HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃŚKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 17.11.2009

Sztuka kościoła triumfującego – po 313 r.

Bazylika św. Piotra, wczesnochrześcijańska bazylika

• Rekonstrukcja

• Moment fundacji – 324 r. bazylika została ufundowana w czasach Konstantyna. A nawet prawdopodobnie została przez niego ufundowana.

• Wybudowana na miejscu dawnej chrześcijańskiej nekropoli z mitycznym grobem św. Piotra.

• Miejsce związane z apostołem, miejsce, które go upamiętniało, niekoniecznie przez obecność relikwii.

• wznoszona do 333 r.

• 354-366 ostateczna faza ukończenia budowli.

• 366 – pierwsza informacja o obrzędach sprawowanych w bazylice.

• Okres fundacji i budowy bazyliki był bardzo długi. Senat musiał wydać specjalną zgodę na jej wybudowanie, z racji tego, że budowla miała powstać w miejscu nekropoli.

• W okolicy tropajonu św. Piotra znajdowało się okienko, przez które można było zajrzeć i „nawiązać kontakt” z relikwiami świętego. Justynian Wielki, który chciał udoskonalić Konstantynopol różnymi świętościami, zapragnął posiadać relikwię związaną ze świętym Piotrem. Najbardziej chciał część ciała świętego. Jednak w Rzymie stwierdzono, że nie ma sensu okazywać tak przyjaznych uczuć cesarzowi i w efekcie dostał nasiąkniętą krwią świętego tkaninę.

• Schemat typowej, wczesnochrześcijańskiej bazyliki

• Pięcionawowa

• Nawa główna jest najszersza

• Duże wymiary – 85 X 64 m.

• Atrium – dł. Około 90 m.

• Elementy pochodzące z dawnych rzymskich budowli – kolumny i kapitele. Wszystkie z kilkudziesięciu kolumn były sprowadzone z innych historycznych ośrodków Rzymu.

• Transept – nowość w architekturze. Był podyktowany obecnością miejsca kultowego związanego z relikwiami świętego – miało to ułatwić ruch pielgrzymom.

• Pierwotnie bazylika posiadała jedną apsydę. Miejsce sprawowania liturgii i miejsce kultu św. Piotra były ze sobą bardzo silnie powiązane.

• Bazylika św., Piotra była od początku budowlą niesłychanie znaczącą, została pomyślana, jako taka architektoniczna antyteza największych budowali starożytnego Rzymu, na przykład Colosseum. Polityka religijna i artystyczna to często jest polityka, którą określa kształtowanie pejzażu architektonicznego dużych miast i imperium poprzez zmienianie przestrzeni, która pierwotnie była podporządkowana najważniejszym budowlom o charakterze pogańskim, na rzecz budowli, które teraz pełnił funkcje kultowe, były kościołami.

• Na skrzyżowaniu naw, w latach 354-366, wzniesiono cyborium, konfesję, która miała upamiętniać św. Piotra.

• W sensie architektonicznym została pomyślana jako świątynia służąca liturgii, miejsce sprawowania eucharystii. Iała także funkcję memorialną. Istnienie szczątków świętego Piotra było związane ze szczególną mentalnością chrześcijan w IV w. lokowali tu swoje groby także zwykli śmiertelnicy, chrześcijanie. miały tu miejsce pochówki, a bazylika mogła pełnić role w obrzędach poświęconych zmarłym.

• 359 r. –pochowano Prefekta Juliusa Basusa.

• Sanktuarium dwóch kaplicach, które pełniły role nekropolii, spośród których pierwsza była kaplicą, w której spoczął Honoriusz.

• Bankiet wydany przez pewnego rzymianina dla ludu rzymskiego – ku czci zmarłej żony dostojnika. Uczta pogrzebowa miała miejsce w samej bazylice, w atrium, a te uroczystości objęły nawet schody, które prowadziły do całego kompleksu. To wskazuje stosunek ludzi do obiektów sakralnych. Ale także na duże przywiązanie do obrzędów typy refrigerium.

• Bazylika spełniała funkcje liturgiczne.

Bazylika św. Pawła w Fuori del Mura (za murami)

• W połowie II wieku istniał już tam tropajon św. Pawła.

• Główna część nazwy, dwie nawy boczne, atrium

• Zachowany jedynie niewielki fragment apsydy, który okalał domniemane miejsce spoczynku św. Pawła.

• Na planie – bazylika trzech cesarzy, wzniesiona przez Teodozjusza, Arkadiusza i Walentyniana, około 386 roku odbyła się jej konsekracja. Wzniesienie tej bazyliki prawdopodobnie wynikało z chęci jeszcze większego uświetnienia miejsca, gdzie miał znajdowac się grób apostoła. Podobnie jak bazylika św. Piotra została wzniesiona poza murami miasta – na miejscu nekropolii, a te były poza miastem.

• Budowla pięcionawowa

• Transept

• Apsyda podobnie ulokowana jak furoi del Mura.

Bazylika eksedralna – eksedra- półokrągła nisza, w tradycji greckiej pojawiało się w zakończeniu perystylów. Tu używane ze względu na sposób zakończenia kościoła, zazwyczaj po stronie zachodniej, w formie półkolistej z obejściem. Bazyliki eksedralna, zwane także cyrkowymi, wznoszono z fundacji cesarskich, dookoła murów miejskich Rzymu. Były poświęcone największym miejscowym męczennikom. Lokowane w bezpośrednich bliskości grobów męczenników.podstawową ich funkcją były funkcje cmentarne – miejsce pochówku dla chrześcijan. Pod względem architektonicznym charakteryzują się apsydami i obejściami, które łączą nawy boczna. Nawa główna znacznie szersza od naw bocznych, kryta otwarta więźbą dachową. Wszystkie te budowle były budowane warstwami – warstwa cegły i puchu wulkanicznego.

Bazylika apostołów Piotra i Pawła przy via Appia

• Wzniesiona jeszcze przed edyktem mediolańskim, albo bezpośrednio w okolicach tej daty.

• Pierwsza monumentalna budowla chrześcijańska w Rzymie

• Sama stała się prototypem operując planem cyrku, do którego upodobniał bazylikę nie tylko kształt, ale również ukośna fasada.

• Miejsce kultowe, w którym być może przechowywano ciała apostołów Piotra i Pawła

• Refrigeria związane ze wspominaniem zmarłych się tam odbywały

• Jest rzeczą nie do końca wyjaśnioną, z jakiego powodu nastąpiło przeniesienie kultu Piotra i Pawła do innych bazylik, dlaczego miejsca tego kultu zostały rozdzielone. Być może wynikało to z tego, że dążono do nadania większego prestiżu miejscom, gdzie czczono obu apostołów. W wyniku przeniesienia kultów do poświęconych im indywidualnie bazylik funkcje głównego patrona tej bazyliki przejął święty Sebastian, jako najważniejszy z pozostałych męczenników, którego ciało spoczywało w bliskości via Apia w okolica bazyliki.

• Chrześcijanie wierzyli, że męczennicy jako pierwsi dostąpią do oblicza Boga.

• Podobnie jak w katakumbach odbywały się różnego rodzaju obrzędy, w tym refrigeria, służące wspominaniu zmarłych.

Bazylika Piotra i Marcelina

• Przy via Lapicana

• Kształt taki sam, jak bazylika Piotra i Pawła.

• W bezpośredniej okolicy budowla memorialna matki samego cesarza.

• Zachód był stroną postrzeganą ze śmiercią.

• Nic się z niej nie zachowało do naszych czasów

• Zwraca uwagę kształt mauzoleum Heleny, matki Konstantyna.

• Podobieństwo do bazyliki grobu pańskiego w Jerozolimie z rotundą zmartwychwstania.

• Bezpośredni związek z mauzoleami wznoszonymi w tradycji antycznej.

• Wydaje się, że jeżeli pojawiły się w tradycji wczesnochrześcijańskiej to nawiązanie tutaj było do bazyliki grobu pańskiego w Rzymie, a nie do rzymskich, późnoantycznych założeń, które miały upamiętniać władców i bohaterów świata antycznego.

• Sarkofag porfiriwy Heleny się zachował. Zachowała się także inna budowla, która, jak się wydaje, była bliźniaczą budowlą mauzoleum Heleny:

Santa Constanza

• Mauzoleum siostry Konstantyna

• W okolicy San Agnese, ufundowanej przez samą Konstancję w latach 350-1. Nie jest wykluczone, że była ona dedykowana i świętej Agnieszce i Chrystusowi.

• Sprawowana w tej bazylice mogła być także zwykła liturgia.

• Przy południowym murze- mauzoleum Konstancji i jej siostry.

• Rotunda została zbudowana na planie, który był powtórzony planem rotundy Anastazji.

• Plan koła, obejście

• Część centralną od obejścia oddziela 12 kolumn. Kolumny są połączone architrawem i spięte łukami.

• Zachował się mozaikowy wystrój obejścia.

• W apsydach- mozaiki w konchach, sceny z Chrystusem i świętym Piotrem.

• Budowla datowana na rok 350.

• Bezpośrednie nawiązanie do rotundy grobu pańskiego w Jerozolimie, rotunda Anastazsis (zmartwychwstanie). Budowla symboliczna – upamiętnianie złożenia ciała Chrystusa i wskazanie na chwały zmartwychwstania.

Bazylika świętego Wawrzyńca – San Lorezno

• Na cmentarzu Terrano

• Inny kształt architektoniczny

• Brak apsydy z obejściem

• Wzniesiona po ufundowaniu bazyliki św. Agnieszki

• Ostateczny kształt osiągnęło w latach 60 – tych i 80-tych IV wieku.

Bazylika świętego Jana na Lateranie.

• Bazylika

• Baptysterium

• Dom biskupa

• Po 313 roku

• Zakończono w 325 roku

• Umiejscowiona w okolicach własności cesarskich. Na miejscu dawnych rzymskich koszar.

• Bazylika o bardzo dużych rozmiarach, jak na ówczesne standardy.

• Budowla pięcionawowa.

• Budowla dedykowana Chrystusowi

• Sprawowany tu kult liturgiczny.

• Baptysterium jako osobna budowla.

• Budowla centralna na planie oktogonu

• Cechy łączące baptysterium z budowlą centralną w Betlejem. Drugie odniesienie- rotunda anastasis.

• Sama budowla laterańska interpretowana jest jako próba wzniesienia budowli, która wskazywałaby ideową jedność pomiędzy władzą cesarską i kościelną.