15.Kultura jako wtórny system modelujący i jako tekst

Łotmana interesowała głównie idea języka naturalnego jako głównego źródła i wzorca modelowania artystycznego. Dla Łotmana model nie odtwarza nigdy całego przedmiotu, lecz jedynie jego określone aspekty, funkcje i stany, przy czym istotne ogniwo poznania stanowi sam akt wyboru. W przypadku sztuki bardzo ważny jest związek modelowania z poznaniem struktur o dużym i bardzo dużym stopniu złożoności.

Łotmanowi w swych rozważaniach chodziło przede wszystkim o to, aby poprzez gruntowną analizę relacji, w jakie wchodzi znak w sztuce z oznaczanym przedmiotem, powiązać zagadnienia twórczości artystycznej z procesami poznawczymi. Na gruncie semiotycznym można było dzięki temu na nowo zinterpretować problematykę mimesis, opisując i analizując przede wszystkim rozmaite przekształcenia, jakim podlegały przedmioty w procesie modelowania artystycznego. Najważniejszym terminem Łotmanowskiej teorii sztuki stało się pojęcie wtórnego systemu modelującego (każdy system znaków inny niż język naturalny, ale zbudowany na wzór języka naturalnego). Wprowadził więc on podział języków na trzy kategorie: języki naturalne, sztuczne oraz języki wtórne. U podstawy wyróżnienia języków wtórnych pojawiło się założenie o językowym charakterze świadomości ludzkiej. Tak więc przez wtórny system modelujący Łotman rozumiał każdy system semiotyczny inny niż język naturalny, lecz zbudowany na wzór języka naturalnego jako najdoskonalszego systemu znaków i wyposażony dodatkowo w uzupełniającą strukturę typu ideologicznego, artystycznego, etycznego itp. Takim wtórnym systemem modelującym mogły być więc, np. religia, nauka, filozofia, malarstwo, muzyka, rytuał itp. Była nim oczywiście także literatura, której Łotman przypisywał podwójną rolę – jako jednocześnie systemu modelującego (pełniącego funkcję poznawczą) i systemu znakowego (pełniącego funkcję komunikacyjną). W jego koncepcji dzieło sztuki, aby zostać modelem musiało odtwarzać jakiś fragment rzeczywistości, tworząc zarazem jego odpowiednik – podobny, ale nie tożsamy, ponieważ mogła w tym wypadku nastąpić zmiana tworzywa. Model rzeczywistości tworzony przez dzieło był więc tylko do pewnego stopnia analogiczny do swego przedmiotu, a ponadto pozostawał do niego w relacji oznakowej. Modelowanie artystyczne stało się więc tworzeniem odpowiedników rzeczywistości, które jednocześnie posiadały zdolność tworzenia własnej rzeczywistości, którą wyposażały w dodatkowe jakości