WPROWADZENIE DO MAKROEKONOMII
1. Przedmiot analizy makroekonomicznej i jej cele
2. Specyfikacja i instrumenty analizy makroekonomicznej
3. Przydatność analizy makroekonomicznej
4. Pojęcie, cele i narzędzia polityki makroekonomicznej – zarys
Makroekonomia zajmuje się badaniem gospodarki jako całości lub znacznych jej części. Uwzględnia także oddziaływanie państwa na gospodarkę i stanowi teoretyczną podstawę polityki gospodarczej. Prekursorami badań makroekonomicznych byli merkantyliści (początek XIX wieku). Fundamenty współczesnej makroekonomii stworzył J.M Keynes (lata 30 XX wieku).
Cel podejścia makroekonomicznego:
- Uogólnienie wielu szczegółowych zjawisk gospodarczych
GOSPODARKA JAKO JEDEN WIELKI ORGANIZM
Niezbędne narzędzia: abstrakcja, model, agregacja
AGREGACJA – łączenie odpowiednich wielkości makroekonomicznych, jej efektem są agregaty (np. dochody lub oszczędności w gospodarce w danym okresie, inwestycje lub poziom cen)
ZASADY AGREGACJI:
Agregacji można poddawać tylko wielkości jednorodne albo zasoby albo strumienie
Zasób - stan określonej wielkości na określoną datę np. poziom zatrudnienia w gospodarce na ostatni dzień miesiąca
Strumień – zmiana stanu w okresie czasu
Agregacja powinna dotyczyć tego samego momentu zasoby lub okresu – strumienia
Wyrażać makrowielkości w jednostkach pieniężnych należy stosować ceny stałe (z okresu przyjętego jako bazowy), równoważną metodą jest deflowanie
DEFLOWANIE - polega na określeni wskaźnika zmian cen pomiędzy okresem badanym a okresem bazowym wielkość wyrażoną w cenach bieżących należy podzielić przez ten wskaźnik – otrzymamy w ten sposób wartości realne
PRZYDATNOŚĆ ANALIZY MAKROEKONOMICZNEJ:
Efektywność makroekonomiczna rozstrzyga o skuteczności i porażkach gospodarczych całych narodów. Poprzez decyzje gospodarcze istnieje możliwość wywierania wpływu na efekty ekonomiczne. Systemu gospodarcze poszczególnych krajów cechuje różna efektywność, poziom życia jest zróżnicowany. Argumenty natury makroekonomicznej są wykorzystywane w programach wyborczych partii politycznych.
POLITYKA MAKROEKONOMICZNA – pomiar i kontrola poziomy aktywności gospodarczej oraz oddziaływanie na nią przez państwa dla osiągnięcia założonych celów gospodarczych.
CELE I NARZĘDZIA POLITYKI MAKROKONOMICZNEJ
CELE
Produkcja (wysoki poziom i szybki wzrost)
Bezrobocie (wysoki poziom zatrudnienia przy niskim przymusowym bezrobociu)
Stabilność poziomu cen
Stabilność nie oznacza, że coś jest stałe
NARZĘDZIA
Polityka pieniężna (kontrola podaży pieniądza wpływająca na stopę procentową)
Polityka fiskalna (wydatki państwa, opodatkowanie)
NARZĘDZIE POLITYKI EKONOMICZNEJ – to zmienna ekonomiczna poddająca się oddziaływaniu państwa, poprzez którą można wpływać na realizację celów makroekonomicznych
RACHUNEK PRODUKTU I DOCHODU NARODOWEGO
Modele ruchu okrężnego w gospodarce
Metody liczenia PKB
PKB z PNB, PNB a DN
Systemy rachunków narodowych SNA i MPS
PNB nominalny i realny deflator PNB
PNB jako miernik dobrobytu
Inne mierniki dobrobytu
ZAŁOŻENIA I MODELU RUCHU OKRĘŻNEGO:
- Przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe tworzą dwa wielkie agregaty
- Gospodarka zamknięta
- Brak aktywności ekonomicznej państwa
- Gospodarstwa domowe oszczędzają, przedsiębiorstwa nie inwestują w danym okresie
- Majątek przedsiębiorstw został sfinansowany oszczędnościami gospodarstw domowych w poprzednim okresie czasu
- Wytwarzanie jedynie produktów finalnych
ZASADA EKWIWALENTNOŚCI – wielkość wytwarzanych dóbr przez przedsiębiorstwa jest zawsze równa wartości usług użytych czynników wytwórczych, dostarczonych przez gospodarstwa domowe
II MODEL RUCHU OKRĘŻNEGO
- Gospodarstwa domowe oszczędzają, a przedsiębiorstwa inwestują
- (reszta bez zmian)
Oszczędność (S) – to część dochodu, która nie została przeznaczona na zakup dóbr (w tym usług)
Inwestycje (I) – to zakupy nowych dóbr kapitałowych przez przedsiębiorstwa
Faktyczne oszczędności i inwestycje muszą być identycznie równe (tożsame na mocy definicji) S = I, co do wielkości planowanych S i I – może być różnie.
UWAGA:
- Jeżeli w przedsiębiorstwach występują zapasy, będą one traktowane jako inwestycje w kapitał obrotowy (inwestycje należy powiększyć o zmianę stanu zapasów!)
- Zapasy – to dobra trzymane w danym okresie w przedsiębiorstwie na potrzeby przyszłej produkcji lub sprzedaży (materiały, półprodukty lub wyroby gotowe)
SPOSÓB PRZEKSZTAŁCENIA OSZCZĘDNOŚCI W INWESTYCJE:
Przez system bankowy:
- depozyty
- kredyty
2. poprzez zakładanie własnych przedsiębiorstw lub wykup udziałów
3. poprzez rynki papierów wartościowych
- zakup akcji lub obligacji przedsiębiorstw
III MODEL RUCHU OKRĘŻNEGO
- Państwo nabywa dobra, pobiera podatki, realizuje transfery
-(reszta bez zmian)
Td – podatki bezpośrednie, są nakładane na dochody – płace, czynsze, odsetki, zyski
Te – to podatki pośrednie, płacone od wydatków, to VAT, podatek akcyzowy (benzyna, papierosy, alkohol)
(podatki pośrednie Te należy pomniejszyć o subsydia dla przedsiębiorstw)
Podatki są źródłem finansowania wydatków państwa.
G – wydatki państwa na zakup dóbr (w tym usług) to np. płace sfery budżetowej (czyli usługi oświatowe, ochrony zdrowia, placówek, kultury), wyposażenie i budowa szkół, szpitali, utrzymanie sądownictwa, wojska, budowa dróg i itp.
B – płatności transferowe, wypłaty, które nie wiążą się ze świadczeniem pracy lub dostarczaniem dóbr w zamian, to np. zasiłki dla bezrobotnych, świadczenia z pomocy społecznej, stypendia, emerytury.
ROZPORZĄDZALNE DOCHODY OSOBISTE – informują ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki konsumpcyjne i oszczędności:
C + S = Y + B – Td
PKB – to wartość produkcji finalnej wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terenie danego kraju w ciągu roku.
Nie jest ważne, kto jest właścicielem tych czynników produkcji (czy podmioty krajowe czy zagraniczne)
3 METODY LICZENIA PKB
METODA SUMOWANIA PRODUKTÓW
- PKB, to wartość produkcji finalnej wytworzonej w ciągu roku
Żeby uniknąć podwójnego liczenia należy sumować tylko wartość dóbr finalnych albo sumować wartość dodatnią.
Dobra finalne – to dobra nabywane przez ostatecznego użytkownika, są to dobra konsumpcyjne zakupione przez gospodarstwa domowe lub dobra kapitałowe (inwestycyjne) nabywane przez przedsiębiorstwa
Dobra pośrednie – to dobra częściowo przetworzone, które stanowią nakład w procesie produkcji w innych przedsiębiorstwach, gdzie są zużywane
WARTOŚĆ DODANA – to przyrost wartości danego w wyniku danego procesu produkcji.
Wartość dodana = wartość sprzedanych dóbr – suma kosztów rzeczowych czynników produkcji zużytych do produkcji tych dóbr (materiałów, półproduktów, komponentów)
METODA SUMOWANIA DOCHODÓW
- PKB = sumie dochodów czynników produkcji,
Ponieważ wartość dodana składa się z dochodów otrzymywanych przez uczestników procesu produkcji to:
PKB = sumie wartości dodanych = sumie dochodów pierwotnych czynników produkcji (płace, zyski, czynsze)
(nie wolno uwzględnić żadnych płatności transferowych!)
METODA SUMOWANIA WYDATKÓW
- PKB – suma wydatków na dobra finalne wytworzone przez przedsiębiorstwa na terenie kraju:
Ck – wydatki na dobra konsumpcyjne wytwarzane w kraju
Ik – wydatki na krajowe dobra inwestycyjne
Gk – wydatki państwa wytwarzane w kraju dobra finalne, (bez transferów B gdyż nie tworzą one wartości dodatniej, czyli produktu netto)
Ex – wydatki zagranicy na krajowe dobra eksportowane – dopływ
PKB = Ck + Ik + Gk + Ex
IMPORT – to dobra nabywane za granicą na potrzeby gospodarki krajowej (odpływ)
Aby uwzględnić import, trzeba dodać do wszystkich elementów: konsumpcji, inwestycji i wyd. rządowych, wydatki na dobra importowane, a następnie łączny import odjąć: PKB = C + I + G + Ex – Im
Ex – Im = eksport netto NX
PKB = C + I + G + NX
Rozróżniamy PKB w cenach czynników produkcji i PKB w cenach rynkowych:
PKB w cenach czynników produkcji = PKB w cenach rynkowych – podatki pośrednie + subsydia
PKB w cenach czynników produkcji = suma dochodów czynników produkcji
PKB a PNB
- PNB, to miernik całkowitych dochodów osiągniętych przez obywateli danego kraju w ciągu roku, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji
PNB w cenach czynników produkcji – to PKB w cenach czynników produkcji powiększonych o dochody netto z tytułu własności za granicą ( np. procenty, dywidendy, zyski) – należy dodać dochody obywateli danego kraju osiągnięte za granicą, a odjąć dochody osiągnięte przez cudzoziemców w danym kraju
PNB a DN
- AMORTYZACJA, jest odzwierciedleniem zużycia kapitału trwałego
Wszystkie miary zawierające amortyzację mają charakter brutto
Inwestycje netto = inwestycje brutto – amortyzacja
DOCHÓD NARODOWY to Produkt Narodowy Netto w cenach czynników produkcji czyli Produkt Narodowy Brutto w cenach czynników produkcji – amortyzacja
PNNCr – Te = DN
Systemy rachunków narodowych SNA i MPS
SNA – Systemy of National Accounts (dobra materialne I wszystkie usługi tworzą DN)
MPS – Material Product System (DN tworzą tylko dobra i usługi materialne) – stosowany w okresie gospodarki centralnie planowanej
PNB nominalny a PNB realny
- PNB nominalny wyrażony jest w cenach bieżących
- PNB realny jest wyrażony w cenach stałych, z okresu przyjętego jako bazowy
DEFLATOR PNB – to stosunek nominalnego PNB do PNB realnego wyrażony w postaci wskaźnika, czyli pomnożony przez 100, pokazuje o ile wzrosły ceny w całej gospodarce
Deflator PNB = PNB nominalny/PNB realny * 100%
Deflator PNB –to nie to samo co publikowany wskaźnik inflacji (CPI),
CPI, uwzględnia jedynie zmiany cen towarów konsumpcyjnych (określonego koszyka)!
Przykład :
W 2012 roku PKB nominalny= 1 595 225 mln
Deflator PKB(2011=100)= 102,5
PKB realny ( w cenach 2012r) = 1 556 317,1 mln zł
Dla roku 2011 deflator PKB= 100,0
Deflator PKB ( rok poprzedni-bazowy)
2011= 103,3
2010= 101,4
2009= 103,7
Realny PNB per capita (na mieszkańca) = realny PKB : liczba mieszkańców kraju
Problem, czy PNB per capita dobrze mierzy dobrobyt? (było na ćwiczeniach)
- jest to miara średnia, wyraża przeciętny poziom życia
- realne PKB per capita liczy tylko te elementy, które wchodzą w rachunek
PPP (purchuasing power parity) – parytet siły nabywczej, jest to stosunek wyrażonych w pieniądzu krajowym cen takiego samego koszyka dóbr Q, dla dwóch różnych krajów to tzw. deflator przestrzenny
Pa : Pb = Ea / Q : Eb / Q
Otrzymamy liczbę, przez którą trzeba pomnożyć dochód w kraju B żeby był on porównywalny z dochodem w kraju A.
PPS (purchuasing power standard) – standard siły nabywczej sztuczna wspólna referencyjna jednostka walutowa stosowana w UE, do wyrażenia wielkości zagregowanych danych ekonomicznych w celu porównania przestrzennego, aby wyeliminować różnice cen pomiędzy krajami
PRÓBY DOSKONALENIA POMIARU POZIOMU DOBROBYTU
- Miernik dobrobytu ekonomicznego netto – Net Economic Welfare
NEW = PNB + (oszacowana wartość korzyści z pracy w gospodarstwie domowym, nierejestrowanego zatrudnienia, czasu wolnego i in.) – (uciążliwości związane z hałasem, zanieczyszczeniem środowiska i itp.)
HDI – wskaźnik rozwoju społecznego – Human Developmnet Index, obejmuje składowe (od 2010)
- PKB per capita wg PPP w $
- przeciętna oczekiwania długości życia
- poziom edukacji (średnia liczba lat edukacji otrzymanej przez mieszkańców w wieku 25 lat I starszych oraz oczekiwana liczba lat edukacji dla dzieci rozpoczynających naukę)
Kryteria nowej klasyfikacji z 2011 roku,
0 – 0,510 = kraj słabo rozwinięty (48 krajów)
0,511 – 0, 699 = kraj średnio rozwinięty (47 krajów)
0,698 – 0, 785 = kraj wysoko rozwinięty (47 krajów)
0,786 – 1 = kraje bardzo wysoko rozwinięte (47 krajów)
Inne próby
Cel – liczy się nie tylko wzrost produkcji, ale także jakość tego wzrostu
-Wskaźnik szczęścia (happy planet index), uwzględnia:
- przeciętna długość życia,
- zadowolenie mieszkańców z życia ( 0-10),
- zużycie zasobów na wytworzenie PKB
Liczony przez The New Economics Foundation (nef)
W UE – koncepcja miernika Beyond GDP Measure uwzględnia : PKB per capita, wskaźniki społeczne, środowiska i jakości życia (schemat koncepcji miernika GDP)
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju zaproponowała konstrukcję You Better Life.
MAKROEKONOMIA KLASYCZNA A MAKROEKONOMIA KEYNESOWSKA
PRODUKCJA POTENCJALNA A PRODUKCJA FAKTYCZNA
AGREGATOWY POPYT, AGREGATOWA PODAŻ I ICH DETERMINANTY
KRZYWE AD I AS, RÓŻNICE W PODEJŚCIACH NEOKLASYCZNYM I KEYNESOWSKICH. STANOWISKO KOMPROMISOWE.
PRODUKCJA POTENCJALNA (Yp) - to wielkość produkcji jaką wytworzyłaby gospodarka, gdyby wszystkie czynniki produkcji zostały w pełni, racjonalnie wykorzystane
To produkcja jaka mogłaby być utrzymana, gdyby wszystkie rynki w gospodarce znajdowały się w stanie długookresowej równowagi (t.j. bez uruchomienia inflacji)
Yp zależy od:
- wielkość zasobów czynników produkcji w gospodarce (zmiany liczby ludności, postęp techniczny, itd.)
- efektywność wykorzystania czynników produkcji
Rysunek produkcji potencjalnej (poziom cen na osi Y, Y na osi x, prostopadła kreska do osi Y to Yp)
Państwa jest najmniej, trzeba dbać o rynek, chronić konkurencję.
Zmiany produkcji potencjalnej dokonują się w długim okresie czasu,
Yp – wolny wzrost – tendencja
Funkcja Yp przesuwa się wtedy w prawo
Produkcja faktyczna – to wielkość produkcji rzeczywiście wytwarzana w gospodarce w danym okresie
Jeżeli faktyczna produkcja zbliży się do produkcji potencjalnej – pełne wykorzystanie czynników produkcji.
Produkcja faktyczna odchyla się w dół, kiedy popyt w gospodarce jest zbyt niski, wtedy – niepełne wykorzystanie czynników wytwórczych.
W krótkim okresie, możliwości wytwórcze są dane! Wtedy producenci kierują się rozmiarami popytu na swój produkt.
Zatem faktycznie wytworzona produkcja w gospodarce w krótkim okresie zależy od rozmiarów popytu! (rozwinięcie temat IV)
ZAGREGOWANY POPYT (AD) – łączna ilość towarów jaką nabywcy gotowi są zakupić w danych warunkach i czasie. Inaczej to – suma zamierzonych wydatków konsumentów, przedsiębiorstw i państwa w danym okresie
Zależy od:
- poziomu cen towarów
- poziomu dochodów ludności
- od realizowanej polityki fiskalnej, pieniężnej
ZAGREGOWANA PODAŻ (AS) – łączna ilość towarów, jaką producenci decydują się dostarczyć na rynek w danych warunkach i czasie
Zależy od:
- ogólnego poziomu cen towarów
- zasobów czynników produkcji i efektywności ich wykorzystania
- kosztów wytwarzania
Faktyczne rozmiary produkcji i dochodu narodowego ustalają się w wyniku wzajemnego oddziaływania zagregowanego popytu i zagregowanej podaży.
KRZYWA ZAGREGOWANEGO POPYTU AD – pokazuje zależność ilości dóbr jaką nabywcy decydują się zakupić, od ogólnego poziomu cen
KRZYWA ZAGREGOWANEJ PODAŻY AS – pokazuje zależność łącznej ilości towarów jakie producenci decydują się dostarczyć na rynek od ogólnego poziomu cen
KRZYWA ZAGREGOWANEGO POPYTU – jest ujemnie nachylona, panuje tutaj zgodność między przedstawicielami różnych kierunków, kształt krzywej zagregowanej podaży jest sporny, stanowiska : skrajne neoklasyczne, skrajne keynesowskie, kompromisowe
RYSUNEK 1
Główne założenia w podejściu neoklasycznym:
- racjonalność podmiotów (swoboda podejmowania decyzji, nastawienie na osiąganie korzyści)
- doskonała konkurencja na rynkach
- giętkość cen i płac = szybkość dostosowań rynkowych = > oczyszczanie się rynków
(stany nierównowagi są przejściowe)
- stabilność gospodarki w długim okresie (odchylenia produkcyjne i zatrudnienia są przejściowe)
PRAWO RYNKÓW J.N SAYA:
„PODAŻ SAMA TWORZY NA SIEBIE POPYT”
RYSUNEK 2
Agregatowa podaż jest równa produkcji potencjalnej.
Stanowisko keynesistów.
Główne założenia w podejściu keynesistów:
- na agregatowy popyt wpływają różnorodne decyzje prywatnych i publicznych podmiotów, dlatego popyt ulega wahaniom
- ceny i płace są „lepkie”, dlatego wolno reagują na skoki
- konieczne jest stabilizowanie popytu przez państwo
Produkcja faktyczna niższa od produkcji potencjalnej (niepełne wykorzystanie czynników produkcji, bezrobocie)
Istotna zmiana popytu agregatowego wyrażająca się w przesunięciu krzywej popytu może być spowodowana np. polityką rządu lub banku centralnego np. wzrost podaży pieniądza, istotna zmiana preferencji nabywców, wzrostem dochodów.
Jeżeli zajdzie dodatni szok popytowy to produkcja faktyczna przybliży się do potencjalnej.
RYSUNEK 3
Stanowisko kompromisowe
Przy wzroście popytu rośnie produkcja ceny takie ale słabo.
Podejście keynesistów nazywane jest popytowym – gdyż to popyt determinuje poziom dochodu narodowego
Podejście neoklasyków nazywane jest podażowym – gdyż wskazuje, że wiodące role odgrywają zasoby czynników produkcji i efektywność ich wykorzystania
Podejście podażowe – dotyczy gospodarki w warunkach pełnego wykorzystania czynników produkcji w długim okresie
Podejście popytowe – dotyczy gospodarki w warunkach niepełnego wykorzystania czynników produkcji w krótkim okresie
Każde z tych ujęć odnosi się do innych warunków
Determinanty dochodu narodowego
1.Model równowagi na rynku dóbr w krótkim okresie (podejście popytowe)
Założenia:
- brak państwa i wymiany z zagranicą, ceny i płace są stałe, zasoby w gospodarce nie są w pełni wykorzystane, wzrost popytu agregatowego spowoduje wzrost produkcji i zatrudnienia
Wtedy zagregowany popyt ma dwa składniki:
- popyt konsumpcyjny gospodarstw domowych
- popyt inwestycyjny przedsiębiorstw
AD = C + J
Popyt konsumpcyjny:
- zależy od rozporządzalnych dochodów gospodarstw domowych (Yr)
Jeżeli założymy brak państwa to podatków i transferów nie ma, a Yr są równe sumie dochodów pierwotnych (czyli dochodowi narodowemu)
Yr = Y = PKB
- dochody gospodarstw domowych są dzielone na wydatki konsumpcyjne i oszczędności
Koncepcje wyjaśniające wpływ dochodu gospodarstw domowych na popyt:
- hipoteza dochodu absolutnego, Keynes, wielkość wydatków konsumpcyjnych zależy od poziomu bieżących dochodów
- hipoteza dochodu relatywnego, Duesenberry, wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych zależą głownie od standardu życia znajomych i sąsiadów, gospodarstwa domowe starają się utrzymać ten standard
- hipoteza dochodu permanentnego, Feiedmanm wydatki konsumpcyjne zależą od przeciętnego dochodu jaką jednostka spodziewa się osiągnąć w ciągu całego życia
- efekt majątkowy (bogactwa), Pigou, wydatki konsumpcyjne zależą od zgromadzonego majątku i rosną, gdy rośnie realna wartość majątku
Funkcja konsumpcji - opisuje zależność między wydatkami konsumpcyjnymi, a bieżącymi dochodami w całej gospodarce
C = A + cY Jest to funkcja liniowa, rosnąca
A – autonomiczny popyt konsumpcyjny, niezależny od poziomu dochodu
c – krańcowa skłonność do konsumpcji (KSK) - to tangens kąta nachylenia funkcji konsumpcji
RYSUNEK 4
Krańcowa skłonność do konsumpcji KSK – to część każdej dodatkowej jednostki dochodu, którą gospodarstwa domowe pragną przeznaczyć na wzrost konsumpcji
Jeżeli KSK = 0,8 – z każdej dodatkowej złotówki dochodu 80 gr gospodarstwa domowe przeznaczają na wzrost konsumpcji
Oszczędności – to część dochodu, która nie jest przeznaczana na konsumpcję.
Jeżeli Y = 0, to oszczędności = - A
- krańcowa skłonność do oszczędzania KSO
- KSO = 1 – KSK
- KSK + KSO = 1
- Funkcja oszczędności
S = A + (1 – KSK) Y
Wydatki inwestycyjne:
- popyt inwestycyjny, zależy od planowanego przez przedsiębiorstwa powiększenia zasobu kapitału trwałego oraz stanu zapasów (czyli od przewidywań przedsiębiorców)
- w krótkim okresie przyjmuje się ich autonomiczny charakter – nie zależą od bieżącej produkcji i dochodu
- popyt zagregowany – suma jaką przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe planują wydać na zakup dóbr przy każdym poziomie PKB (uproszczony model)
AD = C + J
DETERMINANTY DOCHODU NARODOWEGO
RYSUNEK 5
Przy stałych cenach i płacach równowaga krótkookresowa na rynku dóbr ma miejsce wtedy, gdy popyt zagregowany czyli planowane wydatki zrównają się z faktycznie wytworzoną produkcją. Ilustruje to model AD 45 stopni
RYSUNEK 6
Y′ - produkcja zapewniająca równowagę
Punkt E jest jedynym w którym planowane wydatki i faktyczna produkcja są równe
Alternatywne ujęcie:
W punkcie równowagi planowane inwestycje są równe dochodowi w stanie równowagi pomniejszonej o planowaną konsumpcję zatem:
Ipl = Y′ - C
Natomiast Spl = Y – C
Dlatego produkcja zapewniająca równowagę pomiędzy planowanymi wydatkami a wytworzoną produkcją wystąpi wówczas gdy
Ipl = Spl
W tym ujęciu poziom dochodu i produkcji zapewniający równowagę to taki, przy którym gospodarstwa domowe panują zaoszczędzić tyle ile przedsiębiorstwa zamierzają zainwestować
RYSUNEK 7
Y′ - produkcja w stanie równowagi
Szczególnym niestabilnym składnikiem popytu globalnego jest składowa inwestycyjna I
Pesymizm przedsiębiorców - > popyt inwestycyjny ulegnie obniżeniu
W wyniku spadku popytu autonomicznego o pewną wartość produkcja obniży się w znacznie większym stopni – efekt mnożnikowy
Określony spadek popytu inwestycyjnego wywoła zwielokrotniony spadek produkcji i dochodu. Nowy stan równowagi ustali się przy niższym poziomie produkcji (odwrotny efekt wywoła wzrost autonomicznego popytu)
Mnożnik to stosunek zmiany wielkości produkcji w punkcie równowagi do powodującej jej zmiany w wydatkach autonomicznych.
K = ΔY / ΔI
K – mnożnik inwestycyjny (Keynes’a)
Informuje jak zmieni się produkcja w stanie równowagi przy danej zmianie w popycie.
Dowiedziono, że mnożnik
K = 1 / (1 – ksk)
Im wyższa jest ksk tym wyższa jest wartość mnożnika, inaczej
K = 1 / kso, zatem im mniejsza skłonności do oszczędzania tym większy mnożnik
Jeżeli ksk = 0,75
K = 1 / 1 – 0,75 = 1 / 0,25 = 4
Paradoks zapobiegliwości (oszczędzania)
Kiedy popyt zagregowany jest niski, a w gospodarstwie występują niewykorzystane zdolności wytwórcze t.j. produkcja faktyczna jest niższa od potencjalnej to:
wzrost autonomicznego popytu konsumpcyjnego - > obniżenie planowanych oszczędności - > wzrost popytu konsumpcyjnego - > wzrost produkcji w punkcie równowagi - > wyższy dochód pozwoli zrównać Spl z Ipl
Zmniejszenie oszczędności będzie zatem korzystne dla społeczeństwa.
Paradoks, mimo że oszczędności maleją to produkcja w stanie równowagi rośnie a planowane oszczędności i planowane inwestycje nadal muszą być równe.
W takich warunkach warto pobudzać popyt agregatowy.
ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE
Państwo - wieloszczeblowa struktura administracyjna, dysponująca władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Potocznie jest to rząd lub inne główne organy decyzyjne.
Argumenty „za” ekonomiczną rolą państwa:
- market failures , wady rynku
1) konieczność tworzenia „reguł gry” chroniących prawa własności, zawierania umów i itp.
2) konieczność ochrony wolnej i uczciwej konkurencji
3) występowanie negatywnych efektów zewnętrznych
4) istnienie dóbr których dostarczenie przez sektor prywatny jest nieopłacalne lub trudne np. bezpieczeństwo publiczne
5) istnienie preferencji społecznych np. dóbr korzystnych społecznie
6) występowanie znacznych wahań poziomu aktywności gospodarczej
7) istnienie osób chorych, niezaradnych i pozbawionych pomocy
8) rażące nierówności dochodowe i majątkowe w społeczeństwie
Argumenty „przeciw” ekonomicznej roli państwa:
1) Zniekształcenie informacji rynkowej – osłabienie bodźców rynkowych
2) biurokratyzacja – usztywnienie gospodarki
3) wysokie koszty interwencji, niska skuteczność
4) ryzyko niereprezentatywności państwa (grupy interesów)
5) ograniczenie oddolnych inicjatyw
FUNKCJE PAŃSTWA:
TWORZENIE ŁADU INSTYTUCJONALNO – PRAWNEGO
Ład instytucjonalno – prawny , względnie stabilne reguły funkcjonowania gospodarki:
- chroniące własność prywatną
- regulujące funkcjonowanie wyników finansowych
- zasady zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej
- zasady konkurencji
- relacje pracodawca – pracownik
- funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości
ALOKACYJNA
Funkcja alokacyjna – państwo dostarcza dobra publiczne
W ekonomii – kryterium – sposób użytkowania
Dobra publiczne (czyste), dobra z użytkowania których nikt nie jest wyłączony, konsumpcja nierywalizacyjna, dostępność do nich jest jednakowa, np. obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne, oświetlenie dróg
W szerszym znaczeniu: tzw. mieszane dobra publiczne (nieczyste) – posiadają jedną cechę dobra publicznego
Dobra prywatne pochodzące ze źródeł publicznych np. usługi oświatowe, medyczne, zaopatrzenie w wodę, ze względu na cele społeczne są w znacznej części dostarczane przez państwo.
Dobra społecznie pożądane (merytoryczne):
- ocena społeczna dobra wyższa niż indywidualna np. szczepienia ochronne, edukacja, profilaktyka chorób
Dobra społecznie niepożądane
- zdaniem społeczeństwa dostęp do nich powinien być ograniczony (papierosy, alkohol) lub zakazany (narkotyki) niezależnie od ich oceny przez poszczególne jednostki
Dostarczanie dóbr publicznych = konieczność ponoszenia wydatków z budżetu państwa - > problem skali dostarczania dóbr publicznych
Funkcja alokacyjna cdn.
- Państwo ogranicza negatywne efekty zewnętrzne (np. zanieczyszczenie środowiska, hałas)
- państwo chroni konkurencję, kontrola monopoli naturalnych i kontrola fuzji i przejęć, rzadko racjonalizacja gałęzi
- państwo prowadzi politykę strukturalną (rynek zawodzi), polityka przemysłowa długookresowa misja rozwoju określonego sektora + instrumenty jej realizacji
REDYSTRYBUCYJNA
Funkcja redystrybucyjna - zmiana proporcji podziału DN ze względu na cele społeczne
Narzędzia: system podatkowy, wydatki budżetowe, kontrola cen i płac (płaca min, cena min i cena max)
STABILIZACYJNA
Funkcja stabilizacyjna – oddziaływanie na koniunkturę gospodarczą, dążenie do pełnego zatrudnienia i niskiej inflacji (stabilność cen)
Jak zmierzyć wpływ państwa na gospodarkę?
- udział sektora publicznego w tworzeniu PKB ok 23%
- udział pracowników sektora publicznego w zatrudnieniu ogółem (polska 2010 roku, 25,3 %)
- udział wydatków państwa w PKB
Ze względu na szkolnictwo i oświatę, ochronę zdrowia, emerytury i renty politykę rynku pracy i zasiłki dla bezrobotnych, opiekę nad dziećmi i osobami starymi, budownictwo społeczne UE.
Kraje najbardziej opiekuńcze: Dania, Belgia, Szwecja, Niemcy, Luksemburg, Francja.
Kraje średnio opiekuńcze: Finlandia, Austria, Holandia, Hiszpania, Portugalia, Wielka Brytania, Włochy, Słowenia, Islandia, Czechy
Kraje najmniej opiekuńcze: Grecja, Węgry, Słowacja, Malta, Polska, Łotwa, Litwa, Estonia, Cypr
BUDŻET PAŃSTWA I POLITYKA FINANSOWA:
Budżet państwa to plan finansowy, zestawienie dochodów i wydatków państwa związanych z realizacją założonej polityki gospodarczej, społecznej i obronnej.
Obejmuje budżet centralny, budżety lokalne, ubezpieczenia społeczne.
FUNKCJE BUDŻETU PAŃSTWA:
1. FISKALNA, gromadzenie dochodów państwa, realizacja zadań państwa przez wydatki
2. REDYSTRYBUCYJNA, zmiany w proporcjach dochodu narodowego przez odpowiedni dobór systemu podatkowego i wydatków
3. STYMULACYJNA, dochody i wydatki budżetu wpływają na przebieg i wyniki procesów gospodarczych, a w szczególności na osiągany poziom dochodu narodowego i tempo wzrostu gospodarczego, poziomu i zmianę konsumpcji oraz inwestycji w skali gospodarki
4. ALOKACYJNA, realizowana przez wydatki, budżet państwa wpływa na zmiany struktury wytworzonego dochodu narodowego z uwzględnieniem dostarczania dóbr publicznych, wspierania problemów innowacyjnych czy ograniczenia efektów zewnętrznych
WAŻNIEJSZE ZASADY TWORZENIA BUDŻETU:
- rocznego budżetowania, budżet obowiązuje na 1 rok, nie musi się pokrywać z rokiem kalendarzowym
- jawności, budżet państwa ma charakter publiczny
- zupełności i jedności, wszystkie wpływy i wydatki są ujęte w jednym dokumencie
- równowagi budżetowej, wydatki budżetu muszą mieć pokrycie we wpływach do budżetu w trakcie jego realizacji
- uprzedniości, budżet powinien być uchwalany przed rozpoczęciem okresu na który obowiązuje
- gospodarności, wydatki powinny być planowane w sposób oszczędny i racjonalny
- realności, dochody i wydatki powinny być precyzyjnie określone
Główne źródła dochodów budżetowych (na przykładzie Polski, ustawa budżetowa 2012 z dnia 2 III) to:
1) dochody podatkowe (2012 90, 1 %, dochody ogółem)
- W tym podatki pośrednie 74,1% docho podatkowych (66,8% dochody ogółem), w tym VAT 49,9% doch podatkowych, akcyza 23,6% doch podatkowych, podatek od gier
- podatki bezpośrednie
* podatek dochodowy od osób prawnych 9,1% doch budżetu ogółem
* podatek dochodowy od osób fizycznych 13,7%, doch budżetu ogółem
* podatek tonażowy
* podatek od wydobywania niektórych kopalin 0,6% dach budżetu ogółem
2) dochody niepodatkowe
- dywidendy
- cło
- opłaty, grzywny, odsetki
- wpłaty jednostek samorządu terytorialnego
3) środki z UE i innych źródeł nie podlegających zwrotowi
PODATEK – to przymusowe, bezzwrotne, nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo (to nie opłata, opłata jest za coś)
CELE PODATKÓW – zapewnienie dochodów do budżetu państwa, dokonywanie redystrybucji dochodu, ograniczenie konsumpcji niektórych dóbr, czasem jako narzędzia polityki antyinflacyjnej i antycyklicznej j
SYSTEM PODATKÓW – określa rodzaje podatków, podmioty ulegające opodatkowania, wysokość stawek podatkowych, ulgi i zwolnienia podatkowe
KLASYFIKACJA PODATKÓW:
Z punktu widzenia przedmiotu opodatkowanego
1) DOCHODOWE, od dochodów osobistych ludności, od osób prawnych
2) MAJĄTKOWE, od posiadanego majątku, od przenoszenia praw do majątku
3) KONSUMPCYJNE, nakładane na dobra i usługi, podatek VAT (podatek od przychodów), akcyza, w szerszym znaczeniu również cła
Z punktu widzenia sposobu uiszczania podatków
1) BEZPOŚREDNIE, dochodowe i majątkowe, podmiot obciążony bezpośrednio rozlicza się z budżetem
2) POŚREDNIE, zawarte w cenie nabywanego dobra
Z punktu widzenia rozkładu obciążenia
PROGRESYWNE
PROPORCJONALNE (liniowe) – 1 stawka
DEGRESYWNE, stawka tym niższa im wyższa podstawa opodatkowania
Stawka podatku PIT 18%, 32%
Stawka podatku CIT obecnie 19% (W 1997 wynosiła 38%, a od 2004 19%)
Stawka podstawowa VAT 23%
Problem:
Jaki system podatków, a zwłaszcza stawki podatkowe, zapewniają najwyższe dochody budżetowe?
RYSUNEK 8
Inna prawidłowość dotycząca dochodów budżetowych jest objaśniana za pomocą podnośnika podatkowego inaczej zwanego drenażem podatkowym. Mechanizm ten polega na tym, że realne wpływy do budżetu wzrastają gdy ma miejsce inflacja, która podnosi dochody nominalne i powoduje przesuwanie podatników do wyższych grup podatkowych w systemie progresywnego podatku dochodowego gdy progi podatkowe nie są odpowiednio waloryzowane.
WYDATKI BUDŻETU PAŃSTWA:
- związane z funkcjonowanie państwa (obrona narodowa, administracja, wymiar sprawiedliwości)
- związane z realizacją celów społecznych (edukacja, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne, kultura)
- interwencja państwa w gospodarkę (inwestycje produkcyjne i infrastrukturalne, pomoc dla rolnictwa, przedsiębiorstw i wydatki transferowe)
- obsługa długu publicznego, krajowego i zagranicznego
- znaczna część wydatków państwa to wydatki sztywne
- zgodnie z ustawą budżetową na 2012rok zaplanowano łącznie dochody budżetu państwa na 293766128 tysięcy zł.
Zatem deficyt budżetowy państwa 34999560 tysięcy zł.
Adolf Wagner sformułował prawo rosnących wydatków publicznych.
Im wyższe są te wydatki w okresie wyjściowym tym bardziej narastają.
Mogą być wyrażone jako % PKB oraz w ujęciu absolutnym (ich kwota) wykazują tendencję rosnącą.
Wraz z rozwojem społecznym rosną oczekiwania społeczeństwa wobec państwa.
Wpływ podatków i wydatków budżetowych na poziom DN i mnożnik zrównoważonego budżetu:
Założenia: wszystkie podatki mają charakter bezpośredni i wtedy PA w cenach cz.p. i w c. r. są równe. Gospodarka ma charakter zamknięty. Popyt AD to suma C + I + G
Występują 3 składowe autonomiczne popytu globalnego:
A – autonomiczny popyt konsumpcyjny C = A + ksk – Y
I - popyt inwestycyjny
G – popyt państwa
Państwo pobiera podatki i dokonuje opłat transferowych.
Podatki (netto – pomniejszone o transfery). W naszym modelu I – to podatki bezpośrednie Td pomniejszone o transfery.
Podatki netto pomniejszają dochody rozporządzalne ludności Yr.
t – stopa podatkowa netto
wpływy podatkowe netto T =tY
Yr = Y – T = Y – tY = Y (1 – t)
Wpływ podatków netto na funkcję konsumpcji:
C = A + ksk Yr
C = A + ksk (1 – t)Y
Wniosek
Podatki netto zmniejszają kąt nachylenia funkcji konsumpcji.
RYSUNEK 9
Przyjmując że ksk to krańcowe skłonności do konsumpcji z dochodu rozporządzalnego a t – stopa podatkowa netto – proporcjonalna
To krańcowa skłonności do konsumpcji z dochodu narodowego
Ksk = ksk (1 – t)
Wpływ podatków netto na wielkość produkcji. Jeżeli stopa podatku netto
RYSUNEK 10
Jeżeli moce produkcyjne nie są w pełni wykorzystane i ceny są stałe to niższa stopa opodatkowania netto doprowadzi do wzrostu globalnego popytu i produkcji dzięki temu może przybliżyć faktyczną produkcję do potencjalnej.
Wpływ wydatków państwa G na wielkość produkcji:
- teraz załóżmy, że stopa podatkowa netto wynosi 0
- B wydatki autonomiczne
RYSUNEK 11
- Jeżeli uwzględniamy jednoczesne wydatki państwa G oraz podatki netto wtedy łączna produkcja w stanie równowagi wzrośnie
RYSUNEK 12
Mnożnik zrównoważonego budżetu to mechanizm polegający na tym, że wzrost wydatków państwa któremu towarzyszy taki sam wzrost wpływów podatkowych powoduje zwiększenie produkcji w stanie równowagi w gospodarce.
Gdyby kwoty ściągniętej przez państwa w postaci podatków pozostanie w dyspozycji gospodarstw domowych to w typowy sposób gospodarstwa domowe podzieliłyby je na konsumpcyjne i oszczędności czyli część tej kwoty nie zostałaby przekształcona w popyt natomiast państwo całą kwotę uzyskaną z podatków przekształciłaby w popyt czemu będą towarzyszyły efekty mnożnika. Ilustruje one wpływ zmian w autonomicznym popycie na dochód narodowy i produkcję w pkt równowagi.
Mnożnik ten będzie równy
X prim = 1 / 1 – ksk prim
Ksk prim = ksk (1 – t) gdy podatki są proporcjonalne
Wniosek, przy danej ksk z dochodu rozporządzalnego, zwiększenie stopy podatkowej t primm zmniejsza ksk czyli zwiększa 1 – ksk a to zmniejsza wartość mnożnika. Mnożnik będzie malał wraz ze wzrostem oszczędności i podatków netto.
W innym ujęciu jeżeli założymy autonomiczny charakter podatków to mnożnik zrównoważonego budżetu będzie = 1 tzn że jeżeli cały wzrost wydatków państwa pokryjemy przyrostem wpływów z podatków autonomicznych to DN zwiększy się dokładnie o tyle o ile wzrosną wydatki rządowe.
RODZAJE POLITYKI FISKALNEJ
Aktywna i pasywna polityka fiskalna.
Aktywna (dyskrecjonalna), podejmowanie ……. decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetu państwa ukierunkowanych na osiągnięcie założonych w danej sytuacji celów gospodarczych np. zmiana stawek opodatkowania, ograniczenie lub zwiększenie wydatków z budżetu.
Polityka fiskalna:
- restrykcyjna, podnoszenie podatków, obniżanie wydatków państwa gdy popyt agregatowy jest za wysoki
- ekspansywna, obniżanie podatków, wzrost wydatków państwa, gdy popyt agregatowy jest zbyt niski i wymaga pobudzenia
Słabości aktywnej polityki fiskalnej:
- czas - > opóźnienia i działania instrumentów
- opóźnienia diagnostyczne, decyzyjne, ….reagowania
- możliwość destabilizacji gospodarki
- nieznajomość siły efektów mnożnika
- możliwość zmiany autonomicznych składowych popytu agregatowego
PASYWNA POLITYKA FISKALNA – oparta jest na automatycznych stabilizatorach koniunktury
RYSUNEK 13
Automatyczne stabilizatory koniunktury to takie wydatki państwa lub podatki, które zmniejszają zawartość mnożnika, ograniczają siłę reakcji produkcji na wstrząsy popytowe.
…. Samoczynnie bez potrzeby interwencji państwa.
Decyzją jest tylko ich ustanowienie np. systemu opodatkowania, zasiłków dla bezrobotnych, zasad pomocy
System obowiązujący - > stabilizatory działają same
Najważniejsze automatyczne stabilizatory to:
- podatek dochodowy (progresywny, proporcjonalny zarówno od ludności jak i od przedsiębiorstw, podatki od wartości dodanej, zasiłek dla bezrobotnych, programy pomocy dla rolnictwa
Automatyczne stabilizatory koniunktury hamują spadek globalnego popytu w okresach zagrożenia recesją i hamują nadmierny jego wzrost z okresu ożywienia.
Np. produkcja i dochód spadają - > rośnie bezrobocie - > rośnie skala wypłat zasiłków dla bezrobotnych - > hamowanie spadku popytu agregatowego
WADY AUTOMATYCZNYCH STABILIZATORÓW KONUNKTURY (ASK)
- utrzymują poziom aktywności gospodarczej
- nie tworzą warunków dla zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej
- nie stymulują wzrostu gospodarczego w długim okresie
Zastosowanie ASK - > wahania deficytu budżetowego (rośnie z okresem recesji)
…… dochody budżetu
NADWYŻKA BUDŻETOWA – wpływy podatkowe przewyższają wydatki budżetu
DEFICYT BUDŻETOWY = G – T
WYDATKI PAŃSTWA A BUDŻET PAŃSTWA
RYSUNEK 14
Wzrost wydatków państwa na zakup dóbr powiększa produkcję, zapewniając równowagę przy danej stopie podatkowej, wpływy podatkowe rosną, a mimo to rośnie deficyt budżetowy lub zmniejsza się nadwyżka budżetowa.
Przy danym poziomie wydatków państwa G wzrost stopy podatkowej powoduje zwiększenie produkcji w punkcie równowagi oraz zmniejszenie deficytu budżetowego.
FINANSOWANIE DEFICYTU BUDŻETOWEGO:
Pożyczka zaciągnięta przez rząd u ludności lub przedsiębiorstw drogą emisji obligacji skarbu państwa lub bonów skarbowych
Pożyczki zaciągnięte w bankach krajowych
Pożyczki zaciągnięte za granicą
Efekt wypychania (wypierania), może towarzyszyć wykorzystaniu przez budżet państwa z pożyczek udzielanych przez banki komercyjne, w takich warunkach przedsiębiorcy prywatni mogą mieć trudności z pozyskiwaniem kredytów np. z powodu wzrostu % kredytów
DŁUG PUBLICZNY to łączne zadłużenie państwa czyli zobowiązanie powstałe w związku z zaciągniętymi pożyczkami przez państwo oraz inne działania w związku z którymi państwo płaci odszkodowania (np. orzeczenie sądu dotyczące szkód)
CZYM GROZI NARASTANIE DŁUGU PUBLICZNEGO?
- Ważne, relacja długu publicznego do PKB
- rosnące koszty obsługi długu gdy jedna pożyczka spłacana jest drugą
- zagrożenie utratą wiarygodności – obligacje skarbowe wymagają wtedy wyższego oprocentowania
- zagrożenie wzrostem inflacji spowodowane ewentualnym dodrukiem pustego pieniądza kiedy środki z kolejnych pożyczek są niewystarczalne
PIENIĄDZ każdy powszechnie akceptowany środek zapłaty, regulator zobowiązań, uniwersalny ekwiwalent
FUNKCJE:
- miernik wartości (jednostka rozrachunkowa)
- środek wymiany (cyrkulacji)
- środek płatniczy (miernik odroczonych płatności)
- środek tezauryzacji (gromadzenie skarbu)
Pieniądz w wąskim znaczeniu to środek o największej płynności.
PŁYNNOŚĆ – łatwość w zwiększaniu dostępu użycia
Zaleta posiadania pieniądza – brak kosztów transformacji
Wada: brak dochodu z wartości przechowywanej w formie pieniężnej (majątek, rachunek bankowy a vista – opodatkowanie), brak dochodu – to centa ma płynną formę przechowywania wartości
Stała wartość nominalna dzięki występowaniu inflacji to stała nabywcza (jego realna wartość).
Rozwój form pieniądza w ujęciu historycznym:
- towary powszechnego użytku (sól, herbata, bursztyny, skóry zwierząt). Towar musiał być trwały, podzielny i łatwy do przechowywania
- metale nieszlachetne miedź, brąz i szlachetne (mała ilość – duża wartość, ważony - > liczony - > kulki - > monety
- banknoty, czyli koszty depozytowe
- pieniądz papierowy, symboliczny
- pieniądz bezgotówkowy tzw. skryptowy
- pieniądz elektroniczny
SYSTEM PIENIĘŻNY, to zbiór instytucjonalnych uregulować dotyczących obiegu pieniądza, w którym zostają określone w szczególności: rodzaj pieniądza i materiału pieniężnego, nazwa pieniądza, stosunek wymiany na złoty kruszec lub jego brak.
Wyodrębniamy różne systemy pieniężne ze względu na różne kryteria:
- ze względu metali pełniących rolę pieniądza możemy wyodrębnić:
* system wielometalowy czyli polimetaliczny (wtedy kiedy było kilka metali w obiegu)
* system dwumetalowy czyli bimetaliczny (srebro, złoto)
* system oparty na jednym metalu (złocie) czyli monometaliczny
- ze względu na wymienialność banknotów na złote monety:
* system pełnej wymienialności – tzw. system waluty złotej (istniał teoretycznie do 1914 roku)
* system sztabowo-złoty tzw. system waluty pozłacanej
* system dewizowo-złoty polega na tym, że waluta krajowa jest wymienialna na inną walutę której wymienialność na złoto została utrzymana
* system wielodewizowy – obowiązuje od 1973 roku, nie ma wymienialność na pełen kruszec, na ich straży stoją banki, w braku powiązań ze złotem system walut papierowych
Wartość nominalna, a wartość substancjonalna pieniądza:
- pieniądz pełnowartościowy, gdy nominał pokrywa się z wartością materiału pieniężnego
- pieniądz niepełnowartościowy (podwartościowy), którego wartość nominalna jest wyższa od wartości materiału pieniężnego, najczęściej w przypadku banknotów
- pieniądz nadwartościowy, kiedy nominał oznaczony na pieniądzu jest niższy od wartości materiału pieniężnego, najczęściej w przypadku niskich nominałów (drobne pieniądze)
Jeżeli w obiegu występują dwa rodzaju pieniądza, których oficjalna relacja wymienna różni się od relacji ukształtowanej przez rynek działa prawo Kopernika – Greshama:
Pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy z obiegu, krąży lepszy jest tezauryzowany.
Gorszym pieniądzem jest np. ten którego wartość substancjalna jest niższa od nominalnej, albo pieniądz zepsuty, albo pieniądz, którego cena rynkowa jest wyższa od oficjalnej.
Rozwój pieniądza światowego.
Pieniądzem światowym może być pieniądz, który wszystkie wymienione funkcje pełni w skali światowej.
Złoto
Waluty krajów silnych ekonomicznie (dolar amerykański, jen japoński, frank szwajcarski, funt brytyjski)
Euro
Kraje MFW – SDR (specjalne prawa ciągnienia, posługują się nim kraje należące do międzynarodowego funduszu walutowego)
Dlaczego ludzie decydują się przechowywać pieniądz?
Zazwyczaj w celu wymiany lub tezauryzacji.
Popyt na pieniądz jest to ilość pieniądza (jednoimiennych jednostek pieniężnych) na jaką zgłaszają zapotrzebowanie podmioty gospodarcze - > czyli ile pieniądza potrzebują do dyspozycji
Zgodnie z równaniem wymiany Fishera:
M x V = P x Q
M – ilość pieniądza w obiegu w ujęciu nominalnym
V – szybkość obiegu pieniądza ( tj. ile razy jednostka pieniężna została użyta do zawierania transakcji w jednostce czasu), na ile sprawny jest obieg pieniądza zależy od techniki, rozwoju, dąży do stabilizacji
P – przeciętny poziom cen dóbr (wraz z usługami i innymi transakcjami np. finansowymi)
Q – ilość transakcji w danym okresie (odpowiadająca ilości wszystkich dóbr)
Zatem: M = P x Q / V
Formuła zakłada neutralności pieniądza tj. że podaż pieniądza nie ma wpływu na realną wielkość produkcji i realną stopę procentow.
Jeżeli przyjmiemy, że podaż pieniądza jest określona przez bank centralny, liczba transakcji w danym krótkim okresie jest dana, a szybkość obiegu pieniądza jest stała (warunki instytucjonalne), to wynika z tego że przeciętny poziom cen w gospodarce jest proporcjonalny do nominalnego zasobu pieniądza w obiegu.
Jeżeli są dostępne dwa rodzaje aktywów:
Pieniądz w postaci najbardziej płynnej (nie przynoszącej odsetek)
Obligacje – jako symbol aktywów przynoszących dochód (a nie będące środkiem płatności)
To z utrzymywaniem pieniądza wiąże się koszt alternatywny.
Kosztem alternatywnym utrzymania pieniądza jest procent utracony w wyniku utrzymywania aktywów w formie pieniężnej (gotówki lub wkładów na żądanie), a nie w formie oprocentowanych obligacji.
W warunkach inflacji należy posługiwać się realną stopą procentową.
Realna stopa oprocentowania obligacji to stopa nominalna pomniejszona o stopę inflacji. Jeżeli nominalna stopa oprocentowania obligacji wynosi r, a stopa inflacji = pi, to realna stopa oprocentowania obligacji= r – π , natomiast koszt przechowywania bogactwa w formie pieniężnej można wyrazić jako:
Kp = r – π – (-π) = r czyli jest on równy nominalnej stopie oprocentowania obligacji
Mimo to, ludzie decydują się na utrzymywanie pieniądza (to tzw. preferencja płynności)
Motywy utrzymywania pieniądza:
- transakcyjny, ludzie muszą posiadać środki niezbędne do zawierania transakcji
- przezorności, skłonność do utrzymywania pewnej kwoty pieniądza w celu pokrycia nieprzewidzianych wydatków, korzyścią dla posiadacza gotówki jest to, że może on skorzystać z okazji zakupu
- spekulacyjny (portfelowy), ludzie decydują się na utrzymywanie pieniądza z niechęci lub lęku przed lokowaniem w inne formy aktywów mogą też przechowywać pieniądz po to aby ulokować go w najbardziej korzystnej formie w najlepszym momencie (aby mieć go w gotowości, czekają na okazję lokaty)
Popyt na pieniądz będzie wzrastał gdy:
- wzrośnie nominalny dochód narodowy
- maleje nominalna stopa procentowa
W związku z działaniem powyższych motywów ludzie będą utrzymywali pieniądz kierując się swą kalkulacją, porównaniem krańcowej korzyści z krańcowym kosztem przechowywania dodatkowej złotówki.
SYSTEM BANKOWY
Banki komercyjne i ich rola
Kreacja pieniądza przez banki komercyjne
Miary zasobów pieniądza
Bank centralny i jego funkcje
BANKI KOMERCYJNE
CEL – MAKSYMALIZACJA ZYSKU
OBSZARY DZIAŁALNOŚCI:
- przyjmowanie wkładów (oprocentowanie rachunków i inne warunki prowadzenia)
- udzielanie kredytów za ustalone oprocentowanie
- lokowanie wolnych środków w papiery wartościowe i inne aktywa
- realizacja usług finansowych związane z obiegiem pieniądza np. realizacja przelewów
MARŻA ODSETKOWA – to różnica wysokości oprocentowania kredytów i wkładów, stanowi dochód banku.
Banki komercyjne muszą spełniać wymagania stawiane im przez obowiązujące przepisy (np. wymagania kapitałowe, bankowy fundusz gwarancyjny)
Zapobiega to panice finansowej – czyli sytuacji, w której ludzie obawiają się, że bank nie będzie w stanie wypłacić depozytariuszom ich wkładów.
Kreacja pieniądza przez banki.
Banki komercyjne utrzymują rezerwy (na mocy decyzji banku centralnego oraz na podstawie własnych kalkulacji i przezorności).
Potrzebują środki na realizację bieżących wypłat.
Mechanizm kreacji pieniądza kredytowego przez banki.
Wkład bankowy na żądanie (możliwość wystawiania czeków i itp.) - > bank zatrzymuje rezerwę - > pozostałą część udziela jako kredyt - > kwota trafia do banku jako wkład - > itd. - > transakcje opiewają na kwoty przekraczające początkowy wkład
Maksymalna ilość pieniądza możliwa do wykreowania przez banki komercyjne przy danej stopie rezerw.
Współczynnik kreacji depozytów ( tzw. mnożnik depozytowy):
Kdp = 1 / Ro
Ro – stopa rezerwy obowiązkowej
Sk = Nd1 x Kdp
Czyli:
Sk = Nd1 x 1/Ro
Sk – suma możliwych do wykreowania kredytów
Nd1 – pierwsza nadwyżka depozytów w banku 1
Zatem w całym systemie bankowym potencjalnie może znaleźć się suma depozytów na kwotę:
Sd = D1 x 1 / Ro
D1 – depozyty pierwotne
Podaż pieniądza określamy zwykle jako wartość zasobów pieniądza znajdujących się w obiegu w roli środka wymiany. Współcześnie, to jego ilość wprowadzona do gospodarki przez bank centralny danego kraju.
Miary podaży pieniądza – to szersze definicje pieniądza.
Różnią się w poszczególnych krajach, jednak są tworzone zgodnie z podobnymi zasadami:
- M0, to najwęższa miara zasobów pieniądza (baza monetarna) pieniądz wielkiej mocy obejmuje gotówkę w obiegu (banknoty i monety), pogotowie kasowe banków komercyjnych (ich rezerwy gotówkowe i wkłady gotówkowe w banku centralnym - > gotówka w obiegu i systemie bankowym
- M1, …. depozyty bankowe wypłacane na żądanie, jest to tzw. pieniądz transakcyjny
- M2, to agregat obejmujący M1+depozyty terminowe do 2 lat i z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy
- M3, to M2+ dłużne papiery wartościowe do 2 lat (to państwowa miara zasobu pieniądza w Polsce)
- Im wyższy agregat tym niższy stopień płynności
Na koniec lutego 2012 w Polsce
Mo = 137 049, 7 mln zł
M1 = 455 694, 9 mln zł
M2 = 860 211, 5 mln zł
M3 = 872 119, 0 mln zł
BANK CENTRALNY, bank nadrzędny w stosunku do pozostałych banków, odpowiedzialny za politykę pieniężną państwa.
FUNKCJE BANKU CENTRALNEGO:
Bank emisyjny, posiada wyłączność emisji pieniądza gotówkowego (czyli znaków pieniężnych)
Bank banków, reguluje i utrzymuje rezerwy gotówkowe banków komercyjnych, udziela im pożyczek
Bank państwa, utrzymuje fundusze skarbu państwa, obsługuje budżet państwa (przyjmuje wpływy i wydatki) utrzymuje …….. państwa za granicą
Stabilizuje rynki finansowe, jako kredytodawca ostatniej instancji może wspomagać banki komercyjne i inne instytucje finansowe by zapobiegać panice finansowej, prowadzi politykę kursową, dba o stabilność
Prowadzi i realizuje politykę pieniężną państwa kontrolując i regulując podaż pieniądza w kreacji kredytów w gospodarce pienią
POLITYKA MONETARNA
Co określa rozmiary podaży pieniądza?
Gdy podaż pieniądza określimy jako M, M0 to baza monetarna to:
M = mk * M0 - > mk = M/M0
Mnożnik kreacji pieniądza obrazuje wielkość zmiany podaży pieniądza wywołanej zmianą bazy monetarnej o jednostkę.
M0 = Gl + R
Gl – suma gotówki w obiegu (banknoty i bilon)
R – gotówka zgromadzona w systemie bankowym w postaci rezerw
M = Gl + D
D – suma depozytów bankowych
Zatem:
mk = (Gl + D / Gl + R) / D
otrzymamy
mk = [(Gl/d + 1)] / (Gl/D + R/D)
Gl/D – im niższa, tym większy będzie mnożnik I tym większa będzie podaż pieniądza, większe depozyty - > większa możliwa kreacja pieniądza
Gl/D – zależy od wielu czynników np. sposobu wypłacania wynagrodzeń, upowszechnienia rozliczeń bezgotówkowych (pozwala trzymać mniej gotówki) także od oprocentowania wkładu.
R/D – im niższa, tym wyższy będzie mnożnik i tym wyższa będzie podaż pieniądza, zależy od wysokości stopy rezerwy obowiązkowej, ale też od przezorności banków
mk, będzie zawsze większe od 1
………… banku centralnego na podaż pieniądza:
- stopa rezerw obowiązkowych
- stopa operacje otwartego rynku
- stopa redyskontowa
STOPA REZERW OBOWIĄZKOWYCH – to minimalna relacja rezerw gotówkowych banku komercyjnego (w kasie banku i na koncie w banku centralnym) do ogólnej sumy wkładów zgromadzonych w banku:
- zapewnia płynność i reguluje podaż pieniądza
- banki mogą utrzymywać większe rezerwy ale nie mniejsze
- jeżeli bank centralny podnosi stopę rezerw obowiązkowych ponad poziom jaki same banki utrzymywałyby - > ogranicza kreację kredytów - > obniża podaż pieniądza poprzez zmniejszenie wartości mnożnika kreacji pieniądza - > spadek aktywności gospodarczej (wyższe oprocentowanie kredytów)
STOPA REDYSKONTOWA (dyskontowa) to stopa procentowa pobierana przez bank centralny od pożyczek udzielanych bankom komercyjnym tzw. minimalna stopa pożyczkowa.
W polityce jest kilka stóp (referencyjna, lombardowa, redyskontowa)
STOPA DYSKONTOWA banku centralnego powinna być ustalona na poziomie wyższym od stopy oprocentowania depozytów terminowych (by banki sięgały po niego tylko w uzasadnionych przypadkach ale niższa od oprocentowania kredytów).
WZROST STÓP PROCENTOWYCH BANKU CENTRALNEGO powyżej poziomu stóp procentowych na rynku składnia do utrzymywania wyższych rezerw - > obniżenie wartości mnożnika - > spadek podaży pieniądza
OPERACJE OWARTEGO RYNKU, to skup lub sprzedaż papierów wartościowych ( np. bony pieniężne NBP) przez bank centralny.
- Skup bonów lub obligacji zwiększa podaż pieniądza i pobudza poziom aktywności gospodarczej
- Sprzedaż papierów wartościowych zmniejsza podaż pieniądza (bank centralny wycofuje pieniądz z obiegu)
- W tym instrumencie bank centralny oddziałuje bezpośrednio na wielkości bazy monetarnej
RÓWNOWAGA NA RYNKU PIENIĘŻNYM
W stanie równowagi zapotrzebowanie na pieniądz jest równe wielkości jego podaży.
Aby ceny były stabilne bank centralny dąży do utrzymania realnej podaży pieniądza na stałym poziomie ( w danym okresie, przy danym poziomie PKB).
RYSUNEK 15
POLITYKA PIENIĄDZA EKSPANSYWNA – CEL – pobudzenie aktywności gospodarczej, poprzez zwiększenie podaży pieniądza. Obejmuje:
- obniżenie stopy rezerwy obowiązkowej
- obniżenie stopy redyskontowej
- skup papierów wartościowych przez bank centralny
Krzywa podaży pieniądza przesuwa się w prawo, stopa procentowa spada.
POLITYKA PIENIĄDZA RESTRYKCYJNA – CEL – obniżenie popytu agregatowego, poprzez ograniczenie podaży pieniądza i zmniejszenie płynności banków. Obejmuje:
- podnoszenie stopy rezerw obowiązkowych
- podnoszenie stopy redyskontowej
- sprzedaż papierów wartościowych przez bank centralny
Nie wszystkie instrumenty są stosowane jednocześnie!
Zwykle polityka banku centralnego opiera się w danym okresie na 1-2 instrumentach.
POLITYKA PIENIĘŻNA I JEJ WPŁYW NA SFERE REALNĄ:
Bank ma zwykle określony główny cel polityki pieniężnej może to być stabilność cen, wysokość kursu walutowego.
Celem pośrednim jakimi kierują się banki centralne jest najczęściej prognozowana inflacja i do niej dopasowują wysokości stóp procentowych.
Mechanizm transmisyjny polityki pieniężnej to kanał za pośrednictwem, którego oddziałuje ona na produkcję (sfera realna).
GŁÓWNE PRAWIDŁOWOŚCI:
- wraz ze wzrostem stopy procentowej maleje popyt konsumpcyjny
- wraz ze wzrostem stopy procentowej maleje wielkość popytu inwestycyjnego
- w okresach recesji gdy pożądane jest pobudzenie aktywności gospodarczej bank centralny stosuje ekspansywną politykę pieniężną
- w okresach wzrostu napięć inflacyjnych nadmiernego ożywienia grożącego załamaniem
INFLACJA
Pojęcie i pomiar inflacji
Rodzaje inflacji
Skutki inflacji
Koncepcje przyczyn inflacji
Kontrola i ograniczanie inflacji
INFLACJA – to wzrost przeciętnego (ogólnego) poziomu cen w gospodarce w danym okresie (nie krócej niż miesiąc)
POMIAR INFLACJI
- Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych CPI, mierzy relację wydatków na ustalony koszyk dóbr konsumpcyjnych pomiędzy dwoma okresami (np. grudzień 2011 do grudnia 2010 lub grudzień do listopada tego samego roku)
CPI = znak sumy (Ci1/Ci0 x ui0 x 100)
- ui0 waga dobra i mierzona udziałem w wydatkach w okresie bazowym
- ci0, ci1 cena dobra i w okresie bazowym t0 i badanym t1
(w tym przypadku waga pochodzi z okresu bazowego – indeks Laspeyresa
Indeks Paschego – wykorzystuje wagi okresu badanego – końcowego)
CPI – to najczęściej stosowana miara inflacji
CPI dla Polski:
CPI marzec 2012/marzec2011 = 103,9
CPI marzec 2012/uty2012 = 100,5
- Stopa inflacji towarów konsumpcyjnych – procentowy wzrost poziomu cen w danym okresie [(CPI1-CPI0)/CPI0]x100
- W statystyce UE – zharmonizowany wskaźnik cen towarów konsumpcyjnych – HICP
- INFLACJ BAZOWA (NBP) – obrazuje długookresowy trend kształtowania się wskaźnika cen towarów konsumpcyjnych, cel – wyeliminowanie z pomiaru wahań sezonowych i przejściowych szoków podażowych, cechuje się bardziej wyrównanym przebiegiem do mierników inflacji bazowej należą np.
- inflacja bazowa po wyłączeniu cen administrowanych (energii, gazu, ciepłej wody, CO, transportu szynowego i mieszanego); (14%koszyka CPI)
- inflacja bazowa po wyłączeniu cen o najbardziej zmiennych
- inflacja bazowa po wyłączeniu cen żywności i paliw (41,8% koszyka CPI)
15% średnia obcięta
PPI – wskaźnik cen producentów (ceny na etapie producenta hurtu)
DEFLATOR PKB – odnosi się nie do konkretnego koszyka lecz do wszystkich dóbr
RODZAJE INFLACJI:
Ze względu na tempo zmian cen:
- PEŁZAJĄCA, wzrost przeciętnego poziomu cen nie przekracza 5 % rocznie
- UMIARKOWANA, wzrost przeciętnego poziomu cen w granicach 5-10% rocznie
- GALOPUJĄCA, dwucyfrowa, do 150% rocznie
- HIPERINFLACJA, powyżej 150% rocznie
Granice te nie są sztywne i bywają różnie ustalane.
Ze względu na jawność występowania:
- JAWNA, widoczny wzrost cen
- UKRYTA, w gospodarce centralnie planowanej, gdy ceny są sztywne – ustalone przez państwo, objawia się niedoborem dóbr
Ze względu na możliwość przewidzenia:
- ANTYCYPOWANA, nazywana też inercyjną (uwzględniania w kalkulacjach)
- NIEANTYCYPOWANA
POJĘCIE KOJARZONE Z INFLACJĄ:
STAGFLACJA – współwystępowanie wysokiej inflacji i stagnacji gospodarczej lub recesji (przyczyna – pchanie inflacji przez koszty)
SLUMPFLACJA – jednoczesny wzrost inflacji i spadek produkcji (wzrost bezrobocia)
DEZINFLACJA – spadek tempa wzrostu cen (spowolnienie inflacji)
DEFLACJA – spadek przeciętnego poziomu cen; przeciwieństwo inflacji
SPIRALA INFLACJI – samowspomaganie się wzrostu cen, dochodów i kosztów, które oddziałują nawzajem na siebie raz ciągnąc innym razem pchając pozostałe w górę, czyli samoczynny proces dostosowań cenowych
SKUTKI INFLACJI
- Skutki inflacji zależne są od jej rodzaju
- Pozytywne skutki – wywołuje inflacja pełzająca, przewidywalna i zrównoważona
* oddziałuje pozytywnie na wzrost gospodarczy przez poprawę rentowności (stopy procentowe realne i płace realne zwykłe rosną wolniej niż ceny)
* umożliwia pożądane zmiany relacji centowych (co ułatwia efektywną alokację zasobów)
- Negatywne skutki wywołuje głównie inflacja wysoka, niezrównoważona i nieantycypowana. Główne negatywne skutki inflacji:
* zniekształcenie informacji rynkowej (jedne ceny wzrosły, inne nie, wszyscy są zdezorientowani, naruszenie kalkulacji, paniczne podejmowanie zbyt szybkich nieprzemyślanych decyzji)
* ucieczka od pieniądza (spadek siły nabywczej, strata z posiadania gotówki co jest równe stopie inflacji, ludzie starają się minimum środków utrzymywać w gotówce płynnej, nawet lokata jest mało opłacalna i mało bezpieczna – inwestycja w nieruchomości, dzieła sztuki i itp.)
* nieuzasadniona redystrybucja dochodów (tracą grupy, które otrzymują stabilne dochody nominalne w szczególności pracownicy strefy budżetowej, emeryci, właściciele kont oszczędnościowych, pożyczkodawcy. Zyskują grupy o dużej sile przetargowej, które potrafią sobie szybko wywalczyć podwyżki, niektóre grupy związkowe, zawodowe, czasem zyskuje państwo, które zadłużało się u obywateli)
* wzrost niepewności (osłabia inwestowanie), (popyt inwestycyjny jest wrażliwy, bo inwestycje pochłaniają duży kapitał i angażują budżet na duży okres, inwestor nie ma jasności co do tego czy warto czy nie warto inwestować, dlatego się wstrzymują z decyzją inwestowania, inflacja nie sprzyja inwestowaniu)
* spadek konkurencyjności dóbr eksportowanych (zależy od ceny dóbr eksportowanych i importowanych)
* „koszty zmiany menu” (rosną koszty procesów gospodarczych np. w postaci częstych zmian w cennikach, kartach)
KONCEPCJE PRZYCZYN INFLACJI
- MONETARNA (neoilościowa) teoria inflacji – Friedman
Tempo wzrostu cen zależy od tempa wzrostu podaży pieniądza – czyli od polityki banku centralnego, inflacja jest skutkiem błędów w tej polityce
- POPYTOWA TEORIA INFLACJI
Jeżeli popyt rośnie, a gospodarka znajduje się w sytuacji pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych, to produkcja nie może już dalej wzrastać, więc rosną ceny
LUKA INFLACYJNA – to różnica między wielkością łącznego popytu na towary, a wielkością dochodu narodowego odpowiadającego poziomowi produkcji potencjalnej
Nie jest istotne dlaczego popyt agregatowy wzrósł, przyczyną może być wzrost wydatków rządowych (w tym dodruk pustego pieniądza), inwestycji (np. związane z wojną w odległym kraju) lub eksportu netto.
RYSUNEK
- INFLACJA KOSZTOWA (pchana przez koszty)
Przyczyna inflacji jest wzrost przeciętnych kosztów produkcji (niezależnie od zagregowanego popytu). Przedsiębiorstwa przerzucają wzrost kosztów w ceny i dlatego pojawia się inflacja.
W zależności od tego, jaka jest bezpośrednia przyczyna wzrostu kosztów wyróżnia się inflację:
Płacową (płace rosną niezależnie od wielkości popytu na pracę)
Wywołaną przez wzrost zysków (monopol) mogą dążyć do wzrostu zysków niezależnie od rozmiaru popytu)
Wywołaną przez wzrost cen dóbr importowanych
Wywołaną przez wzrost podatków (przerzucanych w ceny gdy producenci mają na ceny wpływ)
RYSUNEK
Kontrola i ograniczanie inflacji:
- Kontrola podaży pieniądza
- Redukcja wydatków budżetowych, dążenie do pokrywania wydatków państwa wpływami z podatków
- Osłabienie presji na wzrost kosztów np. poprzez osłabienie pozycji monopolistycznej firm lub poprzez wprowadzanie odpowiednich systemów rokowań zbiorowych
8-9 maja 2012 – posiedzenie RPP
Decyzja o podniesieniu stóp % NBP
Stopa referencyjna z 4,5 % do 4,75%
Stopa lombardowa z 6 % do 6,25 %
Stopa depozytowa z 3% do 3,25 %
Stopa redyskontowa weksli z 4,75% do 5%
Problem – walka z inflacją może grozić recesją gospodarczą
BEZROBOCIE
Jest to sytuacja, w której część osób w wieku produkcyjnym, zdolnych i gotowych do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce nie znajdują się w pracy i mimo podejmowania wysiłku.
Bezrobotny – osoba zdolna i gotowa do podjęcia pracy, poszukująca pracy
Ludność w wieku produkcyjnym:
- aktywna zawodowa (zasób siły roboczej): pracująca, bezrobotna
- bierna zawodowo
Aktywni zawodowo = osoby pracujące + bezrobotni
Bierni zawodowo = pozostałe osoby w wieku produkcyjnym (leczący się, kobiety opiekujące się dziećmi, zniechęceni do szukania pracy, niezdolni do pracy)
WSKAŹNIK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ
Liczba aktywnych zawodowo / ludność w wieku produkcyjnym * 100
WSKAŹNIK ZATRUDNIENIA
Liczba pracujących / ludność w wieku produkcyjnym * 100
Na przykład na koniec IV kwartału 2011, współczynnik aktywności zawodowej = 56,3%, wskaźnik zatrudnienia = 50,8%
Liczone dla populacji w wieku 15 lat i więcej
MIARY BEZROBOCIA:
- liczba bezrobotnych (w tysiącach)
- stopa bezrobocia
Liczba bezrobotnych / liczba aktywnych zawodowo * 100
METODY POMIARU BEZROBOCIA wg źródeł danych:
- bezrobocie rejestrowane
- bezrobocie wg BABEL (badania aktywności ekonomicznej ludności)
BEZROBOCIE REJESTROWANE – wg danych urzędów pracy, które stosują ustawową definicję bezrobotnego, zgodnie z obowiązującą ustawą (ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjonalności rynku pracy z 20.04.2004 z późniejszymi zmianami)
BADANIA BABEL – jako bezrobotne nazywają osoby, które w danym tygodniu nie pracowały aktywnie, poszukiwały pracy i są gotowe ją podjąć (badania ankietowe, kwartalne)
Liczba bezrobotnych i stopa bezrobocia liczone wg tych metod różnią się:
Np. wg danych GUS
- stopa bezrobocia rejestrowanego na koniec grudnia 2011 wynosiła 12,5%
- wg BABEL na koniec IV kwartału 2011 wynosiła 9,7%
Na koniec marca 2012 stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 13,3%
- STRUMIEŃ NAPŁYWU do zasobu bezrobocia:
* z zasobu zatrudnienia (zwolnienia, odejścia z pracy)
* osoby wchodzące na rynek pracy po raz pierwszy (absolwenci szkół, osoby wracające na rynek pracy po przerwie)
- STRUMIEŃ ODPŁYWU z zasobu bezrobocia:
* osoby otrzymujące pracę
* bezrobotni przechodzący w stan bierności zawodowej (emerytura, zniechęcenie, rezygnacja)
- ZMIANA ZASOBU BEZROBOCIA zależy od różnicy pomiędzy napływem, a odpływem z bezrobocia
BEZROBOCIE MA STRUKTURY I JEST ZRÓŻNICOWANE ZE WZGLĘDU NA:
- płeć
- wiek
- poziom wykształcenia
- miejsce zamieszkania (miasto/wieś)
Badania wykazują, że bezrobocie jest zróżnicowane właśnie w tych przekrojach.
RODZAJE BEZROBOCIA:
Ze względu na okres pozostawania bez pracy, wyróżniamy bezrobocie
- krótkookresowe (do 3 miesięcy)
- średniookresowe (do 12 miesięcy w Polsce w niektórych krajach do 6 miesięcy)
- długookresowe (ponad 12 miesięcy)
Ze względu na jawność występowania
- jawne (ujęte w statystykach)
- ukryte (np. jako zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy, poniżej kwalifikacji, ewentualnie – przerosty zatrudnienia) w gospodarce centralnie planowanej
Z punktu widzenia przyczyn (najważniejsze!)
- frykcyjne, w gospodarce trwają zmiany, jedne firmy są otwierane inne zamykane, występują dostosowania krótkoterminowe, jest to normalne trwa do 3 miesięcy
- strukturalne, wynika z głębokich niedopasowań strukturalnych w gospodarce, np. zawody niepotrzebne (filozofia i itp.), terytorialnych. Wiąże się z upadaniem jednych gałęzi, a upadaniem innych, nierównomierny rozwój kraju. Jest trwałe. Frykcyjne może się przekształcić w strukturalne.
- klasyczne (płacowe), czasami zalicza się je do strukturalnego. Pochodzi stąd, że płace w gospodarce utrzymywane są na poziomie przewyższającym płacę równowagi np. z powodu zbyt wysokiej płacy minimalnej. Współcześnie pewne znaczenie ma takie, teoria płac efektywnościowych sugerują że pracodawcy mogą stosować płace wyższe od płacy równowagi by ograniczyć rotacje pracowników oraz zapewnić wyższą wydajność
- wynikające z niedostatku popytu, zwane też keynesowskim
- sezonowe
WYKŁADY, 21.05.12
BEZROBOCIE cdn.
Z punktu widzenia akceptacji poziomu pracy, bezrobocie:
- dobrowolne, w gospodarce jest możliwe znalezienie zatrudnienia za typowe wynagrodzenie ale bezrobotni nie akceptują proponowanych warunków
- przymusowe, bezrobotni chcieliby podjąć pracę za typowe wynagrodzenie ale nie mają takiej możliwości
Z punktu widzenia powiązania z sytuacją na rynku pracy, bezrobocie:
- odpowiadające równowadze
- bezrobocie w stanie nierównowagi na rynku pracy
Nawet w stanie równowagi na rynku pracy będzie występował pewien odsetek bezrobotnych!
NATURALNA STOPA BEZROBOCIA – odpowiada stanowi równowagi na rynku pracy, nie występuje automatycznie w długim okresie .
Oznacza typowy dla danej gospodarki poziom bezrobocia. Bezrobocie rzeczywiste waha się wokół niego.
Bezrobocie naturalne jest klasyfikowane jako dobrowolne (część osób nie akceptuje płacy równowagi).
BEZROBOCIE NATURALNE to z punktu widzenia przyczyn – bezrobocie: frykcyjne, strukturalne i płacowe.
RYSUNEK 1 , bezrobocie naturalne – frykcyjne i strukturalne
RYSUNEK 2 , bezrobocie naturalne z uwzględnieniem bezrobocia płacowego
Wysokość naturalnej stopy bezrobocia jest zmienna, była początkowo – lata 50, 60 szacowana dla krajów uprzemysłowionych na 3-4%, później wzrosła do 8% w latach 80,90 obecnie ok 7-8%. W Polsce na początku stulecia ok 11%, obecnie nieco niższe.
PRZYCZYNY WZROSTU BEZROBOCIA NATURALNEGO:
- narastające niedopasowania zawodowe i kwalifikacyjne wywołane szybkimi zmianami technologicznymi i wymaganiem coraz wyższych i specyficznych kwalifikacji. Ponadto sygnały rynkowe okazują się w tym wypadku niewystarczające dlatego rozwinęło się prognozowanie, które daje jednak przybliżone wyniki
- rozwój poziomu zabezpieczenia osób bezrobotnych, które mogą zniechęcać do poszukiwania pracy, zmiany zawodu czy dokształcania się
- wzrost siły związków zawodowych od lat 70, które powoduje utrzymywanie się płac na zbyt wysokim poziomie
BEZROBOCIE CYKLICZNE wyraża odchylenie bezrobocia rzeczywistego od jego naturalnego poziomu, ma charakter przymusowy
BEZROBOCIE PRZYMUSOWE ma miejsce wtedy, gdy bezrobotni są gotowi przyjąć pracę za stawkę płacy obowiązującą na rynku, ale nie mogą znaleźć pracy
RYSUNEK 3, bezrobocie keynowskie
HISTEREZA W BEZROBOCIU:
Zjawisko obserwowane od lat 80. Utrzymywanie się bezrobocia na wysokim poziomie po przejściowym spadku popytu w gospodarce mimo ponownego jej wzrostu.
Przyczyny:
- ubytek kapitału ludzkiego (deprecjacja kapitału ludzkiego spowodowana bezrobociem)
- ubytek kapitału rzeczowego (w okresie recesji przedsiębiorcy wyzbywają się części wyposażenia, którego potem brakuje + część jest przestarzała)
- siła liderów (utrzymują wysokie płace i blokują wejścia outsiderów)
SKUTKI BEZROBOCIA
POZYTYWNE, wywołuje bezrobocie frykcyjne czyli przejściowe:
- warunkuje pomyślny przebieg przekształceń strukturalnych i rozwojowych w przedsiębiorstwach
- możliwa staje się racjonalizacja zatrudnienia poprzez odpowiednią realokację zasobu pracy
- uruchamia się konkurencja o miejsca pracy, co sprzyja racjonalnym i odpowiedzialnym wyrobom kierunku i poziomu kształcenia
- umocnieniu ulega dyscyplina pracy
- zwiększa się odpowiedzialność związków zawodowych za ewentualne naciski na wzrost wynagrodzeń
NEGATYWNE, wywołuje głównie bezrobocie długookresowe, w ujęciu makroekonomicznym:
- niezupełne wykorzystanie czynników produkcji (mierzone kosztami utraconych możliwości) wyraża je tzw. luka PNB czyli różnica pomiędzy potencjalnym PNB, a rzeczywistym PNB. Jej rozmiary opisuje prawo Okuna: stanowi ono, że dla każdego punktu procentowego wzrostu rzeczywistej stopy bezrobocia powyżej jego natężenia stopy, luka PNB powiększa się o ok 2-2,5%.
- drenaż pieniędzy publicznych – wypłaty zasiłków dla bezrobotnych (środków z ubezpieczenia od bezrobocia lub w PL z Funduszu Pracy – często nie wystarcza i konieczne jest dofinansowanie z budżetu), finansowanie programów przeciwdziałaniu bezrobociu
- zmniejszenie przychodów budżetowych państwa
- mniejsze wpływy z podatków, mniejsze składki na ubezpieczenia społeczne i itp.
- emigracja ludności – jeżeli ludzie nie widzą szans na zatrudnienie w kraju
W ujęciu mikroekonomicznym:
- spadek dochodów rodzin i zagrożenie ubóstwem i jego skutkami
- społeczno – psychologiczne następstwa bezrobocia
Makroekonomiczna polityka ograniczania bezrobocia – obejmuje instrumenty polityki fiskalnej i pieniężnej, poprzez które państwo oddziałuje na popyt zagregowany jeżeli występuje bezrobocie przymusowe lub jest ukierunkowana na tworzenie korzystniejszych warunków do prowadzenia działalności gospodarczej dla przedsiębiorstw
Mikroekonomiczna polityka ograniczania bezrobocia –dzieli się na aktywną i pasywną
AKTYWNA, ma na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy i jego sprawności oraz redukcję bezrobocia, poprzez:
- usługi pośrednictwa pracy
- szkolenia zawodowe
- organizowanie robót publicznych
- prace interwencyjne
- udzielanie pożyczki przedsiębiorstwom na tworzenie nowych miejsc pracy lub samozatrudnienia
- staże dla absolwentów
PASYWNA, ma na celu zabezpieczenie materialne osób bezrobotnych. Obejmuje też ograniczenie podaży pracy. Obejmuje zasiłki dla bezrobotnych, umożliwianie wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, obniżanie wieku emerytalnego
PHILIPS, wprowadził statystyczną zależność pomiędzy miarami płac nominalnych, a stopą bezrobocia. Stwierdził, że wyższym poziomom stopy bezrobocia odpowiada niższe tempo wzrostu płac nominalnych wraz z poprawą koniunktury bezrobocia maleje, a płace nominalne w szybszym tempie.