Funkcje poznawcze literatury (2)

1.Poetyki nowożytne

Tradycje horacjańsko-arystotelesowskie

Horacy - poezja przynosi pożytek i bawi, ma mówić to, co przydatne, ale i ma prawo do zmyślenia, nie wykraczającego jednak poza reguły decorum i jednolitości

J. C. Scaliger (Poetyka w siedmiu księgach - 1561) - poezja daje wizerunki rzeczy nieistniejących tak, jakby istniały, ukazuje rzeczy, jakimi są, jakimi mogłyby i powinny być.

Alegoria – środek rozwiązujący sprzeczność między powinnością odnoszenia poezji do rzeczywistości a prawem do zmyślenia

Barokowy koncept (Tezauro, Sarbiewski)– zadziwiające spostrzeżenie ujęte w zwięzłą wypowiedź (niezgodna zgodność lub zgodna niezgodność).

Sztuka konceptu mieści się w granicach mimesis, bo prawdziwą, głęboką naturę świata ubiera w zaskakująco zestawione słowa.

2. Od poł. XVIII w.: naśladowanie a oryginalność

Romantyzm

• Przejście od mimetycznej do ekspresyjnej koncepcji sztuki.

• Przesunięcie akcentu ze świata (odbijanego) na artystę.

Umysł twórcy nie jest już biernym receptorem świata. Aktywnie postrzega i współtworzy rzeczywistość, rzuca na nią swój blask niczym lampa swoje światło.

M. H. Abrams, Zwierciadło i lampa. Romantyczna teoria poezji a tradycja krytycznoliteracka, Gdańsk 2003 (1953)

Nowe kryteria prawdy literackiej: oryginalność, naturalność, szczerość.

Przesunięcie uwagi ze świata na język, środki poetyckie.

Wzrasta rola poezji lirycznej, ponieważ pozostałe formy są zmącone przez elementy niepoetyckie, opisowe, narracyjne czy dydaktyczne.

Przejście od malarskości poezji do jej muzyczności.

3.Problemy z prawdą w XX wieku

Prawda w XIX w. należała do porządku obiektywnego, zewnętrznego wobec poznającego podmiotu.

W XX w. - prawda zależy od kultury, w której żyjemy.

Przejście od prawdy jako zgodności świata z przedstawieniem, do prawdy jako tego, co za prawdę uznajemy.

Prawda to utrwalony w znakach zbiór gotowych formuł dotyczących rzeczywistości, konglomerat językowych światopoglądów.

„Granice mojego języka oznaczają granice mojego świata” (L. Wittgenstein)

• Rzeczywistość, jaką odbieramy, nie jest tożsama z rzeczywistością empiryczną. Widzimy nie to, co jest, a to, co nas nauczono widzieć.

• Opis świata jest tak naprawdę opisem znaczeń, jakie nadało światu doświadczenie społeczne.

• Między znakiem a jego desygnatem pośredniczy siatka innych znaków i pojęć.

• Wiarygodność jest sprawą względną, jest wytworem określonej kultury.

• Dotyczy ona treści przedstawienia i formy.

Czyli: zmiany w sztuce to zmiana umiejętności warsztatowych i zmiana sposobu widzenia świata.

W kontekście romantycznego pojęcia świeżego, nieuprzedzonego oka ostatecznym odkryciem byłby impresjonizm. Impresjonista utrwala momentalny wygląd świata, który za chwilę się zmieni pod wpływem światła, zmiany odległości itp.

E. H. Gombrich, Sztuka i złudzenie. O psychologii przedstawiania obrazowego, Warszawa 1981 (1959)

Dlaczego różne epoki i kultury przedstawiają świat na tak odmienne sposoby?

Rzeczywistości nie sposób doświadczyć wprost, bez pośrednictwa interpretacji, każde doświadczenie jest interpretacją.

4.Współczesne teorie naśladowania

Mają charakter psychologiczny, społeczny lub wyrastają z założeń lingwistyczno-komunikacyjnych.

ujęcie ekspresywne - naśladowanie jest artykulacją tego, co nieświadome, ukrywane (w ramach psychoanalitycznych teorii dzieła Z. Freuda, G. Junga, J. Lacana).

ujęcie społeczne zakłada, że naśladowanie jest sposobem adaptacji do wzorców społecznych.

E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, Warszawa 1981

ujęcie kognitywistyczne - kluczową zdolnością systemu poznawczego jest symboliczne reprezentowanie różnych aspektów rzeczywistości (materialnych i abstrakcyjnych), tworzenie "wewnętrznego" odzwierciedlenia "zewnętrznych" obiektów.

• Te informacje „zapisane” w umyśle określa się jako „struktury poznawcze”.

• Spostrzeganie wiąże się z selekcją informacji sensorycznej i identyfikacją, dzięki pamięci, tego, co się spostrzega.

Od lat 60. XX w. nowa ontologia dzieła – przesuwa akcent z artefaktu (niezmiennej gotowej struktury) na proces tworzenia.

Performance – niepowtarzalne spotkanie wykonawców i widzów, nie odczytywanie przekazu, a współtworzenie sensu.

Rezygnacja ze stałej i stabilnej struktury, pozostającej w czytelnej dla odbiorcy relacji prawdziwości do świata.

Prawda performatywna na tle tradycyjnych koncepcji mimesis łączy się z założeniem, że naśladowanie to sposób istnienia. Człowiek jako zespół ról wobec publiczności – innych. Zmiana publiczności może wpływać na zmiany norm, które respektujemy. Zamiast mimesis –mimikra.

5.Ujęcie językowe (mimesis językowe)

Relacja między literackimi i realnymi zachowaniami językowymi (naśladowanie realnych zachowań językowych) na poziomie:

a).aktu mowy – sytuacji komunikacyjnej (koncepcja R. Ohmanna, A. Okopień-Sławińskiej)

b).cech komunikatu literackiego (mimetyzm formalny M. Głowińskiego).

Imitowanie przez literaturę wypowiedzi „jak w życiu” może służyć „prawdziwszemu” ujęciu rzeczywistości, lub też być świadomym zabiegiem stylizacyjnym, parodystycznym.

W tym drugim kontekście Z. Mitosek używa terminu mimesis krytyczna.