temperatura do 300°C

 Duży stress, małe ciśnienie hydrostatyczne

 Względnie niska temperatura

 Metamorfizm dyslokacyjny

 Dominują tektury łupkowe

 Powstają minerały: albit, serycyt, chloryt, serpentyn, talk, epidot

 Typowe skały: fyllit, łupki chlorytowe

Strefa Mezo

 Głębokość 10-20km, ciśnienie 270-540 hPa, temperatura 300-600°C

 Silny stress, duże ciśnienie hydrostatyczne, średnio wysoka temperatura, silna rekrystalizacja

 Dominuje tekstura bezładna lub grubo łupkowa

 Powstają minerały: muskowit, biotyt, amfibole, epidot, skalenie, granaty

 Typowe skały: łupki mikowe

Strefa dolna- Kata

 20-30km, 540-1000hPa, 500-1000°C

 Duże ciśnienie hydrostatyczne, wysoka temperatura, brak stressu, powolna rekrystalizacja, tekstury na ogół bezładne

 Typowe skały: gnejsy, granulity, eklogity

ZESTAW 12:

1) Pojęcie geosynkliny

Geosynklina - podłużne zagłębienie w skorupie ziemskiej (np. rowy oceaniczne lub nawet całe oceany), w którym gromadziły się osady. (nastepnie sfałdowane) Dominującą cechą jest duża i zmienna głębokość oraz rozciągłość, przy stosunkowo małej szerokości. W trakcie sedymentacji osady były ściskane i deformowane, a później wydźwignięte tworząc łańcuch górski.

2) Procesy synoorgeniczne i poorogeniczne. Flisz, molasy.

• Procesy- ???

Flisz - osady składające się z naprzemianległych warstw piaskowców, zlepieńców, iłowców powstałych na skutek osadzania się zawiesin(prądy zawiesinowe) bardzo duże miąższości.

Molasa- ogólna nazwa kompleksu skał osadowych wypełniających zapadliska powstające na przedpolu wypiętrzonego górotworu fałdowego w schyłkowym stadium orogenezy, zwykle o grubości wielu kilometrów. Jego głównym składnikiem są skały okruchowe pochodzące z niszczenia gór.

W przeciwieństwie do fliszu, który jest osadzany w zbiornikach morskich, środowisko sedymentacyjne molasy może być dwojakie:

• molasa morska – podobna litologicznie do fliszu, ale powstała w schyłkowym okresie tworzenia się orogenu;

• molasa lądowa – powstała w lądowych zbiornikach wodnych, np. jeziorach. Z tego powodu w molasie lądowej często występują sekwencje osadów organicznych, a nieobecne są wkładki osadów morskich, np. wapieni morskich, występujących we fliszu.

• 3) Trzęsienia Ziemi. Obszary sejsmiczne, asejsmiczne, pnejsmiczne.

ZESTAW 13:

1) Charakterystyka i właściwości minerałów ilastych

(Krzemiany i glinokrzemiany, krzemiany warstwowe)

Minerały ilaste są uwodnionymi glinokrzemianami Al, Mg i Fe, należącymi do krzemianów

warstwowych.

W zależności od wzajemnego układu warstw

oktaedrów i tetraedrów mogą one należeć do

krzemianów:

* dwuwarstwowych

* trójwarstwowych

Minerały ilaste na podstawie budowy dzieli się na:

1. dwuwarstwowe

   • grupa kaolinitu

(kandyty) - kaolinit, hydrohaloizyt i dickit.

1. trójwarstwowe

   • grupa hydromik

: illit i hydromuskowit,

• grupa montmorillonitu

(smektyty): montmorillonit i beidellit,

• grupa wermikulitu

: wermikulit.

1. allofany

- formy bezpostaciowe, Al₂ ^. SiO₂ ^. nH₂O.

Minerały ilaste powstają głównie w wyniku wietrzenia chemicznego innych glinokrzemianów,

mogą także krystalizować z roztworu. Rodzaj powstających minerałów ilastych zależy od składu chemicznego wietrzejącego minerału pierwotnego oraz od warunków środowiska (odczynu, obecności różnych jonów itp.). Odczyn kwaśny sprzyja powstawaniu kaolinitu, obojętny lub alkaliczny - montmorillonitu.

2) Kliny mrozowe. Gleby poligonalne i smugowe.

• Kliny mrozowe -???

Gleby poligonalne – grupa zaburzeń kryoturbacyjnych występujących w równych, poziomych miejscach. Są to wieloboki 4 lub 5-kątne o średnicy 1-7m.( to gleby powstające w warunkach klimatu zimnego, przy rocznych sumach opadów w granicach 150-300 mm. . Mają kształt wieloboków o średnicy kilku metrów, które przylegają do siebie na zasadzie plastrów miodu. Partie zewnętrzne wieloboków zawierają grubszą frakcję osadu. Geneza gleb poligonalnych, wiązana jest ze zmianą objętości przez zamarzający grunt. Z partii wybrzuszonych cięższe ziarna zsuwają się na zewnątrz. Na obrzeżach takich terenów występują mchy, porosty i nieliczne trawy, z których szczątków powstaje płytki poziom próchnicy. Gleby te występują na terenach arktycznych i górskich, natomiast w Polsce można je spotkać w Tatrach i Sudetach.)

Gleby smugowe – składają się ze smug drobnoziarnistego materiału na przemian z pasami grubszego. Smugi ułożone w kierunku spadku, występują na zboczach o większym nachyleniu (występują na zboczach i rozwijają się z gleb poligonalnych podczas spełzywania gruntu po stoku.)

3) Rodzaje fal sejsmicznych i ich znaczenie w badaniu budowy wnętrza Ziemi.

fale sejsmiczne – są istotnym źródłem informacji o budowie wnętrza Ziemi. W wyniku trzęsienia Ziemi powstaje fala sejsmiczna. Źródłem fal są ogniska. Z ogniska rozchodzą się fale sprężyste. Geofizycy mierzą prędkości tych fal w zależności od głębokości. Prędkość fal zależy od sprężystości. Im wyższa gęstość ośrodka, tym szybciej rozchodzą się w nim fale sprężyste. Gęstość zależy od składu chemicznego czyli mineralnego. Mając dane prędkości wyciągamy wnioski o gęstości a do gęstości można dopasować skład mineralny. M.in. za pomocą tej metody wiemy, że zewnętrzne jądro Ziemi jest płynne.

W ognisku trzęsienia ziemi powstają fale podłużne (dylatacyjne) i poprzeczne (skręceniowe).

-Fale podłużne polegają na rozchodzeniu się drgań cząstek w kierunku zgodnym z kierunkiem rozchodzenia się fali- rozchodzeniu się zagęszczeń i rozrzedzeń materiału ośrodka.

-Fale poprzeczne powstają przez prostopadły ruch cząstek w stosunku do rozchodzenia się fali. Fale te rejestrowane są pózniej niż fale podłużne, stąd fale poprzeczne oznacza się literą S (od łac. secundo), a podłużne P (od łac. primo).

Fale poprzeczne nie przechodzą przez jądro (stąd przypuszczenie, że jest ono płynne). Fale sprężyste, gdy dotrą do powierzchni, są źródłem fal powierzchniowych: Raileigha (R) i Love'a (Q), Są to fale typu grawitacyjnego. Rozchodzą się z epicentrum. Ich długość dochodzi do 100 km. Fale powierzchniowe są odpowiedzialne za zniszczenia podczas trzęsień Ziemi.

Do rejestracji fal są używane sejsmografy. Są one zbudowane na zasadzie wahadła opatrzonego rylcem piszącym, który notuje drgania na walcu.{} Sejsmogram dostarcza wiadomości o drganiach, falach, wnętrzu Ziemi, etc.

ZESTAW 14:

1) Szereg reakcyjny według Bowena. Kolejność krystalizacji minerałów z magmy.

-Szereg bowena to kolejność w jakiej krystalizują minerały ze stopu krzemianowego
im coś zajmuje w nim wyższe miejsce tym szybciej dochodzi do krystalizacji danego minerału (rozpoczyna krystalizowanie w najwyższej temp) minerały z końca szeregu krystalizują jako ostatnie.

• 2) Budowa wnętrza Ziemi

3) Podział na okresy geologiczne. Opisać dewon.

DEWON (410-255mln) (Eon fanerozoiczny, era paleozoiczna)

 Ichtiostega- najstarszy płaz kopalny

 Rozwój kręgowców morskich (ryby dwudyszne)

 Wymarłe szczękowce?

 Pierwsze amonity

 Lądy: paprotniki do 2m

Skamieniałości przewodnie:

 Trylobity

Ramienionogi

 Amonity

 Liliowce

 Koralowce

Występowanie w Polsce:

 Góry Świętokrzyskie: iłowce, mułowce, wapienie, margle, piaskowce

 Góry Kaczawskie: fillity, kwarcyty

 Góry Bardzkie: łupki krzemionkowe i ilaste, piaskowce

 Okolice Krakowa: wapienie

ZESTAW 15:

1) Charakterystyka skał pochodzenia eolicznego

• Deflacja – wywiewanie materiału drobniejszego spośród grubszego. Rezultatem deflacji są nisze i misy deflacyjne (płaskie obniżenia terenu poddanemu deflacji) oraz bruk deflacyjny (złożony z okruchów grubej frakcji).

• Korazja – szlifowanie i żłobienie podłoża niesionym przez wiatr materiałem okruchowym. Rezultatem korazji są powstawanie różnych form skalnych.

  • Wygłady eoliczne – wyszlifowane, wypolerowane drobnym piaskiem powierzchnie skalne

  • Bruzdy korazyjne i jardangi – zagłębienia, w których będzie gromadził się piasek, i grzbieciki między nimi. Skala może być różna, od kilku cm nawet do 200m!

  • Wielograńce – na pustyniach kamienistych – okruchy skalne mają wygładzone powierzchnie dokładnie z jednej strony. Do tego potrzebny jest przeważający wiatr wiejący stale z jednego kierunku. Jak wielbłąd potrąci taki wielograniec wygładzony z jednej strony, to może on się obrócić i za jakiś czas powstanie nowa powierzchnia gładka – taki wielograniec będzie miał więcej niż jedną powierzchnię gładką.

  • Grzyby skalne – formy skalne w kształcie grzyba. Mogą powstawać przez wietrzenie albo przez korazję. Piasek nie leci wyżej niż 1,5m z wiatrem. Dlatego atakuje tylko dolne części skały. Im niżej, tym więcej piasku niesie wiatr.

• 2) Utwory polodowcowe- sandry, drumliny, ozy, kemy

3) Podział na okresy geologiczne. Opisać prekambr.

PROTEROZOIK (2400mln-545mln lat temu) (Eon, era- Proterozoiczny/a)

 Organizmy bezszkieletowe: jamochłony, pierścienice i inne

 Stromatolity- kolumny i powłoki wapienne (sinice i glony)

 Fillity- zdiagenezowana glina zwałowa (morena lodowcowa)

 Fałdowania i utworzenie łańcuchów górskich: kareidy (Skandynawia)

Formy występowania skał prekambryjskich:

 Platformy- wielokrotnie fałdowane i zmetamorfizowane osady tworzące krystaliczny trzon kontynentów, przykryte młodszymi skałami osadowymi

 Tarcze i masywy- odsłonięte skały krystaliczne: platforma wschodnioeuropejska, tarcza ukraińska, tarcza kanadyjska

Schyłek prekambru:

 Superkontytnent Gondwana (Ameryka płd., Afryka, Australia, Indie)

 Laurentia (Ameryka płn., Grenlandia)

 Baltica (NE Europa, Syberia, Kazachstan)

Utwory prekambru w Polsce:

 Góry Sowie: gnejsy, amfibolity, migmatyty, granulity

 Góry Złote i Masyw Śnieżnika: gnejsy, marmury, kwarcyty i amfibolity

 Góry Bystrzyckie, Góry Bardzkie: gnejsy, łupki krystaliczne, marmury

 Góry Kaczawskie: łupki krystaliczne

ZESTAW 16:

1) Opisać margle.

• Margle- (Skała osadowa pochodzenia chemicznego i organicznego, skały węglanowe)

Margle są skałami pośrednimi między skałami węglanowymi a okruchowymi.

Zbudowane są głównie z kalcytu (od 50 do 70% według Czermińskiego, od 33 do 67 wg Smulikowskiego), któremu towarzyszą mniejsze ilości dolomitu, syderytu i minerałów ilastych. Mogą one ponadto zawierać domieszki materiału okruchowego, którego zwiększony udział prowadzi do powstawania odmian piaszczystych lub piaskowców marglistych. Margle są na ogół mniej twarde i zwięzłe niż wapienie, różnią się od nich także ciemniejsza barwą. Cechą charakterystyczną tych skał jest silne "burzenie" z 10% HCl, podczas którego wytrąca się i pozostaje osad minerałów ilastych.

2) Podział rzek na stadia i ich charakterystyka. (?)

1. Stadium młodociane – w obszarze źródłowym rozwija się sieć drobnych, rozgałęzionych strumieni. Działa tam wietrzenie, ale głównie występuje poszarpana powierzchnia erozyjna. Wietrzenie fizyczne działa głównie w wyższych partiach. Wietrzenie chemiczne jest śladowe. Produkty wietrzenia fizycznego są szybko usuwane przez ruchy masowe (osuwiska, spełzywanie). Strumienie wycinają głębokie parowy o stromych zboczach.

2. Stadium dojrzałe – w tym stadium krajobraz jest już silnie rozcięty przez system rozgałęziających się rzek. Odwodnienie jest doskonałe dlatego strefa wietrzenia jest dużej mięższości. Rzeki mają profile wyrównane, dna szerokie, stoki dolin łagodnie opadające. Wysoczyzny poddane erozji szybciej się obniżają niż dna dolin, ponieważ rzeki się prawie w nie nie wcinaja. Różnice wysokości są dużo mniejsze niż w młodym krajobrazie. Pagórki są zaokrąglone, brak podcinania zboczy, więc osuwiska są rzadkie, zachodzi spełzywanie. Wietrzenie chemiczne na dużą skalę.

3. Stadium starcia – wytwarza się prawie pozioma, zrównana płaszczyzna (peneplena). Powolne rzeki o szerokich dolinach zalewowych zasypywanych aluwiami i rozdzielonymi niskimi, niewyraźnymi działami wód. Miejscami na równinie wznoszą się niewyerodowane ostańce i twardziele. Poziom wód gruntowych leży płytko. Brak siły erozyjnej rzek – cały teren pokrywają zwietrzeliny. Brak osuwisk. Zachodzi spełzywanie na niskich spadkach wskutek daleko posuniętego rozkładu chemicznego. Cykl ten nosi nazwe cyklu geograficznego.

3) Zręby i rowy tektoniczne.

Zrąb tektoniczny - system uskoków schodowych, ograniczonych z dwóch stron, w którym centrum znajduje się najwyżej.

Rów tektoniczny - system uskoków schodowych ograniczonych z obu stron, z centralnym punktem obniżonym.

ZESTAW 17:

1) Powstawanie i właściwości skał aluwialnych.

Aluwia- to osady powstające w procesie akumulacji na skutek działalności wód płynących.

-Piaski aluwialne (?) - (rzeczne) są średnio obtoczone, błyszczące, warstwowane, a w obrębie warstwy dość dobrze wysortowane. Słabe obtoczenie ziarn jest wynikiem transportu w środowisku wodnym, w którym poszczególne ziarna pozornie tracą na ciężarze. Każde z ziarn jest dodatkowo otoczone cienką błonką wodną, działającą przy zderzeniach jak amortyzator. Selekcje pod względem wielkości ziarn zależy od siły transportowej rzeki. Piaski aluwialne posiadają jasną lub białą barwę pochodzącą od dobrze przemytych ziarn kwarcu. Są one ubogie w tlenki i wodorotlenki żelaza, skalenie, minerały ilaste i inne składniki. Są one pospolitymi osadami w dolinach polskich rzek, osiągając nieraz znaczne miąższości.

-Muły (?)

• 2) Krystalizacja magmy

3) Podział na okresy geologiczne. Opisać sylur.

SYLUR (435-410mln) (Eon fanerozoiczny, era paleozoiczna)

 Kolejna transgresja

 Gąbki, liliowce b

 Szkałupnie

 Pierwsze kręgowce: bezszczękowce, ryby pancerne

 Wieloraki

 Pierwsze żywe organizmy na lądzie: psylofity- chlorofil w łodygach

 Pierwsze zwierzęta lądowe: pajęczaki

Skamieniałości przewodnie:

 Wieloraki

 Trylobity

 Ramienionogi

 Łodzikowate

 Koralowce

 Graptolity

Występowanie w Polsce:

 Góry Świętokrzyskie: łupki graptolitowe, piaskowce, mułowce, łupki ilaste, szarogłazy, wapienie, dolomity z trylobitami

 Góry Kaczawskie, góry bardzkie: łupki graptolitowe i krzemionkowe

ZESTAW 18:

• 1) Budowa i właściwości minerałów ilastych.

2) Denudacja i jej rodzaje. Peneplena

Denudacja jest to sumaryczny proces wietrzenia, erozji i ruchów masowych. Rezultatem denudacji jest niszczenie wyniosłości powierzchni ziemi i przenoszenie produktów na niższe miejsca. Denudacja jest składową procesu wyrównywania powierzchni. Przebiega ona troszke inaczej w różnych rodzajach klimatu, ale zawsze można wyróżnić 3 podstawowe stadia: (dla klimatu umiarkowanego)

(najmłodsze, początkowe – tworzy się sieć rzek, przeważa wietrzenie mechaniczne)

• młodociane – rozwijają się dopływy większych rzek, liczne osuwiska, główne znaczenie ma wietrzenie mechaniczne

• dojrzałe – zanikają osuwiska, zaczyna odgrywać rolę spełzywanie, powierzchnia pierwotna obszaru nie istnieje, rzeki mają w miarę wyrównane profile

• starcze – peneplena, szerokie doliny, twardziele, ostańce

Zależność przebiegu denudacji od klimatu

Przy procesie denudacji zależnie od warunków zewnętrznych, jakiś czynnik geologiczny wybije się na pierwszy plan. W obszarze zlodowaconym będzie to lodowiec, na pustyni wietr lub wietrzenie fizyczne, a w obszarze wilgotnym woda (zazwyczaj rzeka). Wiele tych czynników zależy od klimatu, dlatego wyróżnia się trzy typy denudacj;

1. Normalna – w wilgotnym klimacie. W tym klimacie współdziałanie wietrzenia, erozji i ruchów masowych jest najlepiej widoczna. W krajobrazie, w którym działa ta denudacja podstawą rozwoju jego obrazu jest praca rzek. Denudacja normalna zachodzi stadiami – jest cykliczna. Głównymi czynnikami są wietrzenie chemiczne i spełzywanie (w późniejszych stadiach). W stadium początkowym na pierwszy plan wybija się erozja denna, wietrzenie fizyczne i osuwiska.

2. Pustyniowa – bardzo dobrze rozwija się wietrzenie fizyczne, natomiast chemiczne wskutek braku wody jest na dalszym planie tak samo jak ruchy masowe. Przez wszystkie stadia mocno działa deflacja. Dużą rolę grają rzadkie ale gwałtowne deszcze nawałnicowe i ablacja deszczowa.

3. Glacjalna – w górach zlodowaconych w stadium młodocianym różnice wysokości zwiększają się przez pogłębienia. Tworzą się doliny wiszące, mutony. Powyżej lodowca intensywnie działa wietrzenie mechaniczne (zamróz). Częste są lawiny kamienne, osuwiska, obrywy. W stadium dojrzałym pierwotna powierzchnia ulega zniszczeniu, ale erozja działa dalej (nie jest zależna od bazy erozji jak rzeki). Stadium starcze podobne by było do lodowców norweskich albo lądolodów, ale wątpliwe jest czy lodowce mogą osiągnąć to stadium. Są wrażliwe na zmiany klimatu i ich działalność w skali geologicznej jest krótkotrwała.

Cykl geograficzny – nazwa cyklicznego rozwoju denudacji.

Denudacja – współdziałanie erozji, wietrzenia i ruchów masowych prowadzące do wyrównywania powierzchni ziemi

Peneplena ( wytwarza się w stadium starczym) bądź penyplena, to rodzaj równiny. Nazwa pochodzi od łacińskiego pene - prawie i angielskiego plain - płaszczyzna.Teren na niewielkiej wysokości nad poziomem morza, który został zerodowany "prawie do końca" (wszystko co woda miała zabrać już zabrała, teraz płynie zbyt wolno, by cokolwiek "unieść"). Taka forma stanowi końcową fazę erozji w klimacie wilgotnym.

(teren w klimacie wilgotnym położony na niewielkie wysokości nad poziomem morza, znenudowany „prawie do końca” (woda w rzekach płynie zbyt wolno alby erodować); gdzieniegdzie mogą występować twardziele, ostańce; największe znaczenie -erozja rzeczna)

3) Podział na okresy geologiczne. Opisać trias.

• TRIAS ( 250-205) ( Eon fanerozoiczny, era mezozoiczna)

 Tekodonty

 Benetyt

 Płazy bezogoniaste

 Sagowce

 Notozaury

 Zazielenienie obszarów pustynnych

 Dominacja płazów i gadów, pierwsze ssaki

 Warunki lądowe, rozwój nagonasiennych

 Rozwój dinozaurów (lystozaury, owady, euparkeria- postawa stojąca:) ich potomkowie- dinozaury)

 Potem olbrzymia transgresja trwająca do kredy

 Silny rozwój glonów i koralowców oraz olbrzymich amonitów (szczyt rozwoju)

Skamieniałości przewodnie trasu:

 Liliowce

 Małże

 Amonity

 Hexacorala

 Ramienionogi

 Pterophyllim (sagowcowate)

Występowanie triasów w Polsce:

 Góry świętokrzyskie: piaskowce, zlepieńce, iły oraz skały węglanowe

 Wyżyna Krakowsko-częstochowska: dolomity kruszconośne (Zn, Pb)

 Sudety: piaskowce, wapienie

 Tatry: zlepieńce, dolomity

Rozpoczęcie największej orogenezy alpejskiej

ZESTAW 19:

1) Procesy wietrzenia fizycznego

Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) – proces wietrzenia prowadzący do zmian fizycznych skały – jest ona rozdrabniana na coraz mniejsze okruchy, lecz nie zmienia się jej skład chemiczny:

 Insolacja (nasłonecznienie)

Mechaniczne działanie organizmów (korzenie roślin- rozsadzanie skał)

 Krystalizacja związków chemicznych

 Działanie mrozu (zamróz) –woda zwiększa objętość momencie zamarzania

o Gleby poligonalne –wietrzna zmarzlina –tworzenie klinów lodowych-> wypychanie głazów na górę (kopulaste wzniesienia)-> wieloboki gruzowe, w Polsce takie gleby występują jako relikty- pod Śnieżką; Kanada

o Colorado Plateau- karbońskie złoża halitu i gipsu, przykryte osadami z permu –jury i wyciśnięcie- powstała tzw. antyklina solna- diapir solny-> rozpuszczenie soli- zapadnięcie diapiru; Devils Garden w Utah; Delicate Arch, Arches National Park w Utah- łuki z jurajskich piaskowców; Landscape Arch (92m!) w Devils Garden

2) Rodzaje law. Skały piroklastyczne.

LAWY- wylewająca się na powierzchnię Ziemi i częściowo odgazowana magma

 Kwaśne (np. Wezuwiusz, Meropi), jasne, lepkie, spływ ok. 5km/h

 Obojętne

 Zasadowe (np. Hawaje), ciemne, o małej lepkości, spływ ok. 40km/h

Lawa blokowa (aa) -szorstka, żużlowa, porowata, kruszy się i tworzy bloki Lawa trzewiowa –gładka, lśniąca, nerkowate i sznurowate formy Lawa poduszkowa –podmorskie wylewy Lawa poduszkowa –podmorskie wylewy

• (Lawa pęcherzykowata – duża lepkość, niska temp, dużo gazów, zostają ślady po pęcherzykach gazu (gazy mogą zbierać się w banieczki i uciekać lub pozostawać).

• Lawa blokowa (AA) – powstaje gdy magma stygnie powoli, na jej powierzchni tworzy się gruba żużlowa warstwa. Na zewnątrz skorupa pęka pod wpływem ruchu niezastygniętej lawy wewnątrz.

• Lawa trzewiowa - krzepnie szybko, cienka skorupka pod nią niezastygnięta lawa, gładka lśniąca powierzchnia.

• Lawy poduszkowe – po zetknięciu z zimną, morską wodą lawa stygnie w postaci poduszek. Tworzą się charakterystyczne struktury - na dnie oceanu.

Skały piroklastyczne: popioły, tufy, bomby, lapille, pumeks

3) Deformacje płyt tektonicznych:

Deformacje tektoniczne

 Ciągłe

o Fałdy

o Nasunięcia

o Płaszczowiny

 Nieciągłe

o Uskoki

o Cios

o Kiważ (?)

Elementy strukturalne fałdu

 Część wygięta do góry –antyklina

 Część wygięta do dołu –synklina

o Przegięcie- przegub fałdu (antykliny lub synkliny)

o Skrzydło- niezdeformowana część fałdu (antykliny lub synkliny)

o Można przeprowadzić płaszczyznę osiową- najczęściej są symetryczne względem siebie (a lub s)

o Oś antykliny lub synkliny

o Jądro –warstwy skalne występujące w przegubie

 Promień fałdu – pozioma odległość ad antykliny do synkliny

 Amplituda fałdu –różnica pionie

Różne sposoby fałdowania

 Fałd stojący – płaszczyzna usytuowana w miarę pionowo

 Fałd obalony –nachylona płaszczyzna

 Fałd leżący

 Fałd przewalony

 Fałd pochylony-przechylony

o Przerwanie ciągłości- nasunięcie (fałd obalony)na małe odległości, na duże- płaszczowina

Elementy płaszczowiny

 Czapki tektoniczne

 Okno tektoniczne

 Skręt korzeniowy

 Skręt czołowy  Dygitacje

Góry alpejskie- mają budowę płaszczowinową

USKOK - struktura powstająca w wyniku pęknięcia skał i ich przemieszczenia powierzchni pionowej lub nachylonej [Przemieszczenie wzdłuż powierzchni poziomej-nasunięcie]

 Tensja (rozciąganie)

 Kompresja (ściskanie)

 Ścinanie

Elementy uskoku

 Skrzydło wiszące –wyżej

 Skrzydło zrzucone –zawsze niżej

 Płaszczyzna uskokowa

o Zrzut –odległość w pionie

o Nachylenie płaszczyzny uskokowej

Podział ze względu na sposób przemieszczenia warstw skalnych

 Uskok zrzutowy

 Uskok przesuwczy

 Uskok zrzutowo-przesuwczy

Podział ze względu na nachylenie

 Uskok pionowy -2razy ta sama warstwa na powierzchni ziemi

 Uskok normalny- nachylenie w kierunku przemieszczenia

 Uskok odwrócony

Kombinacje- dolina Renu -rów tektoniczny (2 uskoki, a miedzy nimi obniżenie)

Zrąb- dwa uskoki, a między nimi podwyższenie

CIOS- regularny system równoległych spękań (otwartych lub zamkniętych) o odstępach zazwyczaj Większych od miąższości ławic, dzielący skałę na prostopadłe bloki.

Cios:

 Termiczny –dot. skał magmowych

o Słupowy –skał wylewnych (bazalty, porfiry)

 Tektoniczny – wynika z naprężeń powstałych w wyniku wyginania się warstw skalnych

o Tensyjny –lekki fałd popękany, oddolne naciskanie (ciosy są prostopadłe) lub

o Tektoniczny- kompresyjny boczny nacisk-system ciosów jest ukośny

 Diagenetyczny –kurczenie się osadu wskutek utraty wody

ZESTAW 20:

1) Charakterystyka gnejsów.

GNEJSY

 Powstają w średnio głębokich strefach metamorfizmu

 W wyniku przeobrażenia skał magmowych

 Skały magmowe przesycone krzemionką –ortognejsy

 Jasne zabarwienie

 Skały osadowe (ilaste, szarogłazy, arkozy –metagnejsy- in. paragnejsy)

 Skład mineralogiczny: kwarc, skalenie, łyszczyki

 Tekstura gnejsowa (gnejsy oczkowe, laminowane)

 Zdolność do równoległego łupania się

 Powstają z nich gleby lekkie, zasobne w K, ubogie w Mg, Ca i fosfor

2) Powstawanie lodowców. Erozja lodowcowa. Doliny lodowcowe.

Warunki powstawania lodowców

Obecnie żyjemy w okresie interglacjału – lodowce mają małe znaczenie. Obecnie lodowce zajmują ok. 10% lądów. Z Polski lodowiec ustąpił ok. 15 000 lat temu. Aby lodowiec mógł powstać, muszą być spełnione następujące warunki:

• Warunki klimatyczne – klimat wilgotny, dużo opadów śniegu. Lód lodowcowy bierze się z opadów atmosferycznych. Lodowce mogą powstawać w klimacie zimnym i wilgotnym, padający deszcz przekształca się w śnieg.

• Warunki topograficzne – by śnieg przekształcił się w lód lodowcowy musi być go gruba pokrywa. Śnieg, którego jest dużo musi się mieć gdzie gromadzić. Tworzeniu lodowców sprzyja teren o łagodnym urzeźbieniu. Nie mogą być zbyt strome zbocza, bo śnieg się zsunie i stopi się na dole.

• Granica wiecznego śniegu – powyżej tej granicy więcej śniegu spada niż topnieje. Z roku na rok gromadzi się coraz więcej śniegu, który pod własnym ciężarem przeobraża się w lód lodowcowy. Granica wiecznego śniegu obniża się od równika w stronę biegunów. Jej wysokość zależy głównie od temperatury lata. (na Kilimandżaro wynosi 5500m n.p.m. w Himalajach 4500, w Alpach 2800 a na biegunie jest to poziom morza).

Obszarem, gdzie tworzą się lodowce są pola firnowe. Firn (szreń) – częściowo przekrystalizowane płatki śniegu (etap pośredni między śniegiem a lodem)

Mechanizmy i bezpośrednie skutki erozji lodowcowej

Mechanizmy erozji lodowcowej:

• Detersja (abrazja lodowcowa) – ścieranie podłoża okruchami wleczonymi (morena denna) oraz ścieranie się samych okruchów. Im mocniejszy nacisk tym silniej działa (zależy od grubości lodowca).

• Detrakcja lodowcowa – wyrywanie okruchów skalnych z podłoża. Intensywność zależy od rodzaju podłoża (wapienie, iły – intensywny), sprzyja także spękanie podłoża oraz cienkie warstwowanie.

• Egzaracja lodowcowa – czoło lodowca zagłębione w podłożu działa na zasadzie spychacza. Zdziera materiał podłoża i pcha go przed siebie

Skutki bezpośrednie erozji lodowcowej:

• wygłady, rysy, bruzdy lodowcowe – są to gładkie powierzchnie skalne wypolerowane przez drobnoziarnisty materiał skalny niesiony jako morena denna. Na wypolerowanych powierzchniach obecnie są rysy i bruzdy (lodowiec niesie materiał o różnej grubości) zorientowane w kierunku płynięcia lodowca

• mutony (barańce) – pagórki o charakterystycznym kształcie dochodzące do kilkunastu metrów wysokości. Ich kształt przypomina wydmy. Ze strony dowietrznej są wygładzone, a po zawietrznej są niszczone głównie na skutek zamrozu (niższe ciśnienie).

• struktury glacitektoniczne – fałdy lub uskoki powstające w skałach spychanych wskutek egzaracji.

Doliny zlodowacone (żłoby) – lodowce same nie tworzą dolin, mogą zajmować te, które zostały wcześniej utworzone przez rzeki. Lodowiec prowadzi erozję denną, wygładza strome ściany doliny rzecznej. Tworzy U-kształtną dolinę zlodowaconą z V-kształtnej doliny rzecznej. Dno i ściany doliny zajętej przez lodowiec są wygładzone i zaokrąglone.

3) Astenosfera. Izostazja.

ASTENOSFERA- strefa w górnej części płaszcza Ziemi (od 50 pod oceanami -120km- do 400km)

 Skały bardziej plastyczne niż w wyżej leżącej litosferze, a także w niżej położonej mezosferze

 Długotrwałe naciski → ciało plastyczne → ruch konwekcyjny

 Krótkotrwałe naciski → ciało sztywne → przenoszą drgania, ale spowalniają szybkość fal sejsmicznych

 Budowa astenosfery

o Skały szkliste zbudowane z oliwinów, piroksenów, granatów

o Materia półpłynna między ziarnami mineralnymi

IZOSTAZJA –stan równowagi litosfery spoczywającej na astenosferze; zaburzenie równowagi –ruchy izostatyczne (jak kra na wodzie) (Izostazja – stan równowagi ciśnień wewnątrz skorupy)

ZESTAW 21:

1) Charakterystyka tlenków i wodorotlenków żelaza

Tlenki i wodorotlenki żelaza stanowią bardzo ważną grupę minerałów, zarówno z

gospodarczego (rudy żelaza) jak i gleboznawczego (procesy oksydacyjno-redukcyjne, procesy glebotwórcze) punktu widzenia.

Najważniejszymi przedstawicielami tej grupy są: magnetyt, hematyt, limonit, getyt

i lepidokrokit.

MAGNETYT FeO ^. Fe₂O₃

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: magnetyt krystalizuje w układzie regularnym.

Pokrój kryształów: kryształy zwykle w postaci ośmiościanów.

Barwa: żelazistoczarna.

Połysk: metaliczny.

Rysa: czarna.

Twardość: 5,5.

Łupliwość: brak, przełam muszlowy.

Gęstość: 4,9 - 5,2 g ^. cm^-1.

Inne właściwości: wykazuje wyraźne właściwości magnetyczne.

WYSTĘPOWANIE

Magnetyt jest tlenkiem żelazowo-żelazawym, o zawartości żelaza 72,4%. Jest on

pospolitym minerałem pobocznym wielu skał magmowych, np. gabra i bazaltu, obecny jest w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Magnetyt występuje w postaci złóż o różnej genezie, które eksploatowane są w celach gospodarczych.

W glebach magnetyt pochodzi z utworów macierzystych i przyjmuje postać

pojedynczych, nieregularnych ziarn. Obecny jest niemal we wszystkich glebach, lecz jego zawartość jest zwykle bardzo niewielka.

 

HEMATYT Fe₂O₃

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: hematyt krystalizuje w układzie trygonalnym.

Pokrój kryształów: różny, w zależności od warunków krystalizacji: w wysokich

temperaturach tworzą się osobniki o pokroju podwójnej piramidy przypominającej ośmiościan, w temperarurach niskich powstają kryształy o pokroju tabliczkowym.

Barwa: stalowoszara, ciemnoczerwona lub prawie czarna.

Połysk: metaliczny do matowego.

Rysa: charakterystyczna - wiśniowoczerwona.

Twardość: 6,5.

Łupliwość: brak, przełam muszlowy.

Gęstość: 5,0 - 5,5 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Hematyt jest tlenkiem żelazowym o zawartości żelaza 70,0%. Tworzy on skupienia

ziarniste, zbite, a także naciekowe i ziemiste. W zależności od wykształcenia ziarn i skupień wyróżnia sie następujące odmiany: błyszcz żelaza - kryształy lub skupienia grubokrystaliczne o stalowej barwie i połysku metalicznym, mika żelazna - skupienia drobnołuseczkowe, połyskliwe, żelaziak czerwony - zbita, skrytokrystaliczna lub ziemista odmiana o barwie czerwonej i matowym połysku, śmietana hematytowa - luźne, pylaste skupienia, barwa terakoty.

Hematyt jest bardzo pospolitym minerałem, występującym w ryolitach, którym nadaje

charakterystyczne, czerwone zabarwienie oraz w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Występuje on również w złożach hydrotermalnych i w miejscach ujścia gazów wulkanicznych.

W glebach hematyt obecny jest w postaci submikroskopowych ziarn, powstałych

najczęściej w wyniku wietrzenia innych minerałów zawierających żelazo. W wielu glebach tropikalnych i subtropikalnych stanowi pospolity składnik, nadający im jasnoczerwone zabarwienie.

 

LEPIDOKROKIT γFeOOH

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: lepidokrokit krystalizuje w układzie rombowym.

Pokrój kryształów: kryształy tabliczkowe, promieniste, blaszkowe.

Barwa: rubinowoczerwona do żółtoczerwonej.

Połysk: diamentowy.

Rysa: czerwonawa.

Twardość: 5,0.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 4,0 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Podobnie jak getyt.

 

LIMONIT Fe₂O₃^. nH₂O

Limonit jest mieszaniną mineralną o różnym stopniu uwodnienia, której głównym

składnikiem jest getyt. Zawiera domieszki innych minerałów takich jak kwarc, wiwianit, minerały ilaste. Najpospolitszą odmianą limonitu jest żelaziak brunatny, występujący w skupieniach ziemistych, zbitych. Jest to getytowa ruda żelaza. Inne odmiany limonitu to: limonit włóknisty, ruda darniowa, ruda bagienna i jeziorna, żelaziak oolitowy i inne.

Limonit wykazuje pochodzenie podobne do getytu.

• 2) Geosynklina, flisz, molasa, utwory synorozogeniczne i poorogeniczne (?)

3) Trzęsienia Ziemi , przyczyny. Obszary sejsmiczne, pansejsmiczne, asejsmiczne.

Podział trzęsień ziemi:

• ze względu na przyczynę:

  • tektoniczne (inaczej: dyslokacyjne) – związane z ruchami płyt tektonicznych, mogą występować jednak w dużej odległości od stref granicznych kier litosfery (np. w strefach młodych gór - takich, jak Karpaty czy Sudety); stanowią około 90% wszystkich zjawisk sejsmicznych występujących na Ziemi;

  • wulkaniczne – związane z gwałtownymi erupcjami wulkanów lub zapadaniem się stropów opróżnianych komór magmowych czy zapadaniem kalder; stanowią ok. 7% wszystkich zjawisk sejsmicznych występujących na Ziemi;

  • zapadowe (zapadliskowe) – związane z obszarami krasowymi, na których dochodzi do zawalania się stropów jaskiń lub innych próżni w podłożu; zjawiska wyjątkowo lokalne, najczęściej słabo odczuwalne; stanowią ok. 2% ogółu trzęsień ziemi;

  • antropogeniczne – związane z działalnością człowieka w litosferze (np. tąpnięcia górnicze, naruszenie równowagi sił w skałach na skutek napełnienia tamy); na obszarach gęsto zabudowanych mogą spowodować znaczące szkody materialne, jednak w większości przypadków okazują się niegroźne.

• Obszary sejsmiczne, pansejsmiczne, asejsmiczne.

ZESTAW 22:

• 1) Właściwości minerałów ilastych

• 2) Gleby poligonalne, smugowe. Kliny mrozowe.

• 3) Rodzaje fal sejsmicznych i jak za ich pomocą można zbadac wnętrze Ziemi.

ZESTAW 23:

• 1) Erozja rzeczna.

• 2) Krzywa równowagi. Krzywa erozyjna. Rodzaje fałdów.

• 3) Elementy strukturalne. Synklina, antyklina.

ZESTAW 24:

1) Krzemiany, ich budowa i podział.

W przyrodzie występuje około 800 znanych minerałów krzemianowych co czyni z

 nich najliczniejszą grupę minerałów. Ilościowy udział krzemianów i glinokrzemianów w budowie skał wynosi około 75% wagowych. Krzemiany, oprócz dominującego znaczenia skałotwórczego, mogą być także źrodłem wielu cennych metali (np. krzemiany Ni, Zn, Zr, Li), tworzą również złoża wielu ważnych surowców mineralnych (kaolin, azbest, skalenie). Wśród krzemianów znaleźć można także piękne kamienie szlachetne i ozdobne (np. szmaragd, turmalin, topaz, nefryt).

Współczesna systematyka krzemianów i glinokrzemianów opiera się na ich

 właściwościach krystalochemicznych, tj. na budowie sieci krystalicznej. Podstawowymi elementami strukturalnymi tej sieci są ściśle obok siebie ułożone 4 aniony tlenu oraz zawarty między nimi kation krzemu. Modelem przestrzennym tak ułożonego anionu [SiO₄]^{4 –} jest tetraedr, czyli czworościan foremny:

 
 Wewnątrz tetraedru w miejscu krzemu może występować także glin. Różnice ładunków wywołane podstawieniem Si^{4 +} przez Al^{3 +} kompensowane są przez podstawianie dodatkowych kationów. Krzemiany, w których część anionów [SiO₄]^{4 -} zastąpiona jest anionami [AlO₄]^{5 -} , określane są jako glinokrzemiany.

• Krzemiany i glinokrzemiany:

Krzemiany wyspowe (oliwiny, granaty, topaz)

Krzemiany grupowe (epidot)

Krzemiany pierścieniowe (zeolity)

Krzemiany łańcuchowe ( augit, diallag)

Krzemiany wstęgowe ( hornblenda)

Krzemiany warstwowe ( łyszczyki-> muskowit, serycyt, biotyt, minerały ilaste->kaolinit, illt, montmorylonit, wermikulit, allfofany, chloryty, talk i glaukonit)

Krzemiany szkieletowe (minerały z grupy krzemionki -> kwarc, chalcedon, opal, skalenie potasowe -> mikroklin, ortoklaz, skalenie sodowo-wapniowe (plagioklazy), skaleniowce -> leucyt, nefelin)

2) Opisać wulkan+ rysunek. Kaldera, fumarole, solfatary.

. Produkty erupcji wulkanicznych

Produkty erupcji wulk dzielą się na 3 grupy:

• Lawa – magma która się wydobywa na powierzchnię ziemi. Tworzą się tzw potoki lawowe. Wyglądają różnie w zależności od lepkości. Lawa zastyga bardzo szybko tworząc obsydian – szkliwo wulkaniczne, formy geologiczne nietrwałe po pewnym czasie drobno krystalizują. Lawa pęcherzykowata – duża lepkość, niska temp, dużo gazów, zostają ślady po pęcherzykach gazu (gazy mogą zbierać się w banieczki i uciekać lub pozostawać). Lawa blokowa (AA) – powstaje gdy magma stygnie powoli, na jej powierzchni tworzy się gruba żużlowa warstwa. Na zewnątrz skorupa pęka pod wpływem ruchu niezastygniętej lawy wewnątrz. Lawa trzewiowa - krzepnie szybko, cienka skorupka pod nią niezastygnięta lawa, gładka lśniąca powierzchnia. Lawy poduszkowe – po zetknięciu z zimną, morską wodą lawa stygnie w postaci poduszek. Tworzą się charakterystyczne struktury - na dnie oceanu.

• Materiały piroklastyczne(tefra) – powstają w dwojaki sposób. Są to zastygłe w powietrzu strzępy lawy lub fragmenty skał budujących wulkan(oderwane). Dzieli się je ze względu na wielkość(frakcje):

-bomby wulkaniczne – do 1m

-szlaki( elipsoidalny kształt) –10cm

-scoria i lapille- ok1cm (orzech włoski)

- piaski i popioły wulkaniczne mogą być przeniesione nawet w odległość 20 km.od wulkanu. (Jeżeli pyły wulkaniczne wydobywają się wraz z gazami i wodami gruntowymi- tworzą się chmury gorejące(1000C)- lawiny spływające z olbrzymią prędkością, nie ma przed nimi ratunku)

• Gazy wulkaniczne – głównie para wodna – 70-95% oraz CO₂ –10-20%. Para wodna w niewielkiej części pochodzi od magmy, głównie są to wody gruntowe, zmienione w parę. Silne zróżnicowane składu gazu w setnych procentach gazu. Skład domieszek zmienny, zmienia się z godziny na godzinę

 

Odmiany erupcji wulkanicznych

Z geometrycznego punktu widzenia są 3 podstawowe odmiany erupcji

• Erupcje centralne – komora magmowa jest połączona z powierzchnią kanałem (rurą). Magma wędruje tym kanałem ku powierzchni

-efuzywne (wylewne) – głównym produktem jest lawa, gazy występują zawsze, natomiast może nie być materiału piroklastycznego

- eksplozywne – „wybuch” wulkanu, wyrzucenie w przestrzeń wyłącznie materiału piroklastycznego

- mieszane – najczęstszy rodzaj. Wylewa się lawa i jest wyrzucony materiał piroklastyczny

• Erupcje linijne(linearne) – lawa nie wydobywa się kraterem tylko szczeliną, pęknięciem w grzbietach oceanicznych. Erupcje maja charakter linearny, w ten sposób mogą się wydobywać wielkie ilości lawy. Teraz rzadko ale w poprzednich epokach geol było odwrotnie (ziemia podobna do Wenus). Mat piroklastyczny ma małe znaczenie.

• Erupcje arealne – lawa wydobywa się na pewnym obszarze. Na ziemi nie ma teraz takich erupcji. Przypuszczalnie były 1 mld lat temu, gdy ziemia przypominała Wenus.

Z erupcjami centralnymi związane są nagromadzenia produktów. Tworzą się wzniesienia. Wulkany – nagromadzenia produktów erupcji centralnych

 

• Erupcja freatyczna – wyrzucona para wodna i trochę mat piroklastycznych. Gwałtowny wyrzut pary wodnej

• Wulkanizm podmorski – materiały nie mogą być wyrzucone na dużą wysokość. Lawy wylewają się

 Rodzaje wulkanów

Wulkany dzieli się na 3 podstawowe rodzaje

1) Lawowe – w wyniku erupcji wylewnych

- Wulkany tarczowe- nie wybuchają gwałtownie, lawa ma małą lepkość, lawa przedostają się do powierzchni – tworzy się jezioro lawowe, lawa spływa strumieniami, przelewa się przez brzegi jeziora, powstaje pokrywa. Średnice są duże, rozległe. Czynne wulkany lawowe na Hawajach (bazaltowe lawy)RYS

- Kopuły lawowe – kwaśniejsza magma nie jest w stanie szybko się rozlewać. Szeroki łagodny wierzchołek, strome zbocza. Wylana lawa szybko zastyga. Dobudowane do góry. Magma się nie rozlewa. RYS

2) Eksplozywne – w wyniku erupcji eksplozywnych

-Stożki popiołowe – charakterystyczne kształty(wklęsłe zbocza), najgrubszy materiał wyrzucany na najkrótszą odległość. Kanał wulkaniczny takich (popiołowych) wulkanów to diatrema. Diatremy często wypełnione kimberlitem (złoża diamentów). Niewiele takich wulkanów na świecie RYS

- maar – nie tworzą stożka, składają się wyłącznie z krateru otoczonego wałem mat piroklastycznych. Często są wypełnione wodą. Tworzą się jeziora (20-30m)RYS

3) Wulkany mieszane(stratowulkany) - (stratum – warstwa). Wulkany warstwowe, erupcja mieszana, wyrzucany mat piroklastyczny i lawa. Wylew lawy może nie objąć całego wulkanu. Warstwa lawy i w-wa mat piroklastycznego, czasem występują stratowulkany z kalderą (kaldera- zagłębienie w szczycie wulkanu powstałe w wyniku wysadzenia lub zawalenia szczytu wulkanu)

Zjawiska powulkaniczne? :

fumarole – wyziewy gorące(ponad 200C) towarzyszą działalności wulkanicznej, mają bogaty skład: H2O, CO2, F2,Cl2, S, H2, N2

solfatany – ciepłe (100 – 200C) występują na zboczach czynnych wulkanów w kalderze, uboższy skład: H2O, CO2, H2, S

3) Zlodowacenia plejstoceńskie i ich zasięg.

Klimat plejstocenu ulegał wahaniom, po fali zimna (glacjał) następowało ocieplenie (interglacjał). Najważniejsze glacjały i interglacjały europejskie tego okresu (w tysiącach lat) to:

• 115-10 – zlodowacenie północnopolskie (Wisły, bałtyckie) (Würm)

• 130-115 – interglacjał eemski (Riss/Würm)

• 300-130 – zlodowacenie środkowopolskie (Odry) (Riss)

• 430-300 – interglacjał mazowiecki (Mindel/Riss)

• 730-430 – zlodowacenie południowopolskie (Sanu, krakowskie) (Mindel)

• 950-730 – interglacjał podlaski (przasnyski) (Günz/Mindel)

• 1200-950 – zlodowacenie podlaskie (zlodowacenie północno-wschodniopolskie, Narwi) (Günz)

ZESTAW 25:

1) Opisać sjenodioryt.

SYENODIORYT (MONOZOIT)

Sjenodioryt jest skałą magmowa, głębinową, obojętna, zbudowana z:

 Plagioklazu kwaśnych

 Skalenia potasowego

 Biotytu

 Hornblendy

Sjenodioryty są skałami o szarej barwie, ziarnistej strukturze i teksturze masywnej, bezładnej. Ze zwietrzeliny sjenodiorytowej powstają gleby gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe dla roślin. W Polsce skały sjenodiorytowe występują w okolicach Niemczy oraz w masywie Kłodzko – Złotostockim

2) Diageneza.

Stadia i procesy przemian diagenetycznych.

Osad świeżo złożony jest luźny i miękki, często przesiąknięty wodą. Diageneza to szereg procesów prowadzących do tego ze staje się twardy i spoisty. Często zaczyna się to już bardzo wcześnie, czasem nawet w trakcie osadzania.

Procesy prowadzące do powstania litej skały z sypkiego materiału:

• Lityfikacja- w porach gromadzącego się osadu jest woda porowa o składzie chemicznym takim jak woda basenu sedymentacyjnego. Skład ten stopniowo się zmienia, obniża się pH tej wody. Z wody porowej wytwarzają się związki mineralne, które stopniowo zatykają pory, gdy do tego dojdzie ciśnienie gromadzących się osadów to z miękkiego osadu tworzy się twarda skała. Twardnienie osadu ma nazwę lityfikacji.

• Procesy diagenezy:

1. Twardnienie koloidów- koloidy zawierają dużo wody. Z biegiem czasu tracą tą wodę i twardnieją. Twardnienie to spowodowane jest oddaniem wody i ciśnieniem gromadzących się osadów. Proces ten dotyczy minerałów iłowych i krzemionki.

2. Kompakcja- Ciężar gromadzących się osadów powoduje zbliżanie się do siebie cząstek i ziarn. Objętość osadu zmniejsza się i zmieniają się cechy fizyczne osadu(gęstość, porowatość). Podczas kompakci ziarna zmieniają ułożenie, dzięki temu miękkie utwory ulegają złupkowaceniu, zmniejsza się miąższość osadu. Powoduje tez wyciśnięcie wody porowej.

3. Rekrystalizacja- Woda rozpuszcza ziarna mineralne i resztki organiczne, zmiany pH wody mogą prowadzić do wytrącania się związków chemicznych i tworzenia się kryształów. Prowadzi to do zlepiania się ziarn ze sobą. Zachodzi to najczęściej w osadach wapiennych i krzemionkowych. Proces ten prowadzi do ogólnego zwiększenia ziarnistości skał.

4. Cementacja- twardnienie koloidów znajdujących się między ziarnami. Kompakcja zbliża ziarna, rekrystalizacja i wytrącanie minerałów z wody porowej powodują że ziarna zostają ze sobą zlepione. Substancjami cementującymi mogą być:CaCO₃, krzemionka, ił, rzadziej związki Fe, dolomit, gips, piryt. Substancje cementujące mogą powstać w osadzie albo być doprowadzone z zewnątrz.

5. Diageneza halmyroliczna- polega na metasomatozie , reagujące ze sobą ziarna tworzą ze sobą nowe związki pomiędzy sobą(na powierzchni) co prowadzi do ich utwardzania.

6. Sylifikacja- roztwory krzemionki są albo roztworami rzeczywistymi albo koloidami. Cząsteczki kw. Krzemionkowego łatwo łączą się ze sobą, stają się cięższe i roztwory rzeczywiste przechodzą w koloidy(zole). Przy dalszym powiększaniu cząstek zole, tracąc równocześnie wodę przechodzą w żele. Gdy te stracą wodę twardnieją, stają się opalem. Opal może przekrystalizować w chalcedon a chalcedon w kwarc.

7. Fosylizacja- diageneza resztek organizmów zagrzebanych w osadzie. Podczas diagenezy ulegają przeobrażeniom do rozpuszczenia włącznie. Zachowują się odciski, mogą zostać spirytyzowane lub zastąpione metasomatycznie przez krzemionkę lub CaCO₃.

Produkty diagenezy.

Diageneza prowadzi do przemiany sypkiego, luźnego materiału okruchowego w twardą i spoistą skałę więc podstawowym produktem diagenezy są zlityfikowane twarde skały osadowe. Oprócz skał w procesach diagenezy powstają:

• Minerały diagenetyczne- są to minerały wytrącane z wody porowej lub powstałe w wyniku innych procesów takich jak reakcje chemiczne między pewnymi minerałami prowadzące do powstania innych. Przykładem takich reakcji może być: illit z hematytem(powstaje glaukonit), hematyt z kalcytem(powstaje syderyt). Minerały iłowe absorbując z roztworów kationy: Na, K, Ca przechodzą w serycyt (metasomatoza),

• Sekrecje- gdy w osadzie lub skonsolidowanej skale są jakieś próżnie to mogą się tam gromadzić roztwory krążące w skale i strącać tam rozpuszczone związki. Również w szczelinach przecinających skałę mogą krystalizować związki uprzednio wyługowane ze skał. Próżnie te są głównie w skorupach zwierząt lub próżnie po rozpuszczonych szkieletach zwierząt. Może tak krystalizować kalcyt, krzemionka, piryt itp. Tworzą się często w szczelinach żyły kwarcowe, kalcytowi lub kruszcowe.

• Konkrecje- skupienia mineralne kształtu kulistego, gruzłowatego, soczewkowatego, nerkowatego, dyskoidalnego lub cylindrycznego. Złożone są głównie z kalcytu, krzemionki, związków manganu lub pirytu(mogą być inne). Gdy tworzą się podczas sedymentacji to są syngenetyczne a gdy po stwardnieniu osadu to epigenetyczne. Niektóre konkrecje mają jądra z ułamków muszli, kości lub ziarn piasku.

Cementacja- twardnienie koloidów znajdujących się między ziarnami.

Diageneza- zespół procesów przekształcających sypki i miękki osad w twardą spoistą skałę.

3) Akumulacyjna i erozyjna działalność wiatru.

Erozyjna (niszcząca) działalność wiatru:

Niszczenie skał przez wiatr może zachodzić na drodze : deflacji i korazji

Deflacja - to erozja eoliczna polegająca na wywiewaniu, wynoszeniu materiału przez wiatr. Drobne ziarna takie jak pył są unoszone (wywiewane), zaś ziarna grubsze (piasek, żwir) wykonują skoki lub toczą się i ślizgają.

Formami powstałymi w wyniku deflacji są:

• rynny (misy) deflacyjne czyli zagłębienia powstałe w wyniku deflacji

• ostańce deflacyjne 

• bruk deflacyjny zbudowany z grubych okruchów po wywianiu piasku

Korazja - to mechaniczna erozja eoliczna, która polega na modelowaniu powierzchni skał przez uderzanie ziarnami przenoszonymi przez wiatr.

Formami powstałymi w wyniku korazji są:

• graniaki - głazy o ściętych i wypolerowanych powierzchniach 

• nisze (misy) korazyjne 

• grzyby skalne 

• ostańce korazyjne 

• żebra korazyjne (jardangi)

Akumulacyjna (budująca) działalność wiatru:

      Wiatry osadzają przenoszony materiał skalny, tworząc z niego różne formy akumulacyjne.

Wynikiem budującej działalności wiatru są:

• wydmy - wzniesienia piaszczyste na pustyniach i wybrzeżach morskich; przybierają one zazwyczaj kształty barchanów*, wydm parabolicznych*, wydm podłużnych i poprzecznych* 

• draa - długie wały, powstałe prawdopodobnie z połączenia wydm piaszczystych przez wiatry operujące na przedpolach lądolodów

• pokrywy lessowe - powstają na skutek akumulacji pyłów przenoszonych przez wiatr na znaczne odległości

• zmarszczki eoliczne (ripple - marki) - powstają na skutek unieruchomienia nawianego materiału na wilgotnym podłożu

Największą działalność wiatru obserwuje się na pustyniach.

ZESTAW 26:

• 1) Typy wulkanów.

2) Skały piroklastyczne

skały piroklastyczne (skały dejekcyjne) – rodzaj okruchowych skał osadowych powstających z materiału wyrzucanego przez wulkany w stanie stałym (bomby wulkaniczne, lapille, pyły, popioły i piaski wulkaniczne).

• Skały piroklastyczne stanowią grupę przejściową między skałami: magmowymi – wulkanicznymi i osadowymi – okruchowymi.
  Ze skałami magmowymi wiąże je pochodzenie materiału, z osadowymi fakt, że skały te są zbudowane z okruchów i powstają w procesie osadzania.

• Cechą charakterystyczną jest zła selekcja – współwystępowanie okruchów o różnych rozmiarach (frakcji).

• Skład okruchów bywa różny: obok produktów wulkanicznych (szkliwo, zakrzepła lawa, pojedyncze kryształy różnych minerałów) może występować pewna ilość różnego rodzaju skał pokruszonych przy wybuchu wulkanu albo włączonych do materiału wulkanicznego po jego osadzeniu.

Materiał okruchowy pochodzenia wulkanicznego (materiał ejekcyjny) w zależności od frakcji nosi określone nazwy:

• bloki – kanciaste fragmenty zakrzepłej lawy (od kilkunastu cm do kilku metrów i więcej).

• bomby wulkaniczne – okruchy o średnicy przewyższającej 64 mm (najczęściej wrzecionowate; powstają przez zakrzepnięcie w locie fragmentu lawy wprawionego w ruch wirowy).

• lapille – drobne fragmenty, o średnicy od 2 mm do 64 mm.

• popioły wulkaniczne (tefra) – najdrobniejsze frakcje pyłowe, poniżej 2 mm średnicy, wyrzucane siłą eksplozji wulkanicznej w atmosferę. Mogą się w niej unosić przez dłuższy czas i być przenoszone przez prądy powietrzne na znaczne odległości.

Z materiału tego powstają:
- tufy - gdy materiał o różnych frakcjach opada na ląd
- tufity - materiał piroklastyczny wpada do zbiorników wodnych i ulega przemieszaniu z osadami wodnymi.

Dodatkowo różnego typu skały osadowe posiadają domieszki materiału piroklastycznego, a ich klasyfikacja zależy od tego, czy przeważa udział materiału piroklastycznego czy osadowego.

Do ważniejszych skał piroklastycznych należą: brekcje wulkaniczne, tufy, tufity.

• 3) Deformacje tektoniczne

ZESTAW 27:

1) Charakterystyka ważniejszych minerałów z grupy siarczków i siarkosoli.

W przyrodzie znanych jest około 200 minerałów należących do tej grupy. Najliczniej

występują związki siarki z żelazem, a także cynkiem, ołowiem, miedzią i srebrem. Przeważająca ilość siarczków występuje w złożach kruszcowych pochodzenia hydrotermalnego. Mogą się one także tworzyć w warunkach osadowych. Ta grupa minerałów ma istotne znaczenie gospodarcze. Najważniejszymi jej przedstawicielami są piryt i markasyt, galenit, sfaleryt , chalkozyn i chalkopiryt.

 

PIRYT FeS₂

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: piryt krystalizuje w układzie regularnym.

Pokrój kryształów: izometryczny, kryształy w postaci sześcianów lub dwunastościanów pięciokątnych.

Barwa: mosiężnożółta, niekiedy złocista.

Połysk: metaliczny.

Rysa: czarna.

Twardość: 6 - 6,5.

Łupliwość: brak, przełam muszlowy.

Gęstość: 4,9 - 5,2 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Pod względem chemicznym piryt jest dwusiarczkiem żelazawym o zawartości siarki

53,4%. Zawiera domieszki innych metali, w tym złota. Piryt jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem z grupy siarczków. Występuje w skałach magmowych, złożach hydrotermalnych, a także w skałach i złożach pochodzenia osadowego.

 

MARKASYT FeS₂

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: markasyt krystalizuje w układzie rombowym.

Pokrój kryształów: kryształy słupkowe lub tabliczkowe.

Barwa: bladomosiężnożółta, z odcieniem zielonym.

Połysk: metaliczny.

Rysa: szara do czarnej.

Twardość: 6,5.

Łupliwość: brak.

Gęstość: 4,6 - 4,9 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Markasyt stanowi nietrwałą modyfikację pirytu. W podwyższonych temperaturach

przechodzi nieodwracalnie w piryt.Markasyt jest minerałem dość pospolitym, lecz nie tak rozpowszechnionym jak piryt. Spotkać go można w utworach żyłowych, hydrotermalnych niskotemperaturowych. Najczęściej jednak występuje w utworach osadowych np. wapieniach, marglach, skałach ilastych, a także w pokładach węgla w postaci konkrecji.

 

GALENIT PbS

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: galenit krystalizuje w układzie regularnym.

Pokrój kryształów: kryształy sześcienne w kombinacji z ośmiościanami, często osiągające znaczne rozmiary.

Barwa: ołowianoszara.

Połysk: metaliczny.

Rysa: szaroczarna.

Twardość: 2,5 - 3,0.

Łupliwość: doskonała, kostkowa.

Gęstość: 7,4 - 7,6 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Galenit jest dwusiarczkiem ołowiu, o zawartości tego pierwiastka 86,6%. Często zawiera

domieszki srebra dochodzące do 1%. Jest on najpospolitszym minerałem zawierającym ołów. Występuje w skupieniach ziarnistych, naciekowych oraz w postaci wpryśnięć w innych minerałach. Często obecny jest w złożach hydrotermalnych oraz w złożach typu osadowego. W Polsce występuje w złożach cynkowo-ołowiowych obszaru śląsko-krakowskiego.

 

SFALERYT ZnS

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: sfaleryt krystalizuje w układzie regularnym.

Pokrój kryształów: kryształy najczęściej dwunastościenne w kombinacji z

czworościanami.

Barwa: bladożółta, żółtobrunatna do czarnej, w zależności od zawartośći domieszek żelaza.

Połysk: na ścianach kryształów diamentowy, w zbitych skupieniach tłusty .

Rysa: biała, przy większych zawartościach żelaza żółta do brunatnej.

Twardość: 3,5 - 4,0.

Łupliwość: bardzo dobra.

Gęstość: 3,9 - 4,1 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Sfaleryt jest siarczkiem cynku o ogólnej zawartości tego pierwiastka 69%. Często

zawiera izomorficzne domieszki żelaza (do 20%) i kadmu (do 0,5%). Zwykle tworzy zbite, ziarniste, nerkowate formy naciekowe bądź wrostki i wpryśnięcia w innych minerałach. Powstaje on w złożach hydrotermalnych a także w warunkach osadowych w środowisku redukcyjnym. Sfaleryt jest głównym źródłem cynku, w Polsce występuje w złożach cynkowo-ołowiowych obszaru śląsko-krakowskiego.

 

CHALKOZYN Cu₂S

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: chalkozyn krystalizuje w układzie rombowym.

Pokrój kryształów: kryształy w postaci krótkich, pseudoheksagonalnych słupków lub

grubych tabliczek.

Barwa: ciemnoszara.

Połysk: metaliczny.

Rysa: czarna do ciemnoszarej, połyskująca.

Twardość: 2,5 - 3,0.

Łupliwość: brak, przełam muszlowy.

Gęstość: 5,5 - 5,8 g ^. cm^-1.

WYSTĘPOWANIE

Chalkozyn jest siarczkiem miedzi, o ogólnej zawartości tego pierwiastka 79,8%.

Występuje głównie w skupieniach zbitych, tworzy także naloty na innych minerałach kruszcowych. Powstaje jako produkt krystalizacji z wód hydrotermalnych w temperaturach dość niskich lub w warunkach osadowych w środowisku redukcyjnym. Chalkozyn jest ważnym kruszcem miedzi, występującym na terenie zagłębia miedziowego niecki północno sudeckiej (rejon Bolesławca) oraz zagłębia legnicko-głogowskiego (monoklina przedsudecka).

Charakterystyka ważniejszych minerałów z grupy siarczków i siarkosoli.

2) Przyczyny transgresji i represji morza.

• transgresja – wkraczanie morza na ląd (Przyczyną transgresji są pionowe ruchy skorupy ziemskiej (zapadanie się lądu) lub podnoszenie się poziomu morza (ruchy eustatyczne), wskutek globalnego ocieplenia się klimatu. W efekcie powstaje nowa linia brzegowa a morze zwiększa swój obszar. Transgresja ma charakter katastrofy ekologicznej, gdyż zmienia krańcowo właściwości abiotyczne środowiska.)

• regresja – wycofywanie się morza z lądu (Zachodzi wskutek:
  - ruchów skorupy ziemskiej, powodujących podnoszenie się kontynentów lub obniżanie się dna morza,
  - zmian klimatycznych - obniżenia się temperatury powietrza i zamarznięcia wielkich ilości wody w lodowcach, co powoduje obniżenie się poziomu morza.

3) Opisać dewon.

• DEWON (410-255mln) ( Eon fanerozoiczny, era paleozoiczna)

 Ichtiostega- najstarszy płaz kopalny

 Rozwój kręgowców morskich (ryby dwudyszne)

 Wymarłe szczękowce?

 Pierwsze amonity

 Lądy: paprotniki do 2m

Skamieniałości przewodnie:

 Trylobity

 Ramienionogi

 Amonity

 Liliowce

 Koralowce

Występowanie w Polsce:

 Góry Świętokrzyskie: iłowce, mułowce, wapienie, margle, piaskowce

 Góry Kaczawskie: fillity, kwarcyty

 Góry Bardzkie: łupki krzemionkowe i ilaste, piaskowce

 Okolice Krakowa: wapienie

ZESTAW 28:

• 1) Opisać budowę Ziemi

• 2) Procesy i właściwości skał eolicznych.

• 3) Rodzaje skał okruchowych In rozmiary

ZESTAW 29:

• 1) Powstawanie i właściwości skał pochodzenia eolicznego.

2) Typy przełomów dolin rzecznych.

Cechy dolin rzecznych

Podstawową formą ukształtowania terenu na kontynentach stanowią doliny rzeczne. Najbardziej typowymi dolinami rzecznymi są doliny wciosowe o przekroju V-kształtnym. Są to przekroje typowe dla rzek górskich. Rzeka nie zajmuje całego dna, brzegi są strome. Doliny przemodelowane przez lodowiec mają kształt U-kształtny. Są to doliny zlodowacone.

Innymi typami dolin rzecznych mogą być:

• Gardziele – rzeka płynie całą szerokością doliny, strome brzegi, głęboka rzeka

• Jar – rzeka nie zajmuje całego dna, brzegi są strome

• Kanion – odmiana jaru, brzegi mają schodkowy kształt (budowa płytowa)

Doliny mogą być płaskodenne lub wklęsłodenne.

Niewiele rzek jest prostolinijnych. Jeśli już są, to tylko na pewnych, krótkich odcinkach. Zazwyczaj rzeki meandrują, ich doliny są szerokie z wykształconymi terasami (schodkami). Osobnym typem są rzeki roztokowe: w szerokiej dolinie rzeka płynie wieloma korytami. W danym momencie aktywne jest jedno, a inne koryta są w pogotowiu na przyjęcie wody.

Przełom - odcinek doliny rzecznej o wąskim dnie i stromych zboczach, w którym ciek wodny (rzeka) pokonuje przeszkodę obecną na jej drodze (np. pasmo górskie lub inna wypukłość terenu)

Rodzaje przełomów:

• antecedentny (przetrwały) - powstaje, gdy na drodze rzeki zaczyna tworzyć się wypiętrzenie tektoniczne, a ruch wznoszący jest na tyle wolny, że erozja wgłębna wód nadąża z wcinaniem koryta rzeki w podłoże. Często przełomy te mają kręty , meandrowy przebieg, pokrywające się z biegiem rzeki przed rozpoczęciem procesu podnoszenia się terenu. (np. przełom Dunajca w Pieninach, przełom Wagu przez Małą Fatrę, przełom Hornadu w Słowackim Raju, przełom rzeki Kolorado, przełom Popradu przez Beskid Sądecki);

• odziedziczony - powstaje, gdy rzeka wykorzystuje dolinę lodowcową płynąc jednak w kierunku przeciwnym niż płynęła rzeka lodowcowa (np. Poznański Przełom Warty);

• strukturalny - ściśle związany z budową geologiczną obszaru, powstaje, gdy rzeka natrafia na osady o większej odporności co powoduje wyraźne przewężenie doliny;

• przelewowy - powstanie przez rozcięcie zapory spiętrzającej wodę rzeczną. Zaporę tę stanowić mogą wały morenowe, jęzory osuwiskowe, strumienie lawy lub jęzory spływów moren ablacyjnych bądź rygle skalne(np. rygiel Zmarzłego Stawu nad Czarnym Stawem Gąsienicowym).

• regresyjny - powstaje w wyniku erozji wstecznej źródeł rzeki (zobacz kaptaż), co doprowadza do przecięcia działu wodnego i połączenia się dwóch rzek.(np. przełom Lubrzanki w Górach Świętokrzyskich)

• epigenetyczny - powstaje, gdy rzeka rozwija się na powierzchni zbudowanej ze skał osadowych pokrywających ukrytą pod nimi starą rzeźbę. Rzeka wzdłuż swojego grzbietu odpreparowuje stare, odporne grzbiety. Przecinając je tworzy przełomy (np. przełom Dunaju przez Masyw Czeski, przełom Bobru poniżej Jeleniej Góry, przełom Soły przez Beskid Mały);

• pozorny - powstaje poprzez odpreparowanie rowu zapadliskowego na obszarze o rzeźbie zrębowej (np. przełom Renu, przełom Wisły koło Tyńca).

• 3) Opisać prekambr.

ZESTAW 30:

• 1) Charakterystyka i właściwości minerałów z grupy krzemionki.

2) Hydrolityczny rozpad glinokrzemianów.

• 3) Charakterystyka i rodzaje uskoków.

ZESTAW 31:

• 1) Krzemiany warstwowe.

2) Dyferencja magmy.

Dyferencja magmy- różnicowanie się magmy (zmiana składu chemicznego i mineralogicznego)

 Grawitacyjna

o Dyferencjacja grawitacyjna

Likwidacja (odmieszanie)

o Frakcjonalna krystalizacja

o Przemieszczanie pęcherzyków gazowych

 Przez asymilację

. Mechanizmy dyferencjacji magmy

Dyferencjacja= różnicowanie się. Magma zmienia skład, powst magmy pochodne

• krystalizacja frakcyjna( najważniejszy proces) – w stygnącej magmie minerały krystalizują w odpowiedniej kolejności. W komorze magm pływają kryształy minerałów które się już wykształciły. Jako pierwsze krystalizują min. ciężkie i opadają na dno komory magmowej. W różnych etapach powstają różne minerały. Z określonej magmy mogą powstać różne skały. Tworzą się kumulaty – rozwarstwione skały magmowe.

• Asymilacja- polega na wchłanianiu przez magmę skał otaczających zbiornik magmowy

• Likwacja- odmieszanie się stopu w stanie ciekłym, rozdzielenie się pierwotnego stopu na dwa stopy o odmiennym składzie, odmieszanie się stopu krzemianowego od siarczkowego

• Dyfuzja cząstek i jonów – cząstki potrzebne do budowy kryształów zaczynają dyfundować w kierunku kryształów. Dyfuzja mechaniczna lub grawitacjną. (jony i cząstki przemieszczają się różnicują)

• Wyciśnięcie fazy ciekłej – zasada tłoka, wyciśnięciu ulega to co niewykrystalizowane. Część wytopiona ma inny skład od części która pozostaje.

• Hybrydyzacja – mieszanie się magm. 2 rodzaje magmy powstałe w 2 różnych miejscach mogą się gdzieś spotkać i wymieszać

• Kontaminacja – zanieczyszczenie magmy wchłoniętymi skałami

3) Ruchy tektoniczne i prądy konwekcyjne.

Prądy konwekcyjne (podłoża skorupy ziemskiej) (prądy podskorupowe) – według teorii wędrówki płyt tektonicznych są to przepływy plastycznej materii skalnej i skalno-magmowej w płaszczu Ziemi. Są one powolne – osiągają prędkość kilku centymetrów na rok oraz są oparte na mechanizmie konwekcji.

Ruchy tektoniczne - ruchy skorupy ziemskiej pod wpływem procesów zachodzących wewnątrz Ziemi. Rozróżnia się ruchy lądotwórcze (epejrogeneza) i górotwórcze (orogeneza).

ZESTAW 32:

• 1) Charakterystyka tlenków i wodorotlenków żelaza
  2) Geosynklina, Flisz Molasa.
  3) Trzęsienie ziemi i przyczyny

ZESTAW 33:
1. Charakterystyka granikoidów
2. Erozja wsteczna
3. Cechy geologiczne charakterystyczne dla Permu.

ZESTAW 34:
1. Podział i charakterystyka skaleni
2. Akumulacja i erozyjna działalność lodowca
3.

ZESTAW 35:
1. Charakterystyka krzemianów
2. Dyferencja magmy
3. Teoria tektoniki płyt

ZESTAW 36:
1. Cechy margli
2. Dolina. Charakterystyka i jak powstaje.
3. Zrąb tektoniczny i rów tektoniczny

ZESTAW 37:
1. Powstawanie i charakterystyka skał fluwioglacjalnych
2. Erozja deszczowa (ablacja), piramidy ziemne
3. Charakterystyka neogenu

NEOGEN (24-2,6) (Eon fanerozoiczny, era kenozoiczna, okres trzeciorzęd)

 Klimat chłodny, stepowy

 Mastodont, chalikoteria, koniowate, koty szablo zębne

Występowanie utworów miocenu w Polsce:

 Węgiel brunatny (Bełchatów, Konin, Turoszów)

Sól kamienna (Bochnia, Wieliczka)

 Siarka (Tarnobrzeg)

ZESTAW 38:

1.opisac marmur

MARMURY

 Powstają we wszystkich strefach metamorfizmu ze skał węglanowych (marmury kalcytowe, dolomitowe)

 Skład mineralny: kalcyt, czasem łyszczyki, chloryty, kwarc, skalenie

 Struktura krystaloblastyczna, tekstura bezładna, barwa biała, żółtawa, różowa, czarna

 Powstają zasobne w Ca rędziny

2.wydmy i ich rodzaje

Morfologiczne rodzaje wydm.

• Poprzeczne – grzbiet wydmy jest prostopadły do kierunku wiatru.

  • barchany

  • poprzeczne proste

  • paraboliczne

• Podłużne (seify) – grzbiet równoległy do kierunku wiatru. Wały wciągnięte w kierunku wiejącego wiatru, mogą się ciągnąć na wiele setek kilometrów.

• Złożone – stożkowe, piramidalne, gwiaździste (schodzą się grzbiety wydm powstających, gdy kierunek wiatru jest zmienny.

Wydmy zazwyczaj występują gromadnie (pola wydmowe).

Barchan – rodzaj wydmy poprzecznej z ramionami wygiętymi w stronę wiania wiatru.

Wydma gwiaździsta – powstaje na skutek zmian kierunku wiatru. W jednym punkcie łączą się ze sobą grzbiety wydm.

Wydma paraboliczna – rodzaj wydmy poprzecznej, której ramiona skierowane są w przeciwną stronę do wiejącego wiatru.

Wydma podłużna = seif

Wydma poprzeczna – wydma, której grzbiet jest prostopadły do kierunku wiatru.

Wydma poprzeczna prosta – nie mająca zakoli

Wydma złożona – powstała na skutek zmian kierunku wiatru (gwiaździsta, piramidalna, stożkowa)

3. Orogenezy(opisac i w jakich okresach byly oraz jakie gory wtedy powstały)

Orogenezy

• Fałdowanie kaledońskie 500-400 (sylur –dewon) ruchy górotwórcze trwające od kambru po wczesny dewon. Największe nasilenie w Ameryce Północnej osiągnęły u schyłku ordowiku i na początku syluru (faza takońska), a w Europie na przełomie kambru i ordowiku oraz pod koniec syluru. W wyniku fałdowania kaledońskiego powstały góry zwane kaledonidami. Zaliczamy do nich:

• -Góry Kaledońskie, Grampiany i góry Skandynawskie

• -Północno-wschodnią część Appalachów (Ameryka Północna)

• -góry zachodniego Kazachstanu

• -północny Tienszan (Azja)

• -Sajany (Azja)

• -Ałtaj (Azja)

• -Wielkie Góry Wododziałowe (Australia)

• -Góry Jabłonowe (Azja)

• Fałdowanie hercyńskie 355-250 (karbon) (okres intensywnych ruchów górotwórczych zachodzących w paleozoiku, pomiędzy późnym sylurem a końcem permu. W ich wyniku powstały góry określane mianem hercynidów.

W Europie objęta nimi została głównie część środkowa: (Irlandia, Walia, Ardeny, środkowe Niemcy, Masyw Czeski), a główna faza miała miejsce na przełomie karbonu wczesnego i późnego (z wyjątkiem Uralu). W Polsce w orogenezie hercyńskiej zostały ukształtowane Sudety i Góry Świętokrzyskie.)

• Fałdowanie alpejskie 65-1,8 (trzeciorzęd) ( ostatni okres globalnych fałdowań górotwórczych, w czasie którego doszło do powstania górotworu alpejskiego)

ZESTAW 39:

1.charakterystyka łyszczyków

Łyszczyki są uwodnionymi glinokrzemianami potasu oraz kationów dwu- i

trójwartościowych: glinu, magnezu, żelaza i innych. Tworzenie się tych minerałów wymaga obecności pary wodnej, dlatego występują one głównie w skałach głębinowych, natomiast brak ich wśród składników krystalizujących z law w warunkach wulkanicznych.

Łyszczyki występują powszechnie w wielu skałach. Należą do głównych minerałów skał

magmowych, są ważnymi składnikami skał metamorficznych i często występują w skałach osadowych. Minerały należące do tej grupy są pospolite w wielu zwietrzelinach, gdzie zwracają na siebie uwagę charakterystycznym blaszowatym kształtem i połyskliwością (tzw. kocie złoto). Blaszki łyszczyków wykazują doskonałą łupliwość i sprężystość.

Wszystkie łyszczyki posiadają budowę trójwarstwową

Najistotniejszą rolę wśród łyszczyków odgrywają następujące minerały: muskowit,

serycyt i biotyt

2.wymienic wszystkie okresy. opisac ordowik

ORDOWIK (500-435mln) (Eon fanerozoiczny, era paleozoiczna)

 Kolejna transgresja

 Trylobity, ramienionogi, liliowce

 Graptolity (pływające krzaczki)- kolonie bezkręgowcowe, typu przedstrunowców, chitynowe szkielety w kształcie rurek; od górnego do dolnego kambru

 Konodonty- kopalne bezszczękowce, mające płytki fosforanowe do 2mm, chyba aparaty filtrujące, występowały od ordowiku do triasu

Skamieniałości przewodnie:

 Trylobity

 Ramienionogi

 Gąbki

 Szkarłupnie

 Łodzikowate

 Koralowce denkowe

Występowanie w Polsce:

 Góry Świętokrzyskie: piaskowce i łupki ilaste

 Góry Kaczawskie: wapienie

3.jakie minerały występuja w litosferze i ogolnie na Ziemii