O literackości tekstów nieliterackich - na przykładzie narracji historycznych

Wybrane opracowania:

K. Stępnik, Metafory paradygmatyczne w powieściach historycznych J. I. Kraszewskiego. Okres 1833-1863. „Pamiętnik Literacki” 1987, z. 4.

W. Wrzosek, Historia – kultura – metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii, 1995

H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, 2000.

J. Culler - literackośc zjawisk nieliterackich. cechy przypisywane zwykle dziełom literackim w innych dyskursach słownych.

tekst historyczny :

1.Mechanizm rozumienia procesu historycznego wzoruje się na literackiej narracji.

2.Metafory jako narzędzie poznania przeszłości

Retoryczna analiza dyskursu historiograficznego

Teza: Historiografia nie jest nauką ścisłą, prawda w sensie klasycznym (zgodność sądów z rzeczywistością) - nie jest w niej dostępna. Historia jest dziedziną kultury, z kultury czerpie swoje zmieniające się paradygmaty poznawcze i nosi ślady związków z literaturą oraz z ideologią.

Metafory historyczne służą celom poznawczym, perswazyjnym i estetycznym.

W funkcji poznawczej są jednym ze sposobów konceptualizacji historiograficznych dociekań, nasycania jej myślą uogólniającą i wyjaśniającą.

Tropologia Haydena White’a Metahistory. The Historical Imagination In Nineteenth-Century Europe, 1973

Cztery struktury językowe, warunkujące znaczenia wytwarzane w dziełach historiografii: metafora, metonimia, synekdocha, ironia.

Cztery formy literackiego kształtowania narracji: tragedia, komedia, satyra, romans.

Schemat romansowy - opowieść o zwycięstwie człowieka w walce z jakimś złem dzięki samopoznaniu, obudzeniu jego samoświadomości.

Schemat satyry - opowieść o walce bohatera ze światem, w której świat zwycięża na skutek słabości człowieka.

Schemat komedii - walka nie kończy się ani zwycięstwem, ani porażką, lecz kompromisem. Komedia zakłada niemożliwość zrozumienia złożoności świata, ale jednocześnie możliwość zaakceptowania owej niemożności i pogodzenia wszelkich sprzeczności.

Schemat tragedii - walka człowieka ze światem kończy się klęską wypływającą z dostrzeżenia nieracjonalności zła. Nie jest więc możliwe uzyskanie ani całkowitej, ani nawet chwilowej harmonii ze światem. Również samopoznanie bohatera jest okupione cierpieniem, a często też śmiercią.

Metafory fundamentalne (mity fundamentalne) – najogólniejsze założenia dyskursu historycznego (np. metafora ewolucyjnego rozwoju lub upadku).

Z nimi powiązane typy ogólnej strategii narracyjnej autora – aprobujące („optymistyczne”) bądź dezaprobujące („pesymistyczne”) ujecie dziejów.

Metafory operacyjne - ontologiczne i ideologiczne podstawy tekstów (np. metafora przywódcy – ojca narodu).

Metafory eksplanacyjne - odnoszą sie do konkretnego wycinka dziejów, tłumaczą i wartościują ich sens (Polska XVI wieku spichlerzem Europy, upadek Polski jako mord lub choroba).

Metaforyka w polskiej powieści historycznej

Metafory paradygmatyczne – zakorzenione modele, ujęcia, wzory (toposy, obrazy, metafory, alegorie) organizujące sensy i wartości związane z przedstawianymi w utworach procesami historycznymi.

Ich zdolność spełniania funkcji metafory paradygmatycznej jest zależna od zdolności ekstrapolacji semantycznej na większe obszary utworu (K. Stępnik).

Sienkiewiczowskie metafory paradygmatyczne np.

obrazy: matki-ojczyzny, ojczyzny-domu , ojczyzny – sukna.