Realizm strukturalny Kennetha Waltza
Waltz postawił pytanie: dlaczego różne państwa prowadzą taką samą politykę zagraniczną, mimo że różnią się ideologią i organizacją systemu politycznego. Stworzył teorię polityki międzynarodowej, w której przeniósł punkt ciężkości z zagadnień dotyczących natury człowieka i istoty państwa na strukturę systemu międzynarodowego. Jego zdaniem błędem było umiejscowienie przyczyn wydarzeń na scenie międzynarodowej na wielu poziomach: jednostki i natury ludzkiej, państwa i społeczeństwa oraz systemu międzynarodowego. Waltz zastanawiał się nad relacjami między prawami, a teoriami. Waltz utrzymuje, że teorie nie są zbiorami praw. Ich zadaniem jest wyjaśnienie praw, są więc od praw jakościowo różne. Fakty są częścią rzeczywistości, prawa opisują relacje między faktami, teorie wyjaśniają te relacje. Teorie nie opisują rzeczywistości, lecz ją upraszczają w celu wyjaśnienia. Teorie nie służą też politycznej praktyce czy przewidywaniu przyszłości, lecz pozwalają zrozumieć różne aspekty świata, odkrywając mechanizmy przyczynowe w nim występujące. Zdaniem twórcy realizmu strukturalnego teoria przedstawia uproszczony obraz świata, określony przez relacje przyczynowe między zmiennymi niezależnymi (to co wyjaśnia i jest przyczyną), oraz zmiennymi zależnymi (to co jest wyjaśniane). Etapy konstruowania teorii obejmują:
- izolowanie i obserwowanie jak najmniejszej liczby najważniejszych czynników,
- abstrahowanie od zjawisk nieistotnych,
- agregowanie elementów istotnych, oraz
- idealizację poprzez przyjęcie, że teoria w pełni wyjaśnia dane zjawisko.
Waltz dzieli teorie polityki międzynarodowej na:
- systemowe – umiejscawiają przyczyny zjawisk na poziomie systemu międzynarodowego,
- redukcyjne – umiejscawiają przyczyny zjawisk na poziomie jednostki lub państwa.
To czy teorie są systemowe, czy redukcyjne nie określa przedmiot badania, lecz sposób organizacji materiału do badania. Teorie redukcyjne wyjaśniają zjawiska jako wypadkową działań państw, które są uwarunkowane ich cechami wewnętrznymi, np. teoria która wyjaśnia występowanie wojny tym, czy państwa są demokratyczne czy tez nie jest teorią redukcyjną, natomiast teoria która wyjaśnia występowanie wojny naruszeniem równowagi sił między państwami jest teorią systemową.
Realiści strukturalni twierdzą że błędem jest wyjaśnienie zjawisk na scenie międzynarodowej poprzez atrybuty państw, takie jak liderzy polityczni, wewnętrzne instytucje społeczne i polityczne czy ideologia. Na zachowanie państw wpływa sytuacja w jakiej państwa się znajdują, którą determinuje struktura systemu międzynarodowego.
System jest czymś więcej niż sumą części, składa się z dwóch odziaływujących na siebie czynników: na jednym poziomie jest struktura, na drugim – jej elementy, czyli państwa. Struktura jest wynikiem współistnienia państw, a nie ich świadomego działania.
System międzynarodowy nie jest więc całkowicie konkurencyjny, przypomina oligopolistyczny sektor ekonomii, w którym przedsiębiorstwo dominujące ustala zasady gry, a inni muszą się do nich stosować. Waltz rozróżnia dwa rodzaje zmiany: zmianę systemu– występuje wtedy gdy system anarchiczny zmienia się na hierarchiczny i zmianę w ramach systemu, która w systemie hierarchicznym polega na zmianie funkcji elementów systemu, natomiast w systemie anarchicznym na zmianie rozkładu siły.
Waltz zauważa, że przemoc nie jest dystynktywną cechą stosunków międzynarodowych, walka o władzę wewnątrz państw bywa bardziej krwawa niż walka między państwami.
Teorię realizmu strukturalnego można zobrazować za pomocą swoistego ciągu zależności. Anarchia systemu międzynarodowego implikuje system self-help, w którym głównym celem państw jest przetrwanie. Dążenie do przetrwania powoduje z kolei że państwa w relacjach z innymi państwami kierują się zasadą zysków relatywnych, co ogranicza współpracę międzynarodową. Niski poziom współpracy oznacza niewielką współzależność, słabość reżimów międzynarodowych i w konsekwencji utrwalenie anarchii systemu międzynarodowego.
Realizm – jedna z perspektyw teoretycznych w badaniu stosunków międzynarodowych. Nowoczesny realizm rozwinął się po II wojnie światowej. Jego źródeł i tradycji można szukać już w pracach m.in. Tukidydesa, Hobbesa i Machiavellego. Głównymi teoretykami powojennego realizmu są: Edward Carr, Hans Morgenthau, Reinhold Niebuhr i Kenneth Waltz. W obrębie realizmu wyróżnia się rozmaite nurty, takie jak: klasyczny realizm, realizm strukturalny lub neorealizm, realizm liberalny (szkoła angielska).
Głównymi założeniami klasycznego realizmu są: prymat państwa jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych; ograniczona lub żadna rola moralności w stosunkach między państwami; analiza oparta na pomiarze siły poszczególnych państw. Istotnym elementem teorii realistycznej jest też przekonanie o interesie narodowym jako nadrzędnym celu do jakiego dążą elity polityczne suwerennych państw. Według zwolenników tej teorii prowadzi to nieuchronnie do antagonizmu w celach różnych państw narodowych, co uniemożliwia realizowanie tych interesów za pośrednictwem uniwersalnych globalnych organizacji. W związku z tym, że dostęp do dóbr, o które rywalizują państwa jest ograniczony dochodzi do konfliktów między nimi, a jedyną drogą by ich uniknąć ma być dążenie do stanu równowagi sił. Zgodnie z założeniami tej koncepcji tylko w takich warunkach państwa zaniechają wzajemnego konfliktu w obawie przed odwetem i jego konsekwencjami.
Przedstawicielami realizmu klasycznego są Reinhold Neibuhr i Hans Morgenthau. Neibuhr przedstawia rozwój człowieka jako walkę między dziećmi światła, a dziećmi ciemności. Dążenie do maksymalnej potęgi prowadzi do moralnej dwuznaczności i imperializmu. Morgenthau wywarł największy wpływ na całe pokolenia teoretyków i praktyków stosunków międzynarodowych, zwłaszcza w USA. Historia myśli politycznej to nieprzerwana walka między 2 nurtami stosunków międzynarodowych: realizmem i idealizmem.
Morgenthau przedstawił 6 słynnych zasad, które stały się fundamentami szkoły realistów:
polityka rządzi się obiektywnymi prawami, które mają korzenie w naturze ludzkiej,
motywy i ideologiczne wybory nie są kryteriami oceny działań w polityce, polityka jest autonomiczną dziedziną nauki, gdzie liczą się skutki działania,
interesy polityczne zmieniają się od kontekstu politycznego i kulturowego, dlatego powinny byś stale kontrolowane,
napięcie między zasadami moralnymi, a wymogami sukcesu akcji politycznej, zasady moralne powinny być odczytywane w konkretnych okolicznościach miejsca i czasu, a nie stosowane bezpośrednio, przywódca polityczny powinien kierować się tylko interesem swego państwa,
państwa przedstawiają swoje aspiracje cele i działania w taki sposób, aby wykazać ich zgodność z uniwersalnymi zasadami moralnymi,
realizm polityczny różni się od innych szkół stosunków międzynarodowych.[1]
Dominacja realizmu w badaniu stosunków międzynarodowych osłabła nieco na skutek krytyki związanej m.in. z przemianami początku lat dziewięćdziesiątych. Zdaniem krytyków realizmu (np. przedstawicieli tzw. liberalnego instytucjonalizmu, czy zwolenników koncepcji transnarodowej) realizm nie dostarcza wyczerpującego wyjaśnienia tego i innych fenomenów z powodu braku narzędzi analizy np. międzynarodowej współpracy.