Sleutelproblemen R.v.d Broek, Lefevere

vertaling en vertalen

• is niet anders dan een vorm van communicatie

• er moeten ten minste 2 verschillende communicatie systemen voorkomen /intermediair

zender mededeling/middle ontvanger

De eerste persoon	Vertaler	De tweede persoon
Z1 M1 O1	|	Z2 M2 O2
Coderen, decoderen de m.	|	incodeert

Brontaal Brontekst onontkeerbaar process

Doeltaal in deze taal wordt vertaald , doeltekst afgeleed van brontaal, nooit omgekeerd

geschreven vertalen grafische vorm -in de tekst

besproken vertalen medium -fonische vorm tolken

machinaal vertalen

Vertaling:

• het proces

• het resultaat, product van het proces

Vertaalopvattingen

1. Cicero – 2 tegenstelende methoden:

• woordelijke methode (letterlijk) op bron tekst is gericht, lezer niet in de centrum (niet waar), woord voor woord

• vrije methode- lezer staat centraal, voorkeur van Cicero

• een woord niet met een woord weergegeven hoeft te worden; men moet de eigenaardigheid en het effect van de woorden als geheel bewaren

2. Hieronimus – heeft Bijbel vertaald (Latijn-Vulgata)

of woorden of betekenissen worden vertaald:

• woordelijke methode

• vrije methode – voorstander

soms vooral voor woord, soms een zin

Hieronymus, de eerst bekende bijbelvertaler, zegt dat men ofwel 'woorden' ofwel 'be­te­ke­nis­sen' vertaalt. In het eerste geval vertaalt men letterlijk, in het tweede vrij. Hij geeft de voorkeur aan de vrije methode, vooral als het om wereld­lijke teksten gaat

3. Martin Luter - vrije vertaling

Want uit de overvloed des harten spreekt de mond - letterlijk

Want waar het hart van vis, loopt de mond van over

hij verklaart zich een voorstander van de vrije methode, ook voor het vertalen van de Bijbel

4. Schleiermachen- brontekst als heilig en mag zich niet aantasten = tegen vrije methode

Volksgeist

• Bij de eerste manier van vertalen voert de vertaler de lezer naar het oorspronkelijke werk, bij de tweede manier brengt hij het werk naar de lezer door de schrijver te laten spreken alsof hij in de doeltaal zou heb­ben geschreven

• Voor Schleiermacher is de eerste methode niet alleen de enig juiste maar ook de enig haalbare vertaalmethode

• De praktijk van dit 'vervreemdende' vertalen staat in dienst van de ontwikkeling van de eigen taal en cultuur

4. W. von Humboldt (Wilhelm) -vertaalbaar en onvertaalbaarheid

Vertaalkunde	vertaalwetenschap
Pragmatische studie van conrete vertaal opgave	Meer teoretisch bestudeert vertaling, onderzoek vertaalde teksten/pocessen, die bij de tekst uitstaan
Bezig met onderzoek van het vertalen tussen concrete talen en ze onderwijst de verhaaltechniken en methoden, sluit aan bij het praktijk	Ook hoe deze doeltekst in de doelcultuur functioneert
Leg de nadruk op toegepaste voor ambachtelijk didactishe aspecten van vertaling

6. J. S. Holmes (1986? Chyba umarł) - pioneer van vertaalwetenschap

“The name and the nature of translation studies” (1972)

vertaling - verschijnselen en vertaler+vertaling

principes van deze vertaling, verklaren en voorspelen en beschrijven

Descriptieve vertaalwetenschap:

• product gerichte – de tekst is een uitgangpunt; analyse van verschillende vertalingen; houdt zich bezig met bestaande teksten

• functie gerichte – beschrijft de receptie van vertalingen binnen de ontvangende cultuur; waarom zijn bepaalde teksten niet vertaald in bepaalde tijperken, bv. waarom uberhaupt niet vertaald wordt

• proces gerichte – houdt zich bezig met het proces van vertalen; wat speelt zich af in de geheugen van de vertaler als het proces loopt;

• J.A. Richards (’53) – het vertalen ‘may probably be the most complex type of event yet produced in de evolution of the cosmos’

Teoretische vertaalwetenschappen – ontwikkelt principes, modellen, theorieen om vertalen en vertaling te verklaren

• medium-gebonden theorieen

  • over menselijke vertalingen

    • schriftelijke vertalingen

    • mondelijke vertalingen – simultaan en consecutief

  • over machinale vertalingen

  • over gemengde vertalingen

• gebied-gebonden theorieen (geografische gebieden)

  • talenpaar gebonden – uit het NL en PL

  • taalgroep gebonden – bv. germaanse talen, slavische talen

  • taalgroep paargebonden – bv. germaanse met slavische talen

• niveau-gebonden theorieen

  • op taaleenheden van lagere orde

  • heel lang beperkt tot het niveau van uitzonderlijke woorden

  • nog steeds bezig met het onderzoek naar met welke woorden/woordgroepen/ vol zinnen (verder niet) hebben we problemen – taalgeorienteerd onderzoek

  • met zinnen

    • zinslinguistiek

    • tekstlinguistiek

• tekstsoorten-gebonden theorieen

  • verschillende tekstsoorten worden onderzocht: gesproken en geschreven

  • literatuur wetenschappers bezig met literaire teksten (bv. teologen – hoe Bijbelse teksten moeten vertaald worden)

  • bv. literatuur of technisch gebonden teksten (vertaling van technische wetenschappelijke teksten)

• tijd-gebonden theorieen

  • over hedendaagse vertalingen van eigentijdse teksten

  • over hedendaagse vertalingen van teksten uit het verleden (diachronische vertaling)

• probleem-gebonden theorieen

  • over problemen van fundamentele betekenis, bv. equivalenten tussen vertaling en origineel

  • over problemen van beperkte orde (niet zo belangrijk) – bv. vertalingen van eigennamen en metaforen

Types van vertalingen (typologie) – Barchudarow (’79)

• schriftelijk schriftelijke vertaling – bron- en doeltaal in schriftelijke form (het meest voorkomend)

• mondelijk mondelijke vertaling – tolken

• schriftelijk mondelijke vertaling – a livre ouvert (z otwartej książki)

• mondelijk schriftelijke vertaling

Typen van teksten (typologie) – Buehler

• referentiele functie (informatieve teksten)

  • er wordt verwezen naar een bepaalde situatie in de werkelijkheid

  • feiten over bepaalde dingen/personen tonen

  • de meest belangrijke, de meest neutrale, objectieve mededelingen

  • kenmerk: inhoudsorientatie; de auteur en vertaler blijven op achtegrond, inhoud is van belang, dominant – staat op voorgrond, centraal

  • wetenschappelijke teksten – artikels, monografieen, vakteksten, berichten, wetten

  • functie: te informeren, geen emotie of andere subjectieve elementen

• expressieve functie (artistieke teksten)

  • gevoelens of onze instelling tot de zender

  • artistieke teksten – de auteur staat centraal; stijl is belangrijk; de bedoeling van auteur

  • persoonlijke mededeling van auteur

  • vertaler – medevormgever; hij moet zorgen dat esthetische vorm wordt bewaard

  • typische voorbeelden – proza, poezie, teksten voor tv en film

• appelatieve functie (operatieve/apellatieve teksten)

  • de houding tot de ontvangende willen invloeden

  • operatieve teksten – orientatie ligt op de omvang en op zjn gedrag

  • vaak rechtsreeks contact met de lezer

  • het gedrag van lezer beinvloeden

  • tekst spreekt de lezer direct aan, inspireert en manipuleert hem

  • moeilijk te vertalen – doelcultuur, socio-culturele achtergrond, mentaliteit – vertaler moet dat kennen

  • propaganda, reclame

• esthetische functie (ook artistieke teksten)

  • bepaalde waarden

Vertaalbaarheid

• universalistische hypothese – de taal vormt een enkel conceptueel systeem; verschillen tussen talen die oppervlakte betreffen zijn terugvoerbaar op dieper liggende overeenkomsten

• relativistische hypothese – ontkent een universal model van talen; stelt dat de oppervlakkige verschillen beantwoorden aan verschillen die dieper liggen en psychologisch zijn

  • conclusie – de taal die iemand spreekt beinvloed zijn denken en ook de manier waarop hij de wereld interpreteert

  • Humboldt – hij heeft op systematische wijze deze hypothese onderzocht

    • talen verschillen zijn iets anders dan alleen maar oppervlakkige verschillen

    • elke taal manifesteert een eigen visie op de werkelijkheid

    • verschillen tussen talen zijn uiterlijke begeledingsvormen van diepe innerlijke realiteit

    • iedere mens is gevormd in zijn denken en beinvloed door de taal

Edward Sapir, Benjamin Whorf – ze hebben de Indianen talen onderzocht; Indianen hebben andere visie van wereld, bv. tijd; van antropologisch standpunt zijn er zoveel werelden als de talen

Vertaalproblemen – met opzetting

1. Subjectieve – incompetentie van vertaler profesionele b

2. Objectieve – onafhankelijk van vertaler (andere fouten)

Christiane Noord (1995): 3 sorten problemen in objectieve vertaalproblemen:

1. Pragmatisch

2. Cultuurbepaalde

3. Taalbepaalde

Ad. 1 PRAGMATISCH

Komen voor in verschillende communicatieve en informatieve situaties

1. De aard van het medium – ondetitelingen in films, tv programma’s – teksten moeten verkort worden (2 lijnen)

2. De plaatsaanduiging – info. in brontekst passen aan doeltekst

3. De tijdaanduiding – teksten kan bv. vroeger verschijnen en dan moet men toevoegen waneer dat gebeurt

Ad. 2 CULTUUR

De brontekst geworteld is in bepaalde cultuur. In vertaling wordt het overgepland in een andere cultuur. In elke cultuur mensen hebben eigen gewontes, verwachtingen, darmee moeten we rekening houden. Np. u nas “Pan/Pani”, w USA “you” w NL “je/jij/U”.

Ad. 3 TAAL

Uit structurele verschillen – ze komen vort van structurele verschillen tussen de talen

• Afhankelijk van de bepaalde taalpaar

• Bepaalde lexicale problemen

• Syntaxis – een andere woordvolgorde. Probleem van de stijl

Poging van classificatie van cultuurspeciefike elementen: “Classificatie van cultuurspeciefieke elementen” van Döring

Aardrijkskunde enz. (brede betekenis)	Aardrijkskunde weerkunde Biologie	Bergen, rivieren, weer, fauna, flora
Geschiedenis	Geboren, gebeurtenissen, mensen	Staandbeelden, kastelen, oorlog, revoluties, feestdagen, bekende historische personen
Samenleving	Industrie niveau, sociale organisatie, politiek	Handel en indstrie, verdediging, justitie, politie, gevangenissen, locale en central gezaghebbers, ministeries, politieke organisaties, verkiezingssysteem
	het openbare leven	Huisvestiging, transport, levensmiddelen, kledij
	zeden	gezinsrelaties
Cultuur	religie	Kerken, bischoppen, religieuze feestdagen, heiligen,
	educatie	Scholen, universiteiten
	media	TV, omroepen, kranten, tijdschriften
	cultuur	Muziek, literatuur, schrijvers, toneelspelers, musici, resraurants, hotels, cafés, sport

O. Wojtasiewicz – “Wstęp do teorii tłumaczenia”- beste iverzicht van alle speciefike elementen

Domeinen (groepen):

• Namen dieren, planten

• Namen van geografische of meteorologische verschijnselen

• Maateenheden

• Geldeenheden

• Gebouwen

• Namen van voortuigen

• Namen van wapens

• Bepalde types soldaten

• Delen en elementen van kledij

• Namen van levensmiddelen

• Namen van spelen

• Namen van ambten

• Namen van dansen

Vertalingsequivalenten- sleutelprobleem

Logische equivalentie- relatie tussen 2 elementen die symmetrisch zijn nl brood ↔ pl chleb

Otto Kade (Leipzig)- 3 graden van lexicale equivalentie

1. totale equivalentie- ‘één-op-één relatie’ bij namen van dagen (week), maanden, telwoorden

2. partiele equivalentie-‘één-op-veel relatie’ (polysemie) bv gehuwd- żonaty/zamężna; u- Pan/Pani/Państwo

3. null equivalentie- betreft lexicale gaten die we moeten invullen door iets

ang. computer nl. computer pl. komputer

Dynamische equivalentie- (E.A. Nida)

Het vertalen van wetenschappelijke en technische teksten- informatieve teksten

Hoofdfunctie vooroorzakelijk referencieel- verwijzen naar dergelijkheid ,doen uitspraken over de situatie in werkelijkheid: beschrijven, karakteriseren en classificeren van voorwerpen, handelingen en processen

de grootst mogelijk objectiviteit

- Indeling maakt onderscheid tussen 2 domeinen: beta wetenschappen en alfa wetenschappen

begrippen- grens maken tussen ze

Problemen:

Functionale stijl: nauwkeurigheid(verwijden van vage of dubbelzinnige woorden of syntax, afweizigheid van dubbelzinnigheid

explicite coherentie:

1. klaar en logisch opgebouwd,

2. samengang van verschillende delen- rationeel en voorzichtig samengang

3. objectiviteit- taal moet objectief zijn, klemtoon ligt op behandelde onderwerp; spreker wordt buiten beschrijving

Elk taalgebied confronteert de taal me bijzonderlijke moeilijkheden(ze liggen vooral op het gebied van specifieke begrippen en apparaat)

Typische middelen kenmerken van technische teksten : objectiviteit, auteur niet belangrijk, gebruik van lv, substantivering-transparatie van verbale naar nominale constructies, beknoptheid.

Vakterminologie- specifiek- termen zijn ondubbelzinnig-verwijzen naar bepaalde zaken.

Het vertalen van literatuur : literaire teksten verschillen niet zo fundamenteel van wetenschappelijke en technische teksten.

Het probleem van stijl-essentiel-stijl van auteur, wat voor een stijl het is weergegeven

.Kenmerkend: connotaties,gevoelwaarde, betekniswaarde,nauwkeurigheid van teksten, manier waarop personages zich uitdrukken- gebruik van bepaalde stijl

Vertaling van realia – cultuur bepaalde termen en uitdrukkingen.

Alle taken hebben hun realia bv reisgidsauteur, artsen, journalisten.

Soorten van realia:

Historische begrippen- tachtigjarige oorlog, Willem van Oranje

Geografische begrippen- delta werken, polders aan Ijselweer, Afsluitdijk

Particulair isntitutionaire begrippen- Rabobank, EO, Hema, Bijenkorf

Publieke begrippen-Tweede Kamer, kantoorgerecht,Opiumwet

Sociaal-culturele begrippen- Sinterklaas, OV-openbaar vervoer, D66

Relaties met tekstsoort, tekstdoel en doelgropep :

Wat voor een doel hebben wij:

• Naturaliserende vertaling – het aanpassen van het vreemde aan de doelcultuur

• Exotiserende vertaling – het aanpassen van de doelcultuur aan het vreemde

Theorieen:

• tot de 19eeuw – methode naturaliserend wordt toegepast dan exotiserende – als reactie daarop

• 20^ste eeuw – wordt een middenweg – illusionistische vertaling (Jiry Levy) – zo reproduceren dat de lezer de illusie krijgt dat hij te maken heeft met het originele werk, bv. soms is het nodig om op de natuurlijke wijze een omschrijvende verklaring toe te voegen.

Eugene A. Nida – “Toward a science of translating” – Leiden ‘64

Dynamische equivalentie – opvatting dat het effect van de doeltekst op de lezer moet hetzelfde zijn als het effect van brontekst op de lezer; het hangt aan doelgroep af hoe de boodschap moet worden geinterpreteerd en vertaald, zo natuurlijk mogelijk en van de brontaaltekst.

Hoe kan men dat bereiken?

Doelgroep : 3 groepen onderscheiden:

• absolute leken – niets weten van de realia – meestal naturaliserende

• geinteresserde mensen met bepaalde voorkennis – mensen die midden positie hebben

• deskundigen – veel weten, exotiserende methode/strategie.

Vertaalstrategieën in zake realia

De keuze wordt beperkt tot 2 vragen:

Is voor de doelgroep connotatie van belang of niet?

Bij de beoordeling – of de connotatie of denotatie duidelijk is?

De connotatie van een woord of kleine woordgroep is de ermee verbonden voorstelling (vooronderstelling), vaak van emotionele aard, buiten de eigenlijke betekenis van het woord.

De denonatie – vaste omschrijving van het woord, de concrete betekenis van het woord.

Bv. komunista-członek Solidarności – denotatie

Komuch-solidaruch – connotatie.

Strategieën:

1. Handhaving – een begrip uit de brontaal wordt tot de doeltaal ongewijzigd aangepast

bv. NL: Sinterklaas, EN: Sinterklaas

In literaire teksen – “couleur locale”

1. Leenvertaling

bv. Staten Generaal, Koninkrijk der Nederlanden

1. Benadering

• In algemene teksten

• In juridische – meer voorzichtig

Bv. Hoge Raad – instytucja odpowiadająca Sądowi Najwyższemu

1. Omschrijving - definiëring in de doeltaal

Bv. Elfstedentocht, OV-jaarkaart, hutspot met klap, góral – bewoner van Poolse berggebied, Andrzejki, milicja

1. Kernvertaling – kern van de betekenis

Bv. HAVO – szkoła średnia z ograniczoną maturą, uprawnia do studiów zawodowych

MAVO – szkoła średnia niższego stopnia

VWO – szkoła średnia ogólnokształcąca

VARA – towarzystwo radiowe

AVRO

1. Adaptatie – functie van een woord

Bv. Partij van de Arbeid – Partia Pracy

HEMA – dom towarowy HEMA

KLM – linie lotnicze KLM

LOT – Poolse Luchvaartmaatschappij

PO – burgerlijke platform -> liberale Poolse partij

PiS – recht en rechtvaardigheid -> conservatieve Poolse partij

Het vertalen van de Bijbel

J. Albrecht (Oude en Nieuwe Testament)

De Vulgata – Hiëronymus (+429) – de zin weergeven NIET woord voor woord

De Staten Bijbel 1637 Leiden:

– gebaseerd op origineel (in het Aramees, Grieks, Hebreuws)

– 3 translateurs en 3 reviseurs

- in opdracht van Staten Generaal

Bijbel als heilige tekst - moet nauwkeurig en voorzichtig vertaald wordt. Dat was de grondslag van twee religies.

Hiëronymus was progressief – hij wilde de zin van de Bijbel vertalen. Andere mensen – letterlijke vertaling.

M. Luther – vertaler en theorie – “Sendbrief van Dolmetschen” – 7 vraagstukken:

- verandering van de woordvolgorde in de zin

- tovoeging van voegwoorden indien de doeltaal dit vereist

- het verwijderen van de Griekse en Hebreuwse terminologie

- het vertalen van éën woord als woordverbinding

- het vervangen van een metafoor door het niet-metaforische uitdrukking en andersom

- het rekeninghouden met de terminologie

Eugene A. Nida – “Towards a Science of Translating” – Leiden 1964 – “dynamische equivalentie”

Talen van volkeren – geen diepe …. met Bijbel

Amerikanse onderzoekers – empirische geörienteerd (Indianie) + nagrania. Er waren geen teksten. Toegang tot mensen krijgen. (jaki to ma związek z Biblią to nie wiem :D).

„Wanneer vijgeboom zijn twijgen al zacht woorden en beginnen uit te botten, weet ge dat de zomer aantocht is” -> voor Mexicane -> ze kende vijgeboom en jaargetijden(pory roku) niet. Oplossing: de maand inzetten wanneer het regent en in plaats van vijgen bepaalde struikgewassen.

De reformatie als de motor van de vertalingsgeschiedenis.

2 punten die belangrijk waren: uitvinding van boekdruk en reformatie -> begin van vertalingsgeschiedenis.

Vroeger worden de vertalingen voor de geestelijken, dus niet voor leken.

Eerste vertaling - John Wycliff, dan Jan Hus (volksvertaling – Tsjechie), William Tyndale.

Voor II WO moesten ze toestemming hebben van de lokale bisschop om met Bijbel te werken.

De toekomst van de vertaaltheorie

James Holms (1924-1986) – “Translated papers on literary translations and translation studies” 1988.

- specialisten die zich met vertalingen bezighouden hebben hun persoonlijke opvattingen. Ze maken gebruik van verschillende termen (ze konden elkaar niet begrijpen).

- linguisten: zoeken naar equivalentie

- verhaaltheorie moet onderzoeken de vorm en de functie van de teksten

- een vertaler moet een netwerk van correspondenties tussen de brontaal en de doeltaal bepalen - semantische, pragmatische, syyntactische correspodentie

- micro-, meso-, macroniveau

- algemene vertaaltheorie moet complexer zijn. Een eis: in dergelijke verhaaltheorie moet het groepswerk zijn van specialisten (verschillende wetenschappen) en professionele vertalers.

Automatisch vertalen

Georgetown University 1954 – eerste experimenten op dit gebied.

Systeem Rusisch-Engels. Lexicoon 250 woorde, 6 gramaticale regels, directe vertaling -> woord voor woord.

1966 – Automatic Language Processing Advisory Committee.

Japan, Canada – konden verder gaan met automatisch vertalen.

Resultaat: mensen werken met machine.

Human-aided machine translation, machine-aided human translation.