Dzieło literackie w kontekście komunikacyjnym (2)

Literatura wobec teorii aktów mowy

Richard Ohmann, Literatura jako akt, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 4, cz. 1, pod red. H. Markiewicza, Kraków 1992.

Richard Ohmann, Akty mowy a definicja literatury, „Pamiętnik Literacki” 1980, z. 2

Przejście od wypowiedzi jako narzędzia opisu świata (w kategoriach: prawda-fałsz) do wypowiedzi jako typu działania (zwrot performatywny)

perform – (ang.) spełnić (zadanie), wykonywać (rozkaz), odegrać (rolę), wystąpić (na scenie)

Podstawy:

• założenia lingwistyczne Johna L. Austina (Jak działać słowami)

• teoria gatunków mowy Michała Bachtina

Założenia:

• dzieło nie jest statycznym tworem/tekstem zbudowanym z określonego typu elementów

• opis dzieła nie kończy się na wyeksponowaniu jego określonych cech czy wyznaczników: obrazowości, symboliczności, mimetyczności, retoryczności, fikcyjności…

Dzieło literackie jest aktem komunikacji realizującym poprzez zawarte w nim wypowiedzi określone działania.

Typy działań realizowane w wypowiedziach (Austin):

• akty lokucyjne obejmujące tworzenie sensownych konstrukcji słownych,

• akty illokucyjne obejmujące typy działań słownych realizowanych za pomocą wypowiedzi (sygnalizują sposób rozumienia – stwierdzenie, wyznanie, rozkaz, pytanie, rada, sygnalizowanie zagrożenia…),

• akty perlokucyjne związane ze skutkami wypowiedzi u odbiorcy (zachowania, przeżycia).

performatywy -akty mowy będące rodzajem działań bezpośrednich, gdzie wygłoszenie wypowiedzi jest wykonaniem jakiejś czynności (Przepraszam…, Ja ciebie chrzczę…)

Illokucja oceniana nie ze względu na prawdziwość, a na fortunność – związaną ze skutecznością komunikacyjną.

Akt illokucyjny jest fortunny jeśli:

• Uczestnicy mają odpowiednie kompetencje.

• Okoliczności są właściwe.

• Formuła słowna jest całkowicie i dokładnie wypowiedziana.

• Przekonania i uczucia podmiotu mówiącego są takie, jakich wymaga wykonanie aktu mowy w dobrej wierze.

• Uczestnicy aktu mowy właściwie się zachowują po jego wykonaniu.

• Czym dzieło literackie jako wypowiedź językowa/akt mowy różni się od innych wypowiedzi?

Czy w obrębie tekstu literackiego może dojść do jakichś realnych działań?

Wypowiedzi w obrębie świata przedstawionego są fortunne, bądź nie, ale w odniesieniu do rzeczywistych uczestników komunikacji literackiej (pisarza i czytelników, aktorów grających na scenie) nie mają bezpośrednich celów praktycznych.

Pisarz wprowadza naśladowcze akty mowy tak, jakby były one wykonywane przez kogoś innego.

Przypisane postaciom wypowiedzi są środkiem ich kreowania (przez informacje implikowane i stematyzowane).

Czytelnik na podstawie aktów mowy postaci wyciąga wnioski:

• kim jest podmiot wypowiadający,

• jakie gra role społeczne,

• czy można mu zaufać,

• jakie relacje nawiązuje z odbiorcą swojej wypowiedzi.

Czytelnik opiera się tu on na swojej znajomości warunków fortunnego realizowania aktów illokucyjnych.

Czytelnik nie rozstrzyga tego czy podmiot mówiący doznaje uczuć i wierzeń odpowiednich do tego aktu, ale czy takie mówienie jest prawdopodobne i skuteczne w ramach określonej sytuacji mówienia i buduje obraz świata implikowany przez te akty illokucyjne.

Tę operację budowania wiarygodności aktów słownych możemy określić mianem mimetyczności. Ponieważ wiąże się ona z zaangażowaniem czytelnika w zawarte w utworze akty mowy- jest to więc mimesis o charakterze językowym.

Mimesis dotyczy tu określonego przez reguły społeczne wypełnienia jakiegoś zamysłu komunikacyjnego.

Literacka komunikacja realizowana:

• na przejściu od lokucji do illokucji,

• na założeniu, ze zarówno dzieło jako całość, jak i wypełniające go poszczególne akty mowy, to obszar dokonań słownych przyporządkowanych funkcjonalnie pewnym wzorcom porozumiewania się.

 Dzieło literackie jest serią rozmaitych aktów mowy naśladujących rzeczywiste mówienie.

Ich illokucyjność odwołuje się do reguł komunikacji językowej, ale jest to mówienie „nie na serio” – jak w grze aktorów czy w opowiadaniu kawału (autonomiczność).

• Dzieło literackie kreuje świat – poprzez dostarczenie czytelnikowi osłabionych i niepełnych aktów mowy, które czytelnik uzupełnia. Rekonstrukcja dotyczy tu przede wszystkim relacji międzyludzkich pozwalających na tworzenie konkretnych wypowiedzi.

• Literatura jest autonomiczna – zwolniona z normalnych powiązań, które obowiązują między wypowiedzią a światem zewnętrznym; literatura ma swój własny zespół konwencji.