Zestaw 1

Prawa obywatelskie we Francji w latach 1789-1848:

W 1789 r. wydano przez Konstytuantę Deklarację Praw Człowieka i Obywatela → 17 artykułów zawarło cały program rewolucji:

• Wskazano podstawy ustroju demokratycznego państwa, określono katalog podstawowych praw obywatelskich.

• Ustanowiono, że źródło wszelkiej suwerenności spoczywa całkowicie w Narodzie → żadna jednostka nie może sprawować władzy, która nie pochodziłaby od Narodu.

• Postanowiono, że wszyscy obywatele mają prawo brać udział w tworzeniu prawa, bądź osobiście, bądź przez przedstawicieli państwa → wybrani reprezentanci są odpowiedzialni przed narodem.

• Obywatele mieli decydować o nakładaniu podatków publicznych, ustalaniu ich wysokości i sposobie ich ściągania.

• Potwierdzała szeroki dostęp obywateli do udziału w życiu publicznym → wszyscy obywatele są równi wobec prawa i mają równy dostęp do wszystkich godności, stanowisk i funkcji publicznych.

• Zawierała szeroki katalog praw ludzkich i obywatelskich → równość, bezpieczeństwo, opór przeciw uciskowi.

• Zapewniała wolność przekonań, w tym religijnych, swobodę wymiany myśli.

• Ustanawiała wolność słowa, pisma i druku.

• Przewidywała szereg gwarancji procesowych, np. domniemanie niewinności, zakaz pozbawiania wolności inaczej niż w przypadkach określonych ustawą.

• Nadawała własności charakter prawa świętego i nietykalnego → wywłaszczenie tylko w określonych przypadkach za słusznym wynagrodzeniem.

• Nie tworzyła podstaw do wolności zrzeszeń robotniczych.

Konstytucja z 1791 r.:

• Właściwe powtórzenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.

• Suwerenność narodu wyrażającego swą wolę poprzez polityczne reprezentacje.

Konstytucja jakobińska z 1793 r. → nowe elementy w Deklaracji Praw Człowieka:

• Wysunięto zasadę równości wszystkich obywateli → gwarantowała szerokie prawa socjalne, prawo do pracy, opieki publicznej, prawo do wykształcenia.

• Prawo do własności jako przysługujące każdemu obywatelowi.

• Przyznano ludowi prawo do oporu przeciwko rządowi gwałcącemu prawo.

• Konstytucja ta nie weszła w życie.

Konstytucja dyrektorialna z 1795 r.:

• W znacznej mierze ograniczyła katalog wolności → nie było mowy o prawie pracy czy oporu.

• Zawierała listę obowiązków i cnót obywatelskich → dobro państwa mogło usprawiedliwiać zawieszenie praw obywatelskich przewidzianych w konstytucji.

Konstytucja konsularna z 1799 r.:

• Nie zawierała ona deklaracji praw, a jedynie posiadała artykuły gwarantujące prawa i wolności osobiste.

• Stworzyła pozory wyborów powszechnych → przyznała prawa wyborcze wszystkim obywatelom od 21 roku życia, chociaż faktycznie była ona ograniczona poprzez tzw. listy zaufania.

Karta Konstytucyjna z 1814 r.:

• Gwarantowała równość wszystkich wobec prawa, wolność osobistą, wolność wyznania (religia katolicka religią panującą), wolność prasy, nieodwołalność sprzedaży dóbr narodowych → charakter konstytucji obywatelskiej.

• Karol X wydał ordonanse o zniesieniu wolności prasy, zmianie ordynacji wyborczej → rewolucja lipcowa z 1830 r.

Konstytucja z 1830 r.:

• Przyniosła zapowiedź, że cenzura nigdy nie będzie przywrócona.

• Wykreślono artykuł, że religia katolicka jest państwową.

• Obniżono cenzus wieku w wyborach do izb, a także cenzus majątkowy.

• Wprowadzała wprost zasadę suwerenności ludu.

Konstytucja II Republiki z 1848 r.:

• Proklamowała suwerenność ludu, wolność, równość oraz dorzucono hasło braterstwa.

• Proklamowano prawa społeczne → do pracy, nauki i opieki społecznej.

Odrodzenie prawa rzymskiego w średniowiecznej Italii:

Prawo Italii odegrało duże znaczenie w kształtowaniu kultury prawnej Europy → miały tam swój początek dwa nurty: odrodzone prawo rzymskie i prawo kanoniczne.

Odrodzenie prawa rzymskiego w XI w. – glosatorowie:

• Miasta północnych i środkowych Włoch wkroczyły w okres rozwoju gospodarczego → potrzeba znalezienia norm prawnych odpowiadających potrzebom rosnącego obrotu gospodarczego, a których w istniejącym prawie longobardzkim nie znajdywano. Potrzebom takim w pełni odpowiadało prawo rzymskie.

• Pierwszymi uczonymi, dzięki którym nastąpiło odrodzenie zainteresowania prawem rzymskim byli glosatorowie → prawnicy szkoły w Bolonii, którzy zaczęli badać prawo rzymskie na podstawie odkrytych wówczas digestów justyniańskich.

• Nazwa kierunku wywodzi się z wyjaśnień i uwag (glos) zapisywanych w tekście kodyfikacji justyniańskiej na marginesie lub między wierszami.

• Założycielem szkoły glosatorów był Irnerius, a najsłynniejszym z nich Accursius.

• Glossa ordinaria Accursiusa, czyli zbiór glos prawników, została uznana za obowiązujące zasady.

• Działalność glosatorów nie ograniczała się do samej egzegezy tekstów justyniańskich → niekiedy skłaniali się ku interpretacji praktycznej odzwierciedlającej potrzeby czasu, dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń.

• Uważali oni prawo rzymskie za żywe → wskrzeszone przez fakt odrodzenia Imperium Rzymskiego w niemieckiej Rzeszy, a cesarzy niemieckich za kontynuatorów cesarzy rzymskich. Rozpowszechnili tezę, że prawo rzymskie powinno mieć moc obowiązującą na wszystkich terytoriach, nad którymi rozciąga się panowanie cesarzy niemieckich → posługiwanie się prawem rzymskim uważane za przynależność do Rzeszy.

• Teoria ta była czynnikiem cesarskiego uniwersalizmu i przyczyniła się do powstania opozycji wobec prawa rzymskiego.

Odrodzenie prawa rzymskiego od połowy XIV w.:

• Na uniwersytetach włoskich zapanował nowy kierunek reprezentowany przez komentatorów, zwanych też postglosatorami lub konsyliatorami.

• Ich zadaniem było twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do aktualnych potrzeb → nawiązywali w tym celu do partykularnych praw zwyczajowych, prawa statutowego, prawa kanonicznego oraz ustawodawstwa cesarzy niemieckich.

• Potrafili w swych komentarzach pogodzić czysto teoretyczne i abstrakcyjne rozważania nad prawem z potrzebami praktyki.

• Słynęli z umiejętności praktycznej modernizacji norm prawa rzymskiego zgodnie z potrzebami czasu.

• Poprawiona metodologia pracy nad tekstem → scholastyka oparta na metodzie dialektycznej zaczerpniętej od Arystotelesa.

• Ich twórczość dała początek nowym dziedzinom prawa: prawu handlowemu czy międzynarodowemu prywatnemu.

• Najsłynniejsi konsyliatorzy: Bartolus de Saxoferrato oraz uczeń, Baldus de Ubaldis.

• Komentatorzy byli właściwymi twórcami nauki odrodzonego prawa rzymskiego. Dzięki nim prawo rzymskie zaczęło przenikać jako ius commune – prawo powszechne → czynnik ujednolicający partykularne prawa.

• „Nie jest prawnikiem, kto nie jest Bartolistą.”

• Nadali oni nowy kształt kodyfikacji justyniańskiej → do Nowel podzielonych na 9 grup dodano 10 i 11, w których zawarto spis longobardzkiego prawa lennego, Libri Feudorum i ustawy cesarzy niemieckich Fryderyka I i II (Corpus Iuris Civilis).

• Prawo rzymskie wpływało na kształtowanie prawa kanonicznego oraz statutów miejskich.

Ogólne tendencje rozwojowe procesu karnego w XIX wieku (proces karny w XIX wieku):

Potrzeba zmian z uwagi na nadużycia występujące w zasadach obecnego systemu:

• Zarzuty: piśmienność, tajność, sądownictwo koronne, zasada śledcza.

• Postulowano nowe rozwiązania: skargowość, ustność, jawność, sądownictwo ludowe.

• Postulowano przestrzeganie praw człowieka: domniemanie niewinności, wysłuchanie obydwu stron, równość w obronie.

Wraz z przemianami ustroju politycznego obejmującymi przebudowę całego systemu sądownictwa, również w procesie karnym nastąpiły pewne przeobrażenia:

• Istotą przeobrażeń było przejście od procesu opartego wyłącznie na zasadzie inkwizycyjnej do procesu opartego na zasadzie mieszanej (inkwizycyjno-skargowej). Pewne formy postępowania inkwizycyjnego zostały utrzymane ze względu na interesy wymiaru sprawiedliwości → szybkiego i sprawnego ścigania przestępstw.

• Główne fazy postępowania zostały oparte na założeniach procesu skargowego.

• Jego zasadniczą odmiennością było rozdzielenie funkcji oskarżyciela, obrony i sądzenia.

• Wprowadzenie trójpodmiotowość stosunku prawnoprocesowego. Podmiotami procesu byli: oskarżyciel, oskarżony i sąd.

• Proces skargowy był w założeniu sporem toczonym przed sądem między dwoma równouprawnionymi przeciwnikami.

• Oskarżony, będący w procesie skargowym jednym z podmiotów, uzyskał nie tylko gwarancje dające mu pozycje strony w procesie (prawo do obrony, domniemanie niewinności), ale również tę samą pozycję względem uprawnień procesowych co strona przeciwna, czyli oskarżyciel → dostęp do wszystkich czynności procesowych, do których był dopuszczany oskarżyciel (zasada równości broni).

• Zasada obustronnego posłuchania → sędzia nie mógł przyjąć za słuszną tezy jednej ze stron przed wysłuchaniem tezy drugiej ze stron.

• Proces zreformowany toczył się z zachowaniem zasady jawności zewnętrznej (wobec publiczności) i jawności wewnętrznej (obecność stron podczas czynności procesowych), ustności i bezpośredniości, dającej sędziemu orzekającemu możność zetknięcia się bezpośrednio z całym materiałem procesowym i wyrokowania na podstawie własnych spostrzeżeń.

• Z zasadą bezpośredniości łączyła się zasada koncentracji → miała zapewnić obecność tego samego składu sędziów podczas całej rozprawy i przystąpienie do wyrokowania bezpośrednio po jej zakończeniu.

• Zasada ostatecznego załatwienia procesu → wyrok właściwego sądu musiał rozstrzygnąć sprawę definitywnie.

• W wyroku sędzia wypowiadał swoje przekonanie o winie lub niewinności oskarżonego na podstawie okoliczności odzwierciedlających faktyczny stan rzeczy → materiału dowodowego, przy czym ocena materiału dowodowego odbywała się według wewnętrznego przekonania sędziego (zasada swobodnej oceny dowodów).

• Sędzia nie był związany żadnymi przepisami ustawowymi co do ilości i jakości dowodów → mógł uznawać za dowody wszystko co przyczyniać się miało do wyświetlenia rzeczywistego stanu rzeczy. Pomoc w dotarciu do prawdy materialnej.

Przedstawione zasady zreformowanego procesu karnego kształtowały się stopniowo w ciągu XIX w. Postanowienia te stanowiły typ idealny, do którego urządzenia procesowego poszczególnych krajów zmierzały, szczególnie w dobie liberalizmu.

Zestaw 2

Zobowiązania w średniowieczu:

We wczesnym średniowieczu, gdy dominowała gospodarka naturalna, a wymiana dotyczyła prostych potrzeb życiowych, zobowiązania były słabo rozwinięte.

Cechą praw obligacyjnych jest ich względny charakter, skuteczność tylko między stronami zobowiązania → wierzyciel może domagać się określonego zachowania, tj. ma roszczenie wobec konkretnej osoby, dłużnika.

W prawie średniowiecznym nie był przestrzegany ścisły rozdział między prawem rzeczowym, a zobowiązaniowym → występowały instytucje o charakterze rzeczowym (erga omnes) i obligacyjnym (inter partes).

Źródła powstania zobowiązań:

1. Pierwotnie rodziły się z czynów niedozwolonych (deliktów) → po stronie sprawcy obowiązek naprawienia szkody, a po stronie pokrzywdzonego odpowiednie roszczenie wobec sprawcy. Nie odróżniano skutków karnych i cywilnych deliktu → płacony przez sprawcę dla poszkodowanego okup za popełniony czyn zawierał element kary i odszkodowania cywilnego.

2. Drugim źródłem były umowy → rozwijały się pod wpływem symboliki, pierwiastków magicznych i sakralnych, formalizmu.

Istniały dwa rodzaje umów:

1. Umowy realne – powstawały, gdy zobowiązanie się jednej ze stron do świadczenia wynikało z faktu przyjęcia świadczenia od drugiej osoby. Przez przyjęcie świadczenia od jakiejś osoby przyjmujący stawał się jej dłużnikiem.

2. Umowy formalne – zobowiązanie kogoś do świadczenia w przyszłości w drodze uroczystego przyrzeczenia (ślubowania wiary). Dłużnik składał określoną przysięgę → przybicie jako sposób utwierdzenia umowy.

Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania:

• Zakres z tytułu niewykonania zobowiązania pierwotnie był szeroki i dotyczył samej osoby dłużnika.

• Niewypłacalny dłużnik był krzywoprzysięzcą → wyjęty spod prawa i mógł być bezkarnie zabity.

• Odpowiedzialność cielesna niewypłacalnego dłużnika uległa złagodzeniu → przyjęto, że niewypłacalny dłużnik popadał w niewolę u wierzyciela, a pracą mógł wykupić się z niewoli.

• Z czasem odpowiedzialność osobą zastąpiono odpowiedzialnością majątkową dłużnika.

• Sama umowa uzasadniała powinność jej wypełniania (powstawał dług), ale nie rodziła jeszcze odpowiedzialności prawnej. Przyjęcie odpowiedzialności następowało w momencie jej dopełnienia, czyli tzw. utwierdzenia umowy, np. poprzez przysięgę czy wręczenie laski → dłużnik stawał się odpowiedzialny w razie niewypełnienia zobowiązania.

• Zdarzało się, że odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania brała na siebie osoba trzecia → rozdział między długiem, a odpowiedzialnością, czyli kto inny ciążył dług, a kto inny był odpowiedzialny.

Sposoby zabezpieczania wierzytelności, umocnienie umowy → danie wierzycielowi gwarancji wypełnienia zobowiązania:

1. Zakładnictwo – pewna osoba, najczęściej krewny dłużnika, stawała się zakładnikiem, więźniem w domu wierzyciela, do czasu wypełnienia przez dłużnika zobowiązania. Zakładnik był utrzymywany na koszt wierzyciela i nie mógł być zmuszany do pracy. Po wypełnieniu zobowiązania odzyskiwał wolność. W przypadku niewykonania zobowiązania przechodził pod władzę wierzyciela → przechodziła na niego odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania.

2. Rękojemstwo – odpowiedzialność za wykonanie zobowiązań przechodziła na inną osobę, zwaną ręczycielem (rękojmią) → ręczył on za dłużnika swoją osobą lub majątkiem, ale pozostawał do czasu wykonania umowy przez dłużnika na wolności. Rozdział między powinnością zapłaty, długiem a odpowiedzialnością → dłużnik pozostawał dłużny, ale uwalniał się od odpowiedzialności, zaś ręczyciel odpowiadał, choć nie był dłużny. Rękojmia mógł domagać się od dłużnika zwrotu tego, co sam wyłożył.

3. Zastaw – przysługiwał wierzycielowi na cudzej rzeczy, z której mógł zaspokoić swe roszczenia. Był ograniczony przez prawo rzeczowe.

1. Zastaw umowny (dany) – ustanowienie zastawu mogło nastąpić w drodze umowy między wierzycielem (zastawnikiem) a dłużnikiem (zastawcą).

2. Zastaw wzięty (ustawowy lub sądowy) – tytuł prawa zastawu mógł nie wynikać z umowy i powstać bez woli dłużnika.

• Przedmiot zastawu:

1. Pierwotnie ruchomości:

1. Zastaw ręczny z dzierżeniem → przedmiot zastawiony przechodził we władanie wierzyciela, a tym samym stanowił tymczasowe zaspokojenie jego pretensji.

2. Zastaw na upad → zastaw, w którym w razie niewypełnienia przez dłużnika długu, przedmiot przechodził na własność wierzyciela, który mógł go zatrzymać lub sprzedać dla zaspokojenia swojej wierzytelności.

3. Zastaw na ruchomościach był szczególnie ważny jako forma zabezpieczenia udzielanych pożyczek na procent → przeważnie Żydzi mający prawo lichwy.

1. Później nieruchomości:

1. Zastaw z dzierżeniem – przeniesienie własności na zastawnika, a po spłacie długu własność wracała do zastawcy.

2. Zastaw użytkowy – na zastawnika przechodziło jedynie używanie nieruchomości.

3. Zastaw antychretyczny – zastawnik miał prawo pobierania pożytków. Zastaw czysty, gdyż pożytki nie wchodziły na poczet długu.

4. Zastaw do wydzierżenia – pożytki zaliczane na poczet spłaty długu.

5. Zastaw bez dzierżenia – rozwinął się wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej.

Kodeksy karne austriackie XVIII wieku:

Theresiana – kodeks karny Marii Teresy z 1768 r.:

• Mieściła się w feudalnym porządku prawnym, w kręgu pojęć i instytucji prawnych Caroliny.

• Obejmowała przepisy prawa karnego materialnego i procesu karnego.

• Wychodziła z założenia publicznoprawnego charakteru przestępstwa.

• Wyodrębniała przestępstwa publiczne, drobne przestępstwa (prywatne) i mieszane.

• Ze względu na rodzaj kary dzieliła ona przestępstwa na bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie.

• Postęp na drodze systematyzacji materiału prawnego i tworzenia pojęć ogólnych.

• Dopuszczała stosowanie analogii, wymierzanie kar arbitralnych, uwzględniała różnice stanowe w karach.

• Szafowała całym katalogiem okrutnych kwalifikowanych kar śmierci → odstraszanie.

Leopoldina – kodeks karny Leopolda II dla Toskany z 1786 r.:

• Realizowała podstawowe postulaty doktryny humanitarnej.

• Skreśliła z katalogu kar wszelkie okrutne kary cielesne i hańbiące oraz zniosła stosowanie kary śmierci.

• Podstawową była kara pozbawienia wolności.

Josephina – kodeks cesarza Józefa II z 1787 r.:

• Dotyczyła prawa karnego materialnego → procedura karna została skodyfikowana osobno w 1788 r.

• Składała się z dwóch części → rozróżnienie między przestępstwami ciężkimi i mniejszymi:

1. O przestępstwach i karach kryminalnych.

2. O przestępstwach i karach politycznych.

• Złożona z 264 paragrafów, wolna od kazuistyki, napisana jasnym i prostym językiem → skutecznie realizowała kodyfikacyjne postulaty zwięzłości i zrozumiałości.

• Przyjęcie w §l zasady, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który jest uznany w tym kodeksie za przestępstwo → kodeks dawał próbę formalnej definicji przestępstwa, po raz pierwszy sankcjonując ustawowo zasadę legalizmu.

• Znosiła arbitralność sądów w dziedzinie kar → stosować można tylko takie rodzaje kar, jakie są przewidziane w kodeksie.

• Nie przewidywała żadnego zróżnicowania odpowiedzialności karnej ze względu na stan społeczny sprawcy.

• Podkreślała subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej.

• Zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa.

• Pominięcie instytucji przedawnienia przestępstwa i kary.

• W zakresie katalogu przestępstw: zniesienie karalności czarów, wprowadzenie karalności pojedynków, przestępstwa przeciw religii zaliczone zostały do „politycznych”, utrzymana karalność samobójstwa.

• W zakresie systemu kar: oparcie ich katalogu na funkcji kary jako czynnika dającego możliwość naprawienia szkody wyrządzonej społeczeństwu poprzez użyteczną społecznie pracę, dającą szansę poprawy i powrotu do uczciwego życia → zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym i pozbawienie wolności za przestępstwa kryminalne.

• Kary więzienia dzieliły się ze względu na czas trwania na czasowe, długie i długotrwałe, a ze względu na stopień dolegliwości na łagodne, ciężkie i najcięższe.

Ustawa karna dla Galicji Zachodniej Franciszka II:

• W 1795 r. w przywrócono karę śmierci za zdradę główną.

• W 1796 r. ukończono pracę nad nowym kodeksem karnym → podstawa wdania kolejnego kodeksu.

Konstytucja francuska z 1791 roku:

• Podstawowe zasady konstytucji – prace nad konstytucją trwały prawie 2 lata. W końcowym etapie nabrały dramatycznego charakteru → nieudana ucieczka Ludwika XVI i rosnąca nieufność do króla. Ostatecznie wprowadziła ustrój monarchii konstytucyjnej. Suwerenność stała się atrybutem narodu, który wykonywał swe suwerenne prawa przez przedstawicieli: Ciało Ustawodawcze i króla.

• Władza ustawodawcza: Ciało Ustawodawcze – Konstytucja wprowadzała zasadę podziału władz. Władzę ustawodawczą powierzała jednoizbowemu Ciału Ustawodawczemu, wybieranemu na 2 lata. Królowi nie przysługiwało prawo rozwiązania izby. Liczyło 745 deputowanych wybieranych w wyborach pośrednich. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom, którzy ukończyli 25 lat i opłacali stosowny podatek. Możliwość reelekcji po upływie dwuletniej przerwy. Miało wyłączność na inicjatywę ustawodawczą → król mógł tylko zaproponować parlamentowi zajęcie się jakąś sprawą. Uchwalało (w trzech czytaniach) dekrety i przedstawiało je królowi do zatwierdzenia → po zatwierdzeniu przez króla dekret stawał się ustawą. Król mógł odmówić swej zgody → weto zawieszające.

• Władza wykonawcza: król i ministrowie – władzę wykonawczą powierzono królowi, który nosił tytuł Króla Francuzów. Tron francuski miał być dziedziczny. Konstytucja określała osobę króla jako nietykalną i świętą. Jednocześnie król został związany obowiązującym prawem → „nie ma we Francji autorytetu wyższego ponad ustawę”. Król miał zaprzysięgać przestrzeganie konstytucji i wszystkich ustaw. Niezłożenie przysięgi lub jej złamanie → abdykacja. Wszystkie decyzje królewskie wymagały kontrasygnaty właściwego ministra → ponosił on pełną odpowiedzialność konstytucyjną (prawną), którą egzekwował Najwyższy Trybunał Narodowy. Ministrów powoływał i odwoływał król, przy czym nie mogli oni być członkami Ciała Ustawodawczego. Konstytucja nie znała odpowiedzialności politycznej ministrów.

• Władza sądowa: sędziowie elekcyjni – władzę sądową sprawować mieli wybierani przez ludność sędziowie. Konstytucja gwarantowała im pełną niezawisłość i niezależność od władzy wykonawczej.

• Znaczenie Konstytucji – obowiązywała do 22 IX 1792 r., gdy ogłoszono Francję republiką, faktycznie do 10 VIII 1792 r.

Zestaw 3

Zasady konstytucji konsularnej z 1799 roku i konstytucji cesarskiej z 1852 roku:

Konstytucja konsularna z 1799 roku:

• Plebiscyt jako legitymizacja władzy Napoleona – nową konstytucję 13 grudnia 1799 r. zatwierdził w drodze plebiscytu ogół obywateli → zasada suwerenności ludu. Władza Napoleona była kontynuacją rewolucyjnych przemian.

• Dążyła do nadania stworzonemu systemowi rządów pozorów ustroju republikańskiego. Nie zawierała deklaracji praw, lecz posiadała artykuły gwarantujące prawa i wolności osobiste.

• System list zaufania – powszechność głosowania → formalnie prawo głosu przysługiwało wszystkim obywatelom po ukończeniu 21 roku życia. System wyborczy oparty został na tzw. listach zaufania → z 1/10 obywateli uprawnionych w okręgu do głosowania powstawała lista okręgowa, 1/10 z listy okręgowej tworzyła listę departamentalną, zaś z 1/10 listy departamentalnej powstawała lista narodowa. Nominacji ważniejszych urzędników dokonywał pierwszy konsul z list okręgowych i departamentalnych, a z listy narodowej Senat wybierał członków zgromadzeń ustawodawczych, konsulów i sędziów sądu kasacyjnego → wybory poza kontrolą wyborców.

• Rozdzielenie władzy ustawodawczej między cztery organy – Rada Stanu, powoływana przez pierwszego konsula, opracowywała projekty ustawodawcze. Inicjatywę w tym zakresie miał wyłącznie pierwszy konsul. Składający się ze 100 osób Trybunat przeprowadzał dyskusję nad projektem i w razie aprobaty przedstawiał go Ciału Ustawodawczemu, które z kolei głosowało nad projektem, nie mając prawa podejmowania nad nim dyskusji → rozdzielenie funkcji dyskutowania ustawy i głosowania nad nią. Trybunat w 1807 r. został rozwiązany → opozycyjne nastroje. Zgodność uchwalonej ustawy z konstytucją badał Senat Zachowawczy, składający się z 80 dożywotnich członków, powołanych przez pierwszego konsula. Senatowi przysługiwało prawo kooptacji → możliwość uzupełniania składu własną uchwałą. Senat miał prawo zmieniania konstytucji w drodze senatus consulta.

• Władza wykonawcza: pierwszy konsul, cesarz – władza wykonawcza spoczywała w rękach trzech konsulów, z których głos rozstrzygający przypadał pierwszemu (Napoleon), podczas gdy pozostali mieli głos doradczy. Konsulów na 10 lat wybierał Senat i byli oni nieusuwalni. Pierwszy konsul mianował i odwoływał członków Rady Stanu, ministrów, ambasadorów, oficerów, członków władz lokalnych, sędziów. Ministrowie odpowiadali prawnie przed pierwszym konsulem. Nie tworzyli rady ministrów. Władza wykonawcza (pierwszy konsul i ministrowie) mogła wydawać zarządzenia potrzebne dla wykonania ustaw. W 1804 r. uprawnienia I konsula przeszły na cesarza, a urzędy dwóch pozostałych zostały zniesione.

• System napoleoński: bonapartyzm – zdecydowana przewaga władzy wykonawczej. Władza ustawodawcza została rozproszona i pozbawiona uprawnień kontrolnych. Ogół obywateli został odsunięty od wpływu na skład organów przedstawicielskich. To zachowanie rządów jednoosobowych → bonapartyzmu.

Konstytucja II Cesarstwa francuskiego z 1852 roku:

• Powstanie II Cesarstwa – Ludwik Napoleon Bonaparte przedstawił w styczniu 1852 r. nową konstytucję. Nawiązywała do konstytucji konsularnej z 1795 roku. Godność dziedzicznego cesarza Francuzów.

• Szerokie uprawnienia cesarza – mianował on i odwoływał ministrów, którzy nie tworzyli gabinetu i ponosili odpowiedzialność tylko przed cesarzem. Posiadał wyłączną inicjatywę ustawodawczą oraz prawo sankcji ustaw, co dawało mu pełną kontrolę nad procesem ustawodawczym. Prawo wydawania własnych aktów prawnych.

• Ciało Ustawodawcze i Senat – projekty ustaw lub cesarskich ordonansów przygotowywała Rada Stanu. Projekty ustaw dyskutowało następnie i uchwalało Ciało Ustawodawcze. Obok Ciała Ustawodawczego funkcjonował Senat → badał zgodność ustaw z konstytucją, miał uprawnienie do przeprowadzania w niej zmian. Członków Rady Stanu i Senatu powoływał cesarz, a Ciało Ustawodawcze pochodziło z wyborów.

• Próby reformy ustroju – w kierunku zwiększenia uprawnień Ciała Ustawodawczego oraz powołania izby wyższej. Nieistotne, gdyż były przyjęte na kwartał przed upadkiem II Cesarstwa.

Recepcja prawa rzymskiego w I Rzeszy:

Od połowy XV w. w I Rzeszy nastąpiła recepcja prawa rzymskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu → oficjalnie uznanie go za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości.

Recepcja prawa rzymskiego przebiegała tu w dwóch fazach:

1. Wczesna recepcja (teoretyczna) – wpływy prawa rzymskiego widoczne były już w XIII w. W dobie prowadzenia polityki włoskiej cesarze niemieccy utrzymywali bliskie kontakty z glosatorami → teza o mocy obowiązującej prawa rzymskiego na wszystkich terytoriach objętych zwierzchnictwem cesarskim. Początkowo przenikanie prawa rzymskiego odbywało się za pośrednictwem kleru: urzędników duchownych i sądownictwa kościelnego → klerycy wykształceni na uniwersytetach włoskich jako pierwsi zaczęli stosować w sądownictwie duchownym obok prawa kanonicznego normy prawa rzymskiego.

2. Recepcja właściwa (pełna, praktyczna) – od drugiej połowy XV w. już bez pośrednictwa kanonistyki → uznano prawo rzymskie za powszechnie obowiązujące.

Przyczyny recepcji prawa rzymskiego:

1. Przyczyny materialne – związane z rozwojem gospodarki towarowo–pieniężnej i nowymi wymogami obrotu. Najsilniej normy prawa rzymskiego adaptowane były przez miasta, natomiast właściciele ziemscy widzieli w tych normach instrument usankcjonowania stosunków feudalnych. Ważnym czynnikiem sprzyjającym recepcji prawa rzymskiego była potrzeba ujednolicania i uzupełniania partykularnych praw zwyczajowych.

2. Przyczyny formalne – znalezione w idei kontynuacji Imperium Rzymskiego → cesarze Rzeszy uważani byli za kontynuatorów cesarzy rzymskich. Prawo rzymskie traktowane nie jako prawo obce, ale prawo wydane przez poprzedników cesarzy niemieckich → prawo cesarskie. Nastąpiło uznanie prawa rzymskiego za prawo cesarskie.

Dwie drogi przenikania prawa rzymskiego do sądownictwa Rzeszy:

1. Sąd Kameralny Rzeszy – jedyny wspólny dla całej Rzeszy organ sądowy w sprawach cywilnych powołany w 1495 r. Jego ordynacja głosiła, że ma się opierać w wyrokowaniu przede wszystkim na ustawach Rzeszy oraz na prawie powszechnym, czyli rzymskim. Prawo rzymskie stosowane było posiłkowo w charakterze prawa powszechnego w sądownictwie poszczególnych terytoriów Rzeszy. Strona powołująca się na prawo rzymskie nie potrzebuje udowadniać istnienia danego przepisu → fundanta intentio, czyli ugruntowane domniemanie prawne powagi norm prawa rzymskiego.

2. Działalność fakultetów prawnych – zwyczaj przesyłania akt, czyli zwracania się przez sądy w sprawach szczególnie trudnych do zasiadających na wydziałach prawa uczonych jurystów o wydanie opinii. Prawo rzymskie obok kanonicznego było podstawą studiów prawniczych → wydawane opinie stanowiące podstawę wyroku były oparte na rozwiązaniach czerpanych z prawa rzymskiego.

Przedmiotem recepcji były te części (głównie Digesta), będące przedmiotem zainteresowań glosatorów oraz komentatorów i ich interpretacji, głównie siatka pojęciowa, a sama recepcja polegała nie tyle na przejmowaniu konkretnych instytucji, ale na wykorzystywaniu przez naukę prawa siatki pojęć wypracowanych przez rzymską jurysprudencję.

Niemiecka doktryna prawnicza przystosowała wzory romanistyczne do aktualnych potrzeb niemieckich. To przerobione, zmodernizowane prawo rzymskie działające formalnie jako prawo powszechne, czyli posiłkowe w stosunku do partykularnych praw zwyczajowych, stworzyło od XVII w. rozbudowany przez doktrynę system określany jako nowoczesne zastosowanie pandektów.

Szkoła antropologiczna w prawie karnym:

Załamanie się indywidualistyczno-liberalnych ideałów pod koniec XIX w. wraz z kryzysem ekonomicznym i wzrostem napięć społecznych spowodowało zmiany we wszystkich gałęziach prawoznawstwa. Podejmowane hasła reformatorskie w duchu społecznym oraz wielkie postępy wiedzy o człowieku wraz z rozwojem nauk stały się pobudką do badań nad etiologią przestępstwa i socjologicznymi uwarunkowaniami przestępczości → podważały założenia szkoły klasycznej.

Szkoła antropologiczna:

• Powstała w latach siedemdziesiątych XIX w. we Włoszech.

• Związana z działalnością włoskiego psychiatry Caesare Lombroso (autora rozpraw pod tytułem: Człowiek-zbrodniarz).

• Lombroso uważał skłonność do przestępstwa za wrodzoną cechę natury ludzkiej, występującą od czasów pierwotnych i hamowaną obecnie jedynie rozwojem cywilizacji i kultury.

• Niektórzy ludzie rodzą się obarczeni pierwotnym instynktem zbrodni → osobników tych wyróżniają pewne szczególne właściwości budowy ciała. Na podstawie pomiarów antropologicznych można wykryć potencjalnych przestępców i zawczasu wysunąć środki zmierzające do ich unieszkodliwienia. Przestępcy nie można przypisać winy, bo nie ma woli → musi dokonać przestępstwa,

Wartość naukowa wywodów Lombrosa została rychło zakwestionowana przez samych psychiatrów, biologów i antropologów. Podstawowe założenia tego kierunku zostały obalone przez naukę i nie zdołały się szerzej rozpowszechnić. Jednak w określonych warunkach polityczno–społecznych, w państwach o ustroju totalitarnym owe pseudonaukowe teorie szkoły antropologicznej były wskrzeszane w celu uzyskania naukowej argumentacji do prześladowań rasowych i eksterminacji całych narodów.

Zestaw 4

Dyktatura jakobińska:

• Konstytucja jako projekt ustroju – Konstytucja z 24 czerwca 1793 r. uchwalona przez Konwent nigdy nie weszła w życie → Komitet Ocalenia Publicznego uważał, że czas na jej wprowadzanie nastąpi po zakończeniu wojny. Po upadku jakobinów w lipcu 1794 r. uznano, że ich konstytucja była zbyt demokratyczna i przygotowano nową ustawę.

• Ciało Prawodawcze jako depozytariusz całej władzy – Konstytucję rozpoczynała Deklaracja Praw → wprowadzała prawa socjalne oraz kładła nacisk na prawo do bezpieczeństwa i oporu wobec naruszającej prawo władzy. Konstytucja jakobińska odrzuciła monteskiuszowski podział władz → wyodrębnienie trzech podstawowych funkcji państwa: prawodawczej, wykonawczej i sądowej. Cała władza miała spoczywać w jednoizbowym Ciele Prawodawczym, wybieranym na okres 1 roku w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i jawnych. Prawa wyborcze mieli posiadać mężczyźni po ukończeniu 21 roku życia. Funkcje wykonawcze powierzono Radzie Wykonawczej (24 członków), wybieranej przez Ciało na okres 2 lat i całkowicie mu podporządkowanej.

• Elementy demokracji bezpośredniej: zgromadzenia pierwiastkowe – ich powołanie było próbą pogodzenia bliskich jakobinom ideałów demokracji bezpośredniej z koniecznością oparcia się na zasadzie reprezentacji. Zgromadzenia pierwiastkowe miały uczestniczyć w procedurze tworzenia ustaw → projekty ustaw uchwalone przez Ciało Prawodawcze stawały się ustawami dopiero wówczas, gdy zaakceptowała je odpowiednia liczba zgromadzeń pierwiastkowych, które mogły też zażądać głosowania powszechnego (referendum) nad projektem. Prawa stanowione wyłącznie przez Ciało Prawodawcze nosiły nazwę dekretów.

• Najważniejszy artykuł – „Republika Francuska jest jedna i niepodzielna”.

Landrecht Pruski z 1794 roku – Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich:

Prawo cywilne:

• W 1780 r. na polecenie Fryderyka II sporządzono przez C. G. Svareza projekt kodyfikacji, który został on poddany dyskusji publicznej w kręgach urzędniczych i ocenie przedstawicieli sejmów krajowych.

• Za Fryderyka Wilhelma II przerobiony projekt miał wejść w życie w 1792 r. → uniemożliwione przez rewolucję, wprowadzony po II rozbiorze Polski.

• Landrecht wszedł w życie l VI 1794 r. jako zbiór o charakterze posiłkowym w stosunku do praw prowincjonalnych.

• To skodyfikowanie całości prawa materialnego.

• Powstał obszerny, liczący 19 187 paragrafów zbiór, zawierający przepisy z prawa państwowego, administracyjnego i sądowego: prywatnego i karnego → kodeks powinien zawierać pewne i niezawodne rozwiązania dla każdego przypadku.

• Brak luk, wykluczenie możliwości sporów interpretacyjnych.

• Osiągnięcie zupełności zbioru drogą kazuistycznego gromadzenia jak największej ilości rozwiązań szczegółowych z wieloma mentorskimi wskazówkami etycznymi.

• Był napisany po niemiecku, ale w sposób zawiły, terminologicznie niewprawny, stylem rozwlekłym, obfitującym w różne dygresje i życiowe przykłady.

• Był typowym kodeksem okresu przejścia od feudalizmu do kapitalizmu, określanego mianem pruskiej drogi i opartym na prawie powszechnym. Obok norm nawiązujących do Oświecenia regulował instytucje feudalne.

• Podstawowe założenia opierały się na feudalnej strukturze społecznej z podziałami stanowymi i przywilejami szlachty.

• W początkach XIX w. podstawy Landrechtu uległy załamaniu, a cały zbiór okazał się kodyfikacją przestarzałą.

• W zakresie prawa prywatnego obowiązywał do końca XIX w.

Prawo karne:

• Przepisy karne zawarte były w tytule XX, cz. II i obejmowały 1577 paragrafów.

• Kazuistyka, brak ścisłego odróżniania norm prawnych od wskazówek natury moralno-obyczajowej.

• Widoczny efekt połączenia absolutystycznych koncepcji państwa policyjnego z elementami ideologii oświeceniowej.

• Przyjęcie zasady nullum crimen sine lege.

• Dopuszczenie stosowania wobec niektórych kategorii przestępców swoistych środków zabezpieczających, dozwalając na ich zamykanie w domach pracy już po odbyciu kary, na praktycznie dowolnie długi czas.

• Przeważały kary pozbawienia wolności, ale jednocześnie utrzymano kwalifikowane kary śmierci, które mogły być obostrzane → funkcje odstraszania. Dodatkowo kara chłosty.

• Utrzymanie prawa tzw. karcenia domowego, patriarchalnej instytucji z pogranicza prawa rodzinnego i karnego.

• Od 1826 r. trwały prace nad rewizją.

Zasady wczesnośredniowiecznego procesu sądowego:

Powstanie procesu sądowego, a więc postępowania przed sądem lub pod powagą sądu, składającego się z szeregu czynności podejmowanych w przypadku naruszenia sfery prawnej danego podmiotu mających na celu urzeczywistnienie czyjegoś prawa, wiązało się z powstaniem specjalnych organów.

Najdawniejsze formy postępowania:

1. Samopomoc – charakter zemsty prywatnej prowadzącej do stanu wojny między zwaśnionymi rodami. Czasami w formie własnego prawa karania przez rów ekscesów dokonywanych wewnątrz rodu.

2. Droga sądowa – zawarcie przez stronę pokrzywdzoną umowy z przeciwnikiem o oddanie sprawy pod osąd publiczny → sądzone na zgromadzeniach okręgu. Sprawy naruszające interes ogółu sądzone były na zgromadzeniach ludowych.

Ogólna charakterystyka:

• Brak rozróżnienia bezprawia karnego i cywilnego → wyraz w postępowaniu sądowym, gdzie zarówno czyny, które dziś są naruszeniem prawa karnego (przestępstwem), jak i krzywdy o charakterze prywatnoprawnym były dochodzone w tym samym trybie i zmierzały do tego samego celu, czyli ukarania sprawcy.

• Charakterystyczny był brak odrębności postępowań w sprawach cywilnych i karnych. Każdy proces miał być w swej istocie procesem karnym → miał się kończyć wymierzeniem sprawcy kary, odpłaty za wyrządzone zło.

• Dopiero koło XIII w. nastąpiło zróżnicowanie na skargi cywilne i karne → podstawa do wykształcenia się odrębności proceduralnych.

Cechy procesu zwyczajnego:

1. Skargowość – postępowanie toczyło się, gdy ktoś wystąpił ze skargą (pozwem) wnoszoną przed sędziego wraz z wezwaniem przeciwnika do stawienia się w sądzie. Pozew zastąpił umowę między stronami. Początkowo miał charakter prywatny → dokonywany był przez samego zainteresowanego. Ów pozew prywatny (mannitio) był zastępowany przez pozew sądowy (bannitio) → urzędowy i zagwarantowany środkami przymusu państwowego wezwaniem do stawiennictwa. Pozew sądowy był formułowany na podstawie wniesionej do sądu skargi i ogłaszany przez wysłannika sądowego w domu pozwanego. Nieuzasadnione niestawiennictwo karane było grzywną. Początkowo strona musiała uczestniczyć osobiście. Pewne osoby nie miały zdolności procesowej → nie mogły samodzielnie występować w procesie (kobiety i małoletni). Działania procesowe podejmowane były za nich przez wyznaczone przez prawo osoby → przedstawiciele ustawowi.

2. Ustność i jawność – postępowanie sądowe rozpoczynało się z chwilą stawienia się obu stron procesowych przed sądem. Jedną stroną był powód, a stroną przeciwną był pozwany. Spór przed sądem był poprzedzony przysięgą → powód przysięgał, że nie wnosi skargi lekkomyślnie lub okazaniem dowodu przestępstwa, po czym następowało wezwanie pozwanego do odpowiedzi. Pierwotnie wezwanie to było uroczystym i formalnym aktem, gdzie sam powód wzywał przeciwnika do odpowiedzi, a sędziów do wydania wyroku. Z czasem sam sędzia wydawał nakaz odpowiedzi na skargę.

3. Ścisły formalizm – konieczność przestrzegania określonych gestów, formuł, rytuałów. Skarga i odpowiedź musiały być sformułowane w ściśle określonych słowach. Każda pomyłka powodowała przegranie sporu → pojawiła się instytucja pomocników, rzeczników stron, którzy wyręczali stronę w wypowiadaniu formuły, itp. Przekształcili się oni później w zastępców procesowych prowadzących sprawy w imieniu i z upoważnienia podsądnych.

4. Kontradyktoryjność – sporność, wolna rozprawa stron. Proces toczył się jako spór między dwiema stronami → sąd był biernym obserwatorem, którego zadaniem było orzeczenie, która ze stron przedstawiła więcej argumentów, czyli po której stoi prawo → bez dociekania rzeczywistego stanu rzeczy (prawdy materialnej).

Rodzaje wyroków:

1. Wyrok merytoryczny – skarga i odpowiedź na nią kończyły postępowanie przed sądem. Pozwany uznał skargę lub odrzucił pretensje powoda niepodważalnym świadectwem,

2. Wyrok końcowy warunkowy (dowodowy) – następowało postępowanie dowodowe, gdyż pozwany zaprzeczył skardze.

Instytucja „bliższości w dowodzie” (pierwszeństwa w przeprowadzeniu dowodu) miała istotne znaczenie dla strony → była nie tyle obowiązkiem, ile przywilejem strony, gdyż przeprowadzenie przeciwdowodu przez przeciwnika procesowego było możliwe tylko, gdy strona mająca pierwszeństwo „upadła” w dowodzie. Z reguły pierwszeństwo dowodu miał pozwany (możność oczyszczenia się z zarzutu), a w sporach między osobami o różnej pozycji społecznej pierwszeństwo w dowodzie miała osoba ze stanu wyższego. Znano następujące środki dowodowe:

• Przysięga – musiała być składana z zachowaniem określonych formuł i gestów. Prawo z reguły wymagało jej składania wraz z współprzysiężnikami. Mogła być:

1. Oczyszczająca – oczyszczenie się z zarzutu.

2. Oskarżająca – składana przez powoda na dowód popełnienia przestępstwa przez przeciwnika.

• Ordalia – sądy boże. To np.: próba zimnej wody, próba gorącej wody, próba rozpalonego żelaza, poświęconego kęsa, pojedynek sądowy, próba krzyża.

• Pisemne dokumenty – uważane za najpewniejszy środek poznania prawdy i sposób uniknięcia przysięgi sądowej.

Nagana wyroku:

• Mógł z nią wystąpić każdy uczestnik postępowania.

• Musiała zawierać zarzut, że wyrokujący świadomie złamał prawo → była naganą sędziego.

• Powodowała powstanie nowego sporu między naganiającym a sędzią.

• Spór ten był najczęściej rozstrzygany w drodze pojedynku sądowego.

• Był to zaczątek apelacji → sądy rozpatrujące naganę zajmowały się merytoryczną stroną sprawy.

Egzekucja wyroków:

• Początkowo wykonywanie wyroku było pozostawione samemu zainteresowanemu → charakter pozasądowy.

• Sam wyrok nie rodził prawa strony wygrywającej do przeprowadzenia egzekucji → należało uzyskać od dłużnika przyrzeczenie dopełnienia świadczenia w określonym terminie przy pomocy określonych słów, gestów itp.

• W razie niedopełnienia umowy w określonym terminie wierzyciel uzyskiwał początkowo władzę nad osobą dłużnika, następnie wierzyciel mógł zająć należące do dłużnika ruchomości.

• Stosunkowo wcześnie miejsce samopomocy zajmować zaczęła egzekucja sądowa przeprowadzana przez urzędników sądowych na wniosek strony, która wygrała sprawę.

Zestaw 5

Władza ustawodawcza w III Republice francuskiej:

• Ustanowienie republiki – 4 września 1870 r. ogłoszono Francję ponownie republiką → Komuna Paryska. Wciągu 1875 r. uchwalono konstytucję III Republiki w trzech lakonicznych ustawach.

• Władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament – zasady angielskiej monarchii parlamentarnej. Władza ustawodawcza należała do Senatu i Izby Deputowanych, które łączyły się w Zgromadzenie Narodowe w trzech przypadkach: dla wyboru prezydenta, dla wyboru dożywotnich senatorów oraz w celu zmiany konstytucji.

• Senat – 300 senatorów, w tym 75 dożywotnich i 225 wybieranych w departamentach. Senatorów wybierano na 9 lat, przy czym co 3 lata zmieniała się 1/3 składu. Wyborów dokonywano w kolegiach departamentalnych, w których uczestniczyli przedstawiciele rad departamentalnych, okręgowych i gminnych oraz deputowani z danego departamentu. Bierne prawo wyborcze → cenzus wieku: 40 lat. Przysługiwała mu inicjatywa ustawodawcza, miał równorzędną z izbą niższą pozycję w procesie uchwalania ustaw, wykonywał funkcje sądowe. Zgoda Senatu potrzebna była dla rozwiązania Izby Deputowanych przez prezydenta. W 1884 r. usunięto senatorów dożywotnich.

• Izba Deputowanych – 600 deputowanych, wybieranych na 4 lata w czteroprzymiotnikowych wyborach: bezpośrednich, równych, tajnych i powszechnych z niskim cenzusem wieku (21 lat). Wykluczono kobiety i wojskowych służby czynnej.

• Tok ustawodawczy: równorzędność izb – inicjatywa ustawodawcza należała do obu izb i prezydenta. Każda ustawa musiała zostać uchwalona przez obie izby. W przypadku ustaw budżetowych prezydent obowiązany był wnosić je najpierw do Izby Deputowanych. Prezydentowi przysługiwało słabe weto zawieszające → mógł zwrócić się do izb o ponowne uchwalenie ustawy. Powtórne przyjęcie jej przez obie izby zmuszało prezydenta do opublikowania ustawy.

• Wzmocnienie pozycji rządu w latach 30’ – kryzys gospodarczy i niedowład parlamentu, prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, teoretycznie dekrety rządowe powinny być zatwierdzone przez parlament, ale rząd nie respektował tej zasady.

Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1835 roku:

Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego:

• Właściwy ruch kodyfikacyjny nastąpił w początkach XIX w. i był związany z Michałem Sperańskim.

• Aleksander I → program ujednolicenia i usystematyzowania obowiązujących ukazów carskich jakie ukazały się od Sobornego Ułożenija. Powstanie komisji kodyfikacyjnej w 1808 r. Powstały projekt kodeksu cywilnego wzorował się na Kodeksie Napoleona i został ostro skrytykowany.

• Sperański popadł w niełaskę cara i został zesłany na Sybir. Po powrocie z wygania w 1821 r. znów podjął pracę w komisji kodyfikacyjnej, jednak nie wraca do wcześniejszych projektów.

• Mikołaj I → komisja dokonała pracy wstępnej, polegającej na zebraniu całego materiału normatywnego, od czasów Sobornego Ułożenija z 1649 r. do ukazu z 1825 r. obwieszczającego zgon Aleksandra I, w jednym, chronologicznie ułożonym, zbiorze pod nazwą Pełnego Zbioru Praw Cesarstwa Rosyjskiego.

• Zbiór ten w 46 tomach z 1830 r. stał się podstawą do opracowania nowego zbioru, mającego charakter systematycznej kodyfikacji, pod nazwą Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego (01.01.1835).

• Zwód Praw stanowił obszerną, złożoną z 15 tomów, kompilację obejmującą niemal wszystkie dziedziny prawa.

• Prawo prywatne zawarte było w tomie X cz. l Zwodu i ułożone według zmodyfikowanej systematyki Instytucji.

• Prawo prywatne miało charakter feudalno-stanowy i w małym stopniu uwzględniało interesy mieszczaństwa → mało nowych ujęć i instytucji.

• Liczne wady techniczne: wiele luk, wewnętrznych sprzeczności, sformułowania kazuistyczne, niejednolitą terminologię.

• W 1882 r. powołano do życia komisję, której celem było opracowanie nowego kodeksu cywilnego, ale przygotowany w 1905 r. projekt kodeksu nie został przyjęty → dokonano tylko reformy najbardziej przestarzałych rozwiązań Zwodu.

• Rewolucja październikowa położyła kres obowiązywaniu całego ustawodawstwa przedrewolucyjnego.

Ewolucja prawa osobowego w okresie feudalnym:

Pierwotna zdolność prawna:

• Nie każda jednostka i nie w jednakowym zakresie była wyposażona w zdolność prawną, czyli uznawana była za podmiot praw i obowiązków.

• Podmiotowość prawna osoby fizycznej uzależniona była od płci, stanowiska społecznego, przynależności państwowej, dobrej sławy, stanu zdrowia → charakter stanowy.

• Mieli ją tylko ludzie wolni, natomiast niewolnicy byli jej pozbawieni → rzeczy ruchome lub nieruchome. W niektórych przypadkach ludzie niewolni mieli ją w ograniczonym zakresie → mogli posiadać rzeczy ruchome.

• Cudzoziemcy początkowo nie mieli zdolności prawnej. Wykształciły się tzw. zasady gościnności → gospodarz goszczący przybysza miał obowiązek ochraniać go. Ius albinagi → prawo władcy do przejęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu.

• Żydzi mieli specyficzną pozycję → posiadali pewne ograniczenia, np. w zakresie zamieszkania czy zawierania małżeństw z chrześcijanami, ale mogli udzielać pożyczek.

• Zdolność prawna zależała też od dobrej sławy → wykonywanie hańbiących czynności czy zawodów powodowało utratę zdolności prawnej. Utrata dobrego imienia równała się utracie zdolności prawnej.

• Istniały ograniczenia zdolności prawnej kobiet, oraz ze względu na stan fizyczny (kaleki, karły, trędowaci) oraz umysłowy.

• Nabycie zdolności prawnej poprzez przyjęcie do rodziny → podniesienie dziecka przez ojca. Warunkiem przyjęcia było to, by dziecko urodziło się żywe. Nasciturus nie miał zdolności prawnej, ale był chroniony.

• Utrata zdolności prawnej następowała nie tylko z chwilą śmierci fizycznej, ale i poprzez śmierć fikcyjną (cywilną) → wyjście spod prawa, czyli tzw. wywołanie (utrata praw cywilnych za życia). Wiązała się też z wstąpieniem do klasztoru.

Pierwotna zdolność do czynności prawnych:

• To możność nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania.

• Uzależniona od:

1. Wieku – u mężczyzn to osiągnięcie dojrzałości fizycznej, ustalonej za pomocą oględzin. W ustrojach rodowo-plemiennych powiązane z umiejętnością posługiwania się bronią. Później było to dojście do określonego wieku, najczęściej między 12 a 15 rokiem życia.

2. Płci – kobiety całe życie miały ograniczoną zdolność do czynności prawnych → po dojściu do pełnoletności były pod opieką ojca lub innego krewnego męskiego. Czasem wdowy miały bardziej samodzielne stanowisko, albo były oddawane pod opiekę. Zdolność do czynności prawnych zależałą też od zdrowia fizycznego, później też od stanu psychicznego i od marnotrawstwa.

3. Zdrowia psychicznego – rozrzutny tryb życia mógł być przyczyną ograniczenia lub pozbawienia zdolności do czynności prawnych → uznanie za marnotrawcę.

Zmiany w prawie osobowym:

• Później podstawowym czynnikiem, od którego zależała zdolność do czynności prawnych było osiągnięcie określonego wieku → trzy kategorie wieku:

1. Małoletność – trwała do osiągnięcia dojrzałości, czyli lat sprawnych. Całkowicie pozbawieni zdolności do czynności prawnych.

2. Lata sprawne – z reguły było to 12 i 15 lat dla dziewczyn i chłopców w prawie ziemskim, a w miejskim to 13 i 14. Lata sprawne kończyły się z chwilą uzyskania całkowitej pełnoletności, czyli lat roztropnych. Ograniczona zdolnośc do czynności prawnych.

3. Lata roztropne – między 21 a 25 rokiem życia. Pełna zdolność do czynności prawnych.

• W prawie prywatnym utrzymane i rozbudowane zostały ograniczenia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych → wynikały z przynależności do danego stanu.

• Utrzymywały się ograniczenia praw cudzoziemców.

• Na zakres podmiotowości prawnej wpływało wyznanie → zakaz małżeństw między chrześcijanami i niechrześcijanami, pozbawienie prawa dziedziczenia przez dzieci heretyków.

• Utrzymały się ograniczenia zdolności do czynności prawnych kobiet, a także upośledzenie dzieci nieślubnych.

• Ograniczenia dotyczące stanowiska prawnego osób należących do stanu duchownego → ograniczeni w zakresie możności testowania i nabywania praw spadkowych.

• Wciąż miał wpływ na zakres podmiotowości prawnej stan zdrowia fizycznego i psychicznego, uznanie danej osoby za marnotrawcę → dla tych osób powoływano kuratora.

Osoby prawne:

• Zaczęto odróżniać osoby fikcyjne, czyli różnego rodzaju zbiorowości, którym prawo nadało cechy podmiotów prawa.

• Wśród osób prawnych zaczęto wyróżniać: związki osób (korporacje) i związki o charakterze majątkowym (fundacje).

• Najwcześniej uznano osobowość prawną związków typu korporacyjnego, np. związki polityczne, religijne, naukowe.

• Zaczęto uznawać osobowość prawną związków typu zakładowego, np. fundacje kościelne.

• Pojęcie osoby prawnej było rozciągane na różnego rodzaju zakłady użyteczności publicznej i instytucje charytatywne.

Zestaw 6

Władza wykonawcza okresu III republiki francuskiej w konstytucji 1875 roku:

• Ustanowienie republiki – 4 września 1870 r. ogłoszono Francję ponownie republiką → Komuna Paryska.

• Władza wykonawcza: prezydent i ministrowie – prezydent wybierany był na okres 7 lat, z możliwością reelekcji, przez Zgromadzenie Narodowe. Mianował on ministrów i innych urzędników cywilnych, dysponował siłami zbrojnymi, miał prawo łaski, przysługiwała mu inicjatywa ustawodawcza i weto zawieszające, mógł rozwiązać Izbę Deputowanych. Prezydent ponosił odpowiedzialność konstytucyjną i tylko za zdradę główną → impeachment.

• Odpowiedzialność parlamentarna ministrów – ministrowie są solidarnie odpowiedzialni przed obu izbami za ogólną politykę rządu oraz indywidualnie za akty osobiste. Wotum nieufności w Izbie Deputowanych i w Senacie. Rząd stał się zależny od parlamentu. Do głosowania dochodziło najczęściej w wyniku interpelacji poselskich. Odpowiedzialność parlamentarną egzekwował także Senat. Ministrowie ponosili także odpowiedzialność konstytucyjną → impeachment.

• Praktyka rządów parlamentarnych – system wielopartyjny. Partie polityczne były słabe organizacyjnie i niezdyscyplinowane. Zawiązywane koalicje okazywały się kruche i często dochodziło do zmian gabinetów.

• Wzmocnienie rządu: dekrety z mocą ustawy – rząd został wyposażony w prawo wydawania dekretów z mocą ustawy. W drodze ustawowego upoważnienia, w określonym czasowo i przedmiotowo zakresie rząd uzyskiwał możliwość stanowienia prawa i zmieniania obowiązujących ustaw. Teoretycznie dekrety rządowe powinny być zatwierdzane przez parlament.

Kodeksy karne państw niemieckich i II rzeszy:

Landrecht pruski z 1794 r.:

• Przepisy karne zawarte były w tytule XX, cz. II i obejmowały 1577 paragrafów.

• Kazuistyka, brak ścisłego odróżniania norm prawnych od wskazówek natury moralno-obyczajowej.

• Efekt połączenia absolutystycznych koncepcji państwa policyjnego z elementami ideologii oświeceniowej.

• Przyjęcie zasady nullum crimen sine lege.

• Dopuszczenie stosowania wobec niektórych kategorii przestępców swoistych środków zabezpieczających, dozwalając na ich zamykanie w domach pracy już po odbyciu kary, na praktycznie dowolnie długi czas.

• Przeważały kary pozbawienia wolności, ale jednocześnie utrzymano kwalifikowane kary śmierci, które mogły być obostrzane → funkcje odstraszania. Dodatkowo kara chłosty.

• Utrzymanie prawa tzw. karcenia domowego, patriarchalnej instytucji z pogranicza prawa rodzinnego i karnego.

• Od 1826 r. trwały prace nad rewizją tego kodeksu.

Kodeks karny pruski z 1851 r.:

• Wzorował się na francuskim Code penal z 1810 r. → przejęcie trójdzielnego podziału przestępstw.

• Oparty na założeniach nullum crimen sine lege oraz formalnej równości wobec prawa karnego, chronił interesy społeczno-gospodarcze kapitalistów.

• Postanowienia o charakterze absolutystyczno-policyjnym, szczególnie w przepisach o ochronie władzy.

Bawarska kodyfikacja karna Codex luris Criminalis Bavarici z 1751 r.:

• Pewien postęp pod względem rozwoju pojęć ogólnych prawa karnego i subiektywizacji odpowiedzialności.

Kodeks karny z 1813 r.:

• Najnowocześniejszy z kodeksów tamtej epoki.

• Składał się z 459 artykułów, precyzyjnie oddzielając przepisy części ogólnej i szczególnej.

• Wprowadzał trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia policyjne.

• Zawierał normy zbudowane w sposób syntetyczny, wolny od kazuistyki i wszelkich wątków pozaustawowych. Operował wyrobionym prawniczo językiem i jednolitą terminologią.

• Zasada „nie ma przestępstwa bez ustawy” (nullum crimen sine lege).

• Ograniczał swobodę decyzji sędziowskiej poprzez wprowadzenie sankcji bezwzględnie oznaczonych → rola sędziego ograniczona do automatycznego wymierzania kary przewidzianej za dane przestępstwo.

• Pod względem systemu kar był bardzo represyjny → znał 11 przypadków zagrożonych karą śmierci, karę więzienia z obostrzeniami, instytucję śmierci cywilnej, kary cielesne.

• Teoria „przymusu psychologicznego” → samo zagrożenie karą w ustawie karnej wywoływać miało u potencjalnego sprawcy emocje hamujące go przed popełnieniem przestępstwa, a więc skutecznie zapobiegać przestępczości.

• Obowiązywał w Bawarii do 1871 roku.

Kodeks karny ogólnoniemiecki z 1871 r.:

• Powstał na skutek zjednoczenia Niemiec.

• Składał się z:

1. Przepisów wstępnych (§ 1-12).

2. Części I – o karaniu za zbrodnie, występki i wykroczenia w ogólności (§ 13-79).

3. Części II – o poszczególnych zbrodniach, występkach i wykroczeniach i ich karalności (§ 80-370).

• Wzorował się na kodeksie karnym z 1851 r. → zmierzał w kierunku pewnej liberalizacji przepisów karnych.

• Ograniczeniu i złagodzeniu uległa karalność przestępstw przeciw państwu.

• Ograniczył karę śmierci, maksymalną wysokość kary pozbawienia wolności skrócił z lat 20 do 15, przewidywał warunkowe zwolnienie po odbyciu ¾ kary pozbawienia wolności.

• Powstawało dużo ustaw szczególnych: ustawa antysocjalistyczna, ustawa „dynamitowa”, etc.

Nowy kodeks karny z 1930 r. w Republice Weimarskiej:

• Rozrost zasięgu działania prawa karnego poprzez zasadnicze zmiany zasad odpowiedzialności karnej.

Hitlerowska III Rzesza:

• Nowela z 1935 r. zrywała z zasadą legalizmu na rzecz stosowania analogii w prawie → podstawą ścigania ma być nie tylko prawo stanowione, ale też „zdrowe odczucie narodu”.

• Rozbudowane zostało pojęcie przestępstw przeciw państwu, karanych wyłącznie śmiercią.

• Nowa seria rozporządzeń karnych stanu wyjątkowego wydana została w związku z drugą wojną światową w postaci „niemieckiego prawa wojennego”.

Feudalne prawo spadkowe:

Początkowo instytucja dziedziczenia, polegająca na tym, że po śmierci pewnej osoby następuje przejście należących do niej przedmiotów majątkowych na określone podmioty, pojawiła się dopiero w momencie, gdy wykształciła się indywidualna własność dóbr majątkowych → w warunkach wspólnej własności rodowej nie powodowała żadnych zmian w sferze majątkowej wspólnoty.

Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato):

• Początkowo spadkobierca nie miał możności swobodnego testowania, a dziedziczenie po nim następowało według z góry określonego zwyczajowo porządku uzależnionego od bliskości pokrewieństwa.

• Przedmiotem spadkobrania były najpierw tylko rzeczy ruchome, związane z osobą człowieka → odzież i ozdoby kobiece przypadały córkom lub siostrom, a zbroja, uprząż, konie przypadały synom.

• Gdy przedmiotem spadku stały się nieruchomości wykształciły się pewne zwyczaje → ogólne ograniczenie kobiet w spadkobraniu, zwłaszcza nieruchomości, z powodu kruchości płci.

• Porządek dziedziczenia regulowały prawa zwyczajowe na podstawie określonych zasad bliskości pokrewieństwa ze zmarłym → najbliższymi do spadku byli synowie zmarłego, a gdy zmarły pozostawił kilku synów to dzielili się spadkiem w równych częściach, o ile nie pozostali w niedziale braterskim.

• Nieznane było prawo wyobrażenia, na mocy którego potomkowie zmarłego syna spadkodawcy wchodzili na jego miejsce.

• Krąg krewnych powołanych do dziedziczenia i kolejność były rozmaicie ukształtowane: pojawiła się tendencja do rozszerzania kręgu osób dopuszczonych do spadku, by zapobiec przechodzeniu majątku na rzecz władcy uprawnionego do objęcia spadku bezdziedzicznego, czyli kaduka.

• W prawie frankońskim system dziedziczenia według parantel → krąg osób wywodzących się od wspólnego przodka do coraz wyższego szczebla.

• W niektórych systemach prawnych istniało przekonanie, że dobra rodowe powinny zostać w tej rodzinie, z której się wywodziły → w braku zstępnych ustanowienie prawa powrotu krewnych z tej linii, z której pochodziły. Było to przyczyną niedopuszczania w ogóle do spadkobrania wraz z krewnymi małżonka → dziedziczenie małżonków regulowane było w prawie małżeńskim majątkowym i obejmowało jedynie posag czy wiano oraz nabyte dobra w czasie małżeństwa.

• Nabycie spadku przez najbliższych spadkobierców następowało przez samą śmierć spadkodawcy, zgodnie z zasadą, że spadkobierca jest wwiązany w spadek z mocy samego prawa.

• Z czasem wykształciły się zasady formalnego obejmowania spadku, czy sądowe wwiązanie, czyli przyznanie spadkobiercy dziedzictwa na mocy orzeczenia sądu.

Dziedziczenie testamentowe (ex testamento):

• Początkowo jedynie w przypadku osób bezdzietnych można było przekazać majątek obcemu w drodze fikcyjnej adopcji.

• Do rozwoju swobody testowania przyczynił się Kościół → dawanie dóbr majątkowych na rzecz instytutów kościelnych.

• Wykształciło się pojęcie tzw. części swobodnej → pozostającej w dyspozycji spadkodawcy początkowo wyłącznie na cele pobożne. Była uzależniona od liczby synów i wynosiła taką część spadku, jaka przypadałaby jeszcze jednemu.

• Przedmiotem testamentu mogły być początkowo tylko ruchomości, a z nieruchomości tylko dobra nabyte.

• Z oporami przyjmowano dysponowanie częścią dóbr rodowych w testamencie → jedynie pod warunkiem uwzględnienia praw spadkowych najbliższych krewnych (dziedziców koniecznych).

• Nie było wymagane ustanowienie dziedzica.

Szczególne rodzaje sukcesji – dziedziczenie lenn:

• Na Zachodzie wykształciła się zasada niepodzielności lenn, która realizowana była przez wprowadzenie sukcesji jednostkowej, czyli przechodzenia lenn w razie śmierci lennika na jednego z synów, zazwyczaj najstarszego.

• Było to związane z potrzebą istnienia dużego lenna w związku z obowiązkiem wojskowym.

• Zaznaczyła się tendencja do utrzymania lenn w rękach męskich przedstawicieli rodu. Kobiety dopuszczano do sukcesji tylko w przypadku braku męskich dziedziców.

• Odsuwanie od dziedziczenia krewnych wstępnych by lenna i związane z nimi obowiązki, nie spoczywały w rękach osób starszych niezdolnych do ich wypełniania → lenno nie idzie w górę.

Dziedziczenie ustawowe i testamentowe u schyłku średniowiecza:

• W zakresie dziedziczenia ab intestato zaczął przyjmować się porządek dziedziczenia ustalony w nowelach justyniańskich → zstępni, wstępni i rodzeństwo, później rodzeństwo przyrodnie i następnie pozostali krewni bez ograniczenia, przy czym bliżsi krewni wyłączali dalszych. Utrzymały się nadal ograniczenia kobiet w zakresie dziedziczenia nieruchomości.

• Nastąpił rozwój instytucji spadkobrania testamentowego → powstaje testament w rozumieniu rzymskim z konieczny wyznaczeniem dziedzica. Obok tego nazwą testamentu obejmowano inne rozporządzenia ostatniej woli: kodycyle i legaty.

• W XVI w. rozwinęły się dwie podstawowe formy testamentu i kilka szczególnych:

1. Testament publiczny – złożony ustnie do ksiąg lub pisemnie przed sądem.

2. Testament prywatny – sporządzony w obecności określonej liczby świadków.

3. Testament wspólny – więcej osób ustanawiało wspólnego dziedzica.

4. Testament wzajemny – dwie osoby ustanawiały się wzajemnie spadkobiercami.

• Pojawiła się konstrukcja udziału w części spadku → rozporządzeniem ostatniej woli nie można było pozbawiać należnej części (zachowek) członków najbliższej rodziny, uważanych za dziedziców koniecznych. Dziedzicami koniecznymi byli zstępni, wstępni, nieraz rodzeństwo i małżonka.

Szczególne rodzaje sukcesji u schyłku średniowiecza:

• Odrębne zasady dziedziczenia lenn → dotychczasowe ograniczenia w tej dziedzinie uległy stopniowemu zanikowi wraz z rozluźnianiem związków osobistych między wasalem a seniorem.

• Longobardzki system dziedziczenia lenn → dopuszczenie podzielności lenn w spadkobraniu i uznanie praw krewnych bocznych do spadku. Dopuszczono do sukcesji kobiety.

• Odrębne zasady spadkobrania ustaliły się dla fideikomisów familijnych, które regulowały zasady następstwa zgodne z podstawowym celem ordynacji rodowej → zasada sukcesji jednostkowej, czyli dziedziczenie przez jednego spadkobiercę, jako podstawa. Najczęściej był nim najstarszy syn (zasada primogenitury). Kobiety były wyłączone.

• W zakresie dziedziczenia gospodarstw chłopskich widoczne było popieranie dziedziczenia gruntów chłopskich przez jednego spadkobiercę, którym z reguły był najstarszy syn lub najmłodszy, z obowiązkiem spłat pozostałego rodzeństwa.

Zestaw 7

Proces inkwizycyjny:

Cechą postępowania w sprawach karnych, jakie rozwinęło się w komunach włoskich, było zastępowanie procesu skargowego postępowaniem nowego typu → procesem inkwizycyjnym. Przekonanie, że każde przestępstwo narusza porządek publiczny i powinno podlegać państwowemu prawu karania → inicjatywa państwa w zakresie sądzenia przestępstw.

Początki postępowania inkwizycyjnego:

• Zapowiedzią tego przejścia było postępowanie z doniesienia. Donoszący o przestępstwie nie występował jako strona oskarżająca w procesie, ale ponosił odpowiedzialność karną, jeśli nie potwierdziła się jego zasadność.

• Postępowanie inkwizycyjne wywodziło się przede wszystkim z sądownictwa papieskiego. Wysoki stopień rozwoju organizacyjnego Kościoła umożliwił szybkie i sprawne przejęcie przez samą organizację kościelną sprawy ścigania przestępstw przeciw wierze np. herezji, bluźnierstwa, i wymierzania za nie kar kościelnych.

• Powołanie przez papieży instytucji inkwizytorów, sędziów śledczych (najczęściej dominikanie). Doszło z czasem do ustanowienia regularnych trybunałów inkwizycyjnych w diecezjach.

• Postępowanie przeciw heretykom było wszczynane na podstawie denuncjacji (oskarżeniu, doniesieniu), będącej obowiązkiem wszystkich wiernych. Dopuszczalne było stosowanie tortur w celu wydobycia zeznań.

• Postępowanie to uregulowano w ustawodawstwie kościelnym i świeckim.

• U schyłku średniowiecza w sądownictwie państwowym jako tryb ścigania wszelkiego rodzaju przestępstw.

Cechami charakterystycznymi procesu inkwizycyjnego były założenia:

1. Wdrożenie postępowania następowało z urzędu.

2. Funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego były skupione w jednym ręku.

3. Oskarżony nie był stroną w procesie, lecz przedmiotem postępowania i z reguły też pozbawiony prawa do obrony.

4. Proces był tajny i utrwalany w pisemnych protokołach.

5. Postępowanie dowodowe oparte na teorii dowodów formalnych i dopuszczało stosowanie tortur w celu zdobycia zeznań.

W początkach doby nowożytnej nastąpiło w Europie rozpowszechnienie się procesu inkwizycyjnego, a postępowanie śledcze wyparło niemal całkowicie dawne formy procesu skargowego. Aktywność ustawodawcza monarchów absolutnych w zakresie prawa sądowego dotyczyła przede wszystkim postępowania sądowego.

Postępowanie inkwizycyjne:

• Mimo istnienia pewnych lokalnych odrębności w XVI – XVIII w. jego podstawowe założenia były wszędzie takie same → wszędzie był wszczynany z urzędu przez sędziego lub specjalny organ powołany do ścigania przestępstw, na podstawie informacji podjętych przez nich samych, doniesienia.

• Odrodzenie instytucji rugowników.

1. Postępowanie informacyjne (inkwizycja generalna, postępowanie informacyjne) – rozpoczynało się od wdrożenia śledztwa z urzędu przez sędziego-inkwirenta przeciw osobie sprawcy na podstawie informacji o przestępstwie i zebraniu poszlak. Polegało na zbieraniu wiadomości i gromadzeniu materiału, który pozwalał ustalić podejrzanego. Odbywały się przesłuchania świadków, zasięganie opinii rzeczoznawców, rewizje domowe, itd.

• Stosowanie tortur było sposobem zmuszenia oskarżonego do składania zeznań. Zeznania musiały być potwierdzone po ich zakończeniu. Istniała możliwość ich ponawiania. Stany uprzywilejowane były zwolnione.

1. Właściwe śledztwo (inkwizycja specjalna, właściwe śledztwo, przesłuchanie oskarżonego) – gdy istniała wystarczająca ilość materiału do ustalenia podejrzanego następowało śledztwo. Podejrzany był osadzany w zamknięciu i poddawany badaniu, mającemu na celu zebrać dowody, które stałyby się podstawą wyroku. Przesłuchania odbywały się tajnie wobec prowadzącego i protokolanta, który jest spisywał.

• Badanie podejrzanego w formie krótkich pytań (zasada artykułów dowodowych) zawierających jedną kwestię oraz na spisywaniu odpowiedzi na poszczególne punkty. Pytania powtarzano wielokrotnie.

• Postępowanie dowodowe miało na celu zebranie określonej liczby materiałów dowodowych. Posługiwano się teorią dowodów formalnych (legalną teorią dowodową), która wiązała sędziego w zakresie oceny ich wartości.

• Pełnym dowodem (królową dowodów) było przyznanie się obwinionego.

1. Osądzenia – oparte na pisemnych materiałach dochodzenia i referacie sędziego.

• Do wydania wyroku skazującego wymagane było uzyskanie pełnego dowodu winy oskarżonego.

• Jeśli nie zdołano zebrać dowodów, a istniały uzasadnione podejrzenia → uwolnienie od sądu, które dawało możliwość wznowienia postępowania w każdej chwili postępowania w razie ujawnienia nowych dowodów winy.

• Zebranie dowodów częściowych dawało możność wydania wyroku skazującego na tzw. karę z podejrzenia.

1. Ostatnie stadium (rozprawa końcowa, końcowe przesłuchanie oskarżonego) – odbywało się jawnie i ustnie, wobec pełnego składu sądzącego. Były one z reguły formalnością.

• Możność odwołania się od wyroku skazującego była bardzo ograniczona, niekiedy w ogóle niedopuszczalna.

Specjalny tryb postępowania wykształcił się w procesach o czary.

• Postępowanie uproszczone.

• Do wszczęcia wystarczały jakiekolwiek doniesienia.

• Do wyroku skazującego wystarczyły „dowody domniemane”, czyli proste podejrzenia czy poszlaki.

• Nie było ograniczeń co do osoby świadków.

• Stosowano rozbudowany system tortur zmuszający do zeznań.

• Specjalnym środkiem dowodowym w procesach o czary był nawiązujący do dawnych ordaliów zwyczaj „pławienia”.

• Zwyczaj przetrzymywania czarownic w beczkach, by nie dotykały ziemi.

Jego istnienie kończy się wraz z nadejściem oświeceniowego podejścia cechującego się humanitaryzmem oraz podmiotowym traktowaniem jednostki → przejście z systemu inkwizycyjnego do systemu mieszanego.

Władza ustawodawcza w Karcie Konstytucyjnej z 1814 i 1830 roku:

Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 roku:

• Oktrojowanie konstytucji przez Ludwika XVIII – Ludwik XVIII w czerwcu 1814 r. nadał Francji własną konstytucję.

• Władza ustawodawcza: król i parlament – władza ustawodawcza jest wykonywana kolektywnie przez króla, Izbę Parów i Izbę Deputowanych Departamentalnych. Inicjatywę ustawodawczą posiadał wyłącznie król, on też nadawał sankcję wszystkim ustawom i ogłaszał je. Proces ustawodawczy zależał od władcy → on go uruchamiał i decydował o wprowadzeniu ustawy w życie. W Karcie próbowano zachować pozory podziału władz → wyodrębniono władzę ustawodawczą i wykonawczą, ale obie powierzono w istocie monarsze.

• Izba Parów – parlament składał się z dwóch izb. Izba wyższa miała skład arystokratyczny. Jej członkowie, mianowani przez króla, wchodzili tytułem dziedzicznym lub jako parowie dożywotni. Prawo zasiadania w izbie uzyskiwało się w chwili ukończenia 25 lat życia, a prawo głosowania przysługiwało od 30 roku życia.

• Izba Deputowanych – izba niższa. Składała się z 459 deputowanych, którzy pochodzili z wyborów pośrednich i cenzusowych, na 5 lat. W każdej chwili rozwiązana przez króla → obowiązek powołania nowej izby w ciągu 3 miesięcy.

• Równorzędność izb w toku ustawodawczym – uprawnienia legislacyjne izb były podobne. W przypadku podatkowych ustaw król miał obowiązek przedkładania ich najpierw Izbie Deputowanych. Każda ustawa wymagała zgody obu izb.

• Samodzielne uprawnienia prawodawcze króla: ordonanse – król mógł wydawać rozporządzenia i ordonanse niezbędne dla wykonywania ustaw i dla bezpieczeństwa państwa.

Karta Konstytucyjna z 1930 roku:

• Objęcie rządów przez linię orleańską Burbonów – głoszona przez Ludwika Filipa 14 sierpnia 1830 r. Karta Konstytucyjna stanowiła spore powtórzenie karty Ludwika XVIII. Wprowadzone nieliczne korekty prowadziły do zmiany układu sił między królem a Izbą Deputowanych → kształtowanie się we Francji systemu parlamentarnego.

• Otwarty problem podmiotu suwerenności: król i izby – konstytucja nie przesądzała, kto jest suwerenem. Preambuła sugerowała, że suwerenność rozkłada się na króla i izby. Ludwik Filip przestał być suwerenem i parlament uzyskał szczególną pozycję w państwie.

• Główne zmiany konstytucyjne: wzmocnienie roli parlamentu, rozszerzenie praw wyborczych, ograniczenie uprawnień prawodawczych króla – inicjatywę ustawodawczą miał król i obie izby. Ograniczono zakres ordonansów wyłącznie do wykonywania ustaw. Obniżono cenzus wieku w wyborach do izby, w przypadku biernego prawa wyborczego z 40 do 30 lat, zaś w przypadku czynnego z 30 do 25 roku życia. Obniżono cenzus majątkowy i objęto nim także podatek płacony od działalności handlowej. Osłabiono znaczenie izby wyższej, w której zniesiono instytucję parów dziedzicznych.

Kodeks cywilny szwajcarski ZGB – Zivilgesetzbuch:

• Kodyfikacja prawa cywilnego w Szwajcarii została dokonana pod wpływem szkoły historycznej w prawie.

• Istniało tu przez wieki rozbicie prawne, ale wiek XIX przyniósł hasła unifikacji prawa.

• W ramach powstałego państwa związkowego sformułowano program unifikacji prawa prywatnego w ramach poszczególnych kantonów → powstały lokalne kodyfikacje prawa prywatnego z ważnym kodeksem kantonu Zurychu.

• Rozwój kontaktów gospodarczych między kantonami ujawniał potrzebę dokonania unifikacji prawnej.

• W 1881 r. doszło do opracowania ogólnoszwajcarskiego kodeksu zobowiązań, obejmującego prawo handlowe.

• W 1898 r. wydano szereg ustaw szczególnych z dziedziny prawa prywatnego, których część została zastąpiona przepisami kodeksu cywilnego.

• Eugen Huber opracował projekty częściowe, które stały się podstawą ogólnego projektu kodeksu cywilnego.

• Projekt kodeksu został uchwalony 10 grudnia 1907 r. jako kodeks cywilny, do którego dołączono zrewidowany kodeks zobowiązań z 1881 r. → całość kodyfikacji weszła w życie l stycznia 1912 r.

• Systematyka stanowi kombinację systemu pandektowego i Instytucji. Dzieli się on na:

1. Wstęp – pewne postanowienia ogólne.

2. Księgę o prawie osobowym – normy o osobach fizycznych i prawnych.

3. Księgę o prawie rodzinnym.

4. Księgę o prawie spadkowym.

5. Księgę o prawie rzeczowym.

6. Dodatkowo prawo zobowiązań, zawierające przepisy prawa handlowego – V Księga.

• Kodeks cywilny szwajcarski jest kodyfikacją najnowocześniejszą epoki kapitalizmu.

• Dwie podstawowe tendencje, na których oparła się kodyfikacja szwajcarska, tj. tendencja egalitarna i liberalna, zostały zmodernizowane w interesie społecznym i z uwzględnieniem sytuacji ekonomicznie słabszych uczestników.

• Język jest prosty, niemal familiarny, poszczególne artykuły krótkie, dające tylko ogólne wskazówki, bez wdawania się w szczegóły → każdy z nich jest opatrzony notą na marginesie, wskazującą na jego treść.

• Kodeks nie szafuje klauzulami generalnymi.

• Wyrazem nowych tendencji interpretacyjnych jest artykuł l, który upoważnia sędziego, w razie luki w prawie, do rozstrzygania według reguł, które by ustanowił, gdyby sam był ustawodawcą.

• Wywarł duży wpływ na ustawodawstwo cywilne Europy po I wojnie światowej.

Zestaw 8

Izba Lordów (geneza, kompetencje, skład):

Jest to izba wyższa dwuizbowego parlamentu brytyjskiego.

Geneza:

• Wywodzi się ona z dawnej rady, kurii królewskiej (Wielkiej Rady) ,w skład której wchodzili początkowo przedstawiciele Kościoła (arcybiskupi, biskupi, opaci) i możnowładcy świeccy, czyli bezpośredni wasale króla.

• Wielka Karta Swobód stanowiła etap na drodze rozszerzania Wielkiej Rady → stopniowo skład ten ulegał powiększeniu przez osoby, które król wprowadzał do izby poprzez przyznanie im godności para.

• XIX wiek: stopniowa demokratyzacja Izby Gmin, postulat likwidacji Izby Lordów.

Kompetencje i ich przemiany:

• Początkowo miała kompetencje najwyższej instancji sądowej, a także dla sądzenia przestępstw popełnionych przez lordów.

• Kiedy wykształciła się procedura impeachmentu Izba Lordów rozstrzygała sprawę wniesioną przez izbę niższą parlamentu, czyli Izbę Gmin → z tej instytucji wykształciła się odpowiedzialność konstytucyjna ministrów.

• Posiadała uprawnienia, które były wspólne dla Parlamentu m.in.: w dziedzinie finansów, gdzie król musiał zwracać się do Parlamentu o nowe podatki, act of attainder, czyli możliwość pozbycia się niewygodnego przedstawiciela władzy przez uchwalenie ustawy orzekającej o wygnaniu bez postępowania sądowego.

• Posiadała uprawnienia ustawodawcze → żadna ustawa nie mogła być ważna bez zgody Izby Lordów, Izby Gmin i króla.

• Na przełomie XIX i XX w. doszło do reformy Izby Lordów → Parliament Act z 1911 r. pozbawiał Izbę znacznej części jej ustawodawczych uprawnień. Miała ona tylko prawo proponowania poprawek w dyskusji nad projektami ustaw i prawo weta zawieszającego, co także zaczęło podlegać ograniczeniom.

• Izba Lordów utraciła większość uprawnień sądowych, gdyż impeachment wyszedł z użycia.

• Lordowie utracili przywilej podlegania sądowi równych → Izba Lordów przestała być sądem parów. Zachowała jednak rolę sądu najwyższego, którą wykonują specjalnie powołani niedziedziczni lordowie-sędziowie.

• Obecnie ma ona prawo wnoszenia poprawek w dyskusji nad projektami i posiada weto zawieszające.

• Izba Lordów to trybunał apelacyjny najwyższej instancji. Od XIX w. powoływani są w tym celu. lordowie-sędziowie.

Izba ta miała arystokratyczny charakter, ale z czasem przerodziła się w ciało konserwatywne, niechętne zmianom i reformom.

Skład:

• W związku z House of Lords Act z 1999 r. w skład izby wchodzi 26 parów duchownych, 92 parów dziedzicznych i 645 parów dożywotnich → liczy około 763 członków arystokracji brytyjskiej tzw. lordów duchownych i świeckich (dziedzicznych i dożywotnich) i mogą to być także kobiety.

• Istnieje jeszcze 49 uprawnionych parów, lecz niezasiadających z różnych przyczyn.

• Przewodnictwo sprawuje lord kanclerz.

Obecnie nie posiada już takiego znaczenia jak kiedyś, ale nadal cieszy się dużym szacunkiem w społeczeństwie.

Proces karny w postulatach humanitarystów:

Walka z ustrojem feudalnym i rządami absolutnymi, z arbitralnością i nadużyciami władzy miała wymiar szczególny → w tej dziedzinie prawa skupiały się najbardziej istotne kwestie z zakresu gwarancji osobistych i bezpieczeństwa prawnego jednostek. Prawnonaturalne postulaty zapewnienia praw podmiotowych jednostki zwrócone były bezpośrednio przeciw realiom dotychczasowego wymiaru sprawiedliwości karnej, przeciw nieprawościom i okrucieństwom sądownictwa inkwizycyjnego → centralny punkt żądań XVIII-wiecznych humanitarystów.

Postulaty humanitarystów:

1. Krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego, zwłaszcza kwestia zniesienia tortur jako środka wymuszania zeznań. Zagadnienie tortur zostało poddane ocenie od strony etycznej, medycznej, psychologicznej → najbardziej zawodny środek dowodowy. Zostały zniesione najwcześniej w Prusach, w Austrii i w Polsce.

2. Krytyka całego systemu dowodów w procesie inkwizycyjnym, czyli założeń legalnej teorii dowodowej, np. oceniania wiarygodności zeznań świadków według ich pozycji społecznej czy płci.

3. W myśl postulatów celem postępowania dowodowego miało być dochodzenie do prawdy obiektywnej, materialnej. W dziełach humanitarystów znajdowały się wskazówki na temat sposobów ustalania stanu faktycznego przestępstwa w drodze porównawczego zestawienia nagromadzonych w postępowaniu danych według stopnia ich wiarygodności.

4. Przyznanie się do winy jako dowód najlepszy → bezsens dawnych reguł dotyczących poszlak wystarczających do skazania.

5. Przebudowa sądownictwa karnego w duchu angielskim: zagwarantowanie niezawisłości, udział czynnika społecznego.

6. Przyznanie oskarżonemu pozycji podmiotu w postępowaniu sądowym, czyli gwarancji przeciw samowolnemu uwięzieniu, prawa do obrony, zapewnienia mu ochrony prawnej i traktowania go jako niewinnego do czasu, dopóki nie zostanie mu udowodnione, że jest przestępcą → postulat domniemania niewinności.

Humanitaryści w programie przebudowy procesu karnego opierali się najczęściej na wzorach angielskich:

1. Sądownictwo przysięgłych jako forma udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości → przekształcili się w sędziów wyrokujących i z biegiem czasu stali się niezawiśli w swych orzeczeniach.

1. Ława oskarżająca – decyzja o umorzeniu lub przekierowaniu sprawy.

2. Ława orzekająca dla spraw karnych – 12 przysięgłych pod przewodnictwem sędziego fachowego. Wydawała werdykt o winie lub niewinności oskarżonego.

1. Angielski proces karny miał charakter skargowy → wszczynany na podstawie skargi popularnej sądowej lub publicznej.

2. Oskarżonemu zagwarantowane były wszelkie prawa, jako równoprawnej z oskarżycielem strony w procesie.

3. Kolejną cechą było wykształcenie się systemu gwarancji nietykalności osobistej jednostki. Wywodziło się to Habeas Corpus Act z 1679 r., którego zamierzeniem było zniesienie samowoli sędziów i urzędników królewskich w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości → wprowadzał on określone reguły, w jakich odbywać się miały wszystkie etapy.

Program takiej reformy procesu karnego mógł zostać urzeczywistniony jedynie w warunkach zasadniczej przebudowy ustroju politycznego wraz z likwidacją systemu rządów absolutnych. Najwcześniej ta reforma mogła zostać urzeczywistniona we Francji doby Rewolucji, w innych państwach Europy dopiero w połowie XIX w. z momentem wprowadzania ustroju konstytucyjnego.

Zmiany w prawie zobowiązań w XIX i XX wieku:

Przemiany umów:

• Zasada nienaruszalności własności prywatnej.

• Przyznanie jednostce pełnej autonomii woli w dziedzinie prawa cywilnego, zwłaszcza w zakresie zawierania umów.

• Wyrwanie stosunków umownych z patriarchalno-feudalnych okowów → nadanie im czysto indywidualistyczno-liberalnego charakteru przy założeniu istnienia abstrakcyjnej równości stron kontraktu.

• Zasada swobody umów → zagwarantowano stronom działającym w obrocie gospodarczym pełną swobodę umawiania się, zarówno pod względem treści, jak i formy.

• Kodeks Napoleona → umowy prawne zawarte stają się prawem dla tych, którzy je zawarli.

• Strony mogą dowolnie kształtować treść umowy → ogólne zastrzeżenia, by umowy takie nie naruszały porządku publicznego, czy dobrych obyczajów.

• Kodeksy stały na straży ważności umów → tylko wyjątkowe okoliczności mogły uzasadniać nieważność umowy.

• Prawo czyniło jednostkę panem swoich czynów w zakresie zobowiązań → chcącemu nie dzieje się krzywda.

• Zniesione zostały dawne zakazy pożyczek lichwiarskich.

• Ograniczona została możność zerwania umowy z powodu pokrzywdzenia.

• Ochrona sprzedawcy nieruchomości, polegająca na możności rozwiązania umowy w przypadku nadmiernego uszczerbku.

• Od końca XIX w. zasada wolności umów poddawana była coraz większym ograniczeniom → konieczność podporządkowania nieskrępowanej dotychczas swobody umawiania się racjom dobra ogólnego oraz zadaniom ochrony małych ludzi przed egoizmem ekonomicznie silniejszych uczestników obrotu.

• Sądy zaczęły badać treść umów od strony kodeksowych przesłanek ważności, ale i ich społecznego oddziaływania → klauzule generalne, duch słuszności, etyka materialna (nieważność umów zawartych z pokrzywdzeniem strony).

• W różnych krajach pojawiać się zaczęły ustawowe zakazy lichwy.

Umowy o pracę:

• Oparcie ich na założeniach abstrakcyjnej równości stron kontraktu i ich autonomii woli.

• Praca jako towar, który nabywało się za cenę ukształtowaną zgodnie z prawami popytu i podaży. Oparcie na rzymskiej konstrukcji najmu usług przy całkowitym pominięciu jakichkolwiek społecznych aspektów pracy ludzkiej.

• Landrecht pruski miał charakter feudalny, ABGB ogólnie wspominał kontrakt najmu pracy, a Kodeks Napoleona pomijał niemal całkowicie problem pracy najemnej i ignorował jej społeczne aspekty → nie można zobowiązywać się do usług inaczej, jak na pewien czas lub do oznaczonych zatrudnień.

• Gdy praca najemna stała się podstawą całej organizacji ekonomiczno-społecznej państwa, hasłem programu reform socjalnych było wprowadzenie publicznoprawnej ochrony pracowników.

• Poza przepisami kodeksów cywilnych powstawały ustawy szczegółowe dotyczące zasad zatrudniania różnych kategorii pracowników najemnych → ustawodawstwo przemysłowe stało się zrębem nowej gałęzi prawa – prawa pracy.

• Nowe ustawodawstwo szło w kierunku ograniczania swobody umów między pracownikami a pracodawcami w zakresie treści umów i sposobie ich zawierania (zastępowanie umów indywidualnych umowami zbiorowymi).

Podstawy odpowiedzialności cywilnej:

• Kodeksy cywilne XIX w. stały na stanowisku, że podstawą odpowiedzialności cywilnej z tytułu niewykonania umowy lub z tytułu czynów niedozwolonych (deliktów) jest wina.

• Nie ponosiły odpowiedzialności osoby pozbawione świadomości swych działań → robiono wyjątki.

• Przewidywano odszkodowanie ze względów słuszności.

• Winę należało sprawcy szkody udowodnić, gdyż stało za nim domniemanie braku winy.

• Obok odpowiedzialności za czyn własny kodeksy regulowały odrębnie odpowiedzialność za inne osoby oraz odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy → na zasadzie winy osoby odpowiedzialnej.

• Odpowiedzialność za czyny drugiego ponosili Ci, którzy powołani byli do nadzoru nad osobami, które wyrządziły szkodę.

• Kodeks Napoleona → założenie domniemania winy:

1. Ojciec lub matka za szkodę wyrządzoną przez małoletnie dzieci.

2. Panowie i zleceniodawcy za szkodę wyrządzoną przez służących.

3. Nauczyciele i rzemieślnicy za uczniów, gdy ci byli pod ich nadzorem.

• Odpowiedzialność za rzeczy i zwierzęta była ukształtowana początkowo na zasadzie winy z braku dozoru. Wyjątkowo wprowadzano odpowiedzialność obiektywną.

• Obciążenie osób posługujących się urządzeniami technicznymi odpowiedzialnością za sam skutek (obiektywną) → osoby podejmujące dla własnej korzyści działalność niebezpieczną dla otoczenia powinny ponosić ryzyko z tym związane.

• Kwestia ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej → rozciąganie obowiązku wynagrodzenia szkody na osoby, które szkody nie wyrządziły lub instytucje, które zawodowo trudniły się ich pokrywaniem.

Zestaw 9

Izba Gmin (geneza, skład, kompetencje):

Jest to izba niższa dwuizbowego parlamentu angielskiego.

Geneza:

• Wywodzi się z kurii królewskiej i wyodrębniła się w II połowie XIV w. jako druga izba parlamentu.

• Początkowo w jej skład wchodzili przedstawiciele rycerstwa (hrabstw) oraz przedstawiciele uprzywilejowanych miast.

• Duże znaczenie miało wydanie Wielkiej Karty Swobód w 1215 r., która nadała specjalne uprawnienia i wprowadziła do Wielkiej Rady nowy element → przedstawicieli miast.

• Byli wybierali w drodze wyborów → hrabstwa wybierały po 2 posłów, uprzywilejowane miasta delegowały po 2 posłów.

• Posłowie związani byli instrukcjami swych wyborców → byli reprezentantami swego stanu bądź regionu, a nie reprezentantami narodu.

• Od XV w. torowano pojęcie mandatu poselskiego jako reprezentacji narodowej → poseł mógł głosować według swojego swobodnego uznania.

Kompetencje i ich przemiany:

• Kompetencje obejmowały wspólnie z Izbą Lordów jako Parlament dziedzinę sądownictwa, finansów i ustawodawstwo.

• W procedurze impeachmentu wnosiła sprawę do rozpatrzenia przez Izbę Lordów.

• Miał daleko idące uprawnienia ustawodawcze → zasada, że żadna ustawa nie może być ważna bez zgody parlamentu.

• Od XV w. Izba przygotowywała odpowiedź na petycję o wydanie ustawy wnoszonej do króla w formie projektu ustawy.

• Parlament posiadał uprawnienia w dziedzinie finansów → król zobowiązywał się do nienakładania nowych podatków bez zgody parlamentu.

• Najważniejsze inicjatywy rozpatrywane są w Izbie Gmin.

• Obecnie jest faktycznym organem ustawodawczym państwa, sprawuje wyłączną kontrolę nad ustawodawstwem w zakresie budżetu państwa i podatków.

Początkowo przedstawiciele byli wybierani według starych zasad i Izba Gmin właściwie do XIX w. miała charakter przedstawicielstwa korporacji terytorialnych, prawo zasiadania w niej przysługiwało hrabstwom i uprzywilejowanym miastom → szereg reform prawa wyborczego, w celu zmian zasad wyborów i pozbycia się zgniłych miast: refomy Greya, Disraelego, Gladstone’a i Lloud George’a.

Skład i wybory:

• Obecnie liczy 650 posłów wybieranych na 5 lat w wyborach powszechnych, bezpośrednich w okręgach jednomandatowych i większościowych (czteroprzymiotnikowe wybory).

• Czynne prawo wyborcze mają obywatele po 18 roku życia, a bierne powyżej 21 roku życia.

• Nad pracami parlamentu czuwa speaker.

Charakterystyka programu kodyfikacji prawa w XVIII wieku:

Ruch kodyfikacyjny czasów Oświecenia:

• Wiek XVIII to wiek kodyfikacji → wszystkie dziedziny prawa sądowego zostały ujęte w formie kodeksów.

• Oświeceniowy program walki ze „starym ładem” podejmowany był w atmosferze krytyki zastanych urządzeń, przeciwstawiał kultowi tradycji i dawnych autorytetów afirmację rozumu i praw natury.

• Przekonanie, że mądre, racjonalne działania prawodawców mogą przebudować świat → „światopogląd prawniczy”.

• Jeremiasz Bentham uznawany jest za twórcę terminu „kodyfikacja”. Jego program reformy prawa oparty na idei skodyfikowania obowiązujących norm, w postaci pełnego zbioru praw oraz wskazówki dotyczące techniki kodeksowej, przeniknęły na kontynent europejski.

• Postulatem epoki była idea całkowicie nowego porządku prawnego, oderwanego od spuścizny „wieków ciemności” zbudowanego od podstaw.

Ideologiczne podstawy kodyfikacji – prawo natury:

1. Program kodyfikacji prawa był realizowany w różnych warunkach historycznych.

2. Wspólną cechą kodyfikacji XVIII w. było to, że ich podstawą ideologiczną stała się filozofia nowożytnego prawa natury → prawo natury stało się systemem filozoficzno-społecznym mieszczaństwa walczącego z feudalizmem.

3. Odwoływanie się do pewnych stałych, niezmiennych, uniwersalnych wartości, będące wyrazem poszukiwania ideałów o walorze absolutnym.

4. Filozofia prawa natury kształtowała się w czasach postępu nauk przyrodniczych → człowiek jako cząstka wielkiego mechanizmu Natury, a wizja nowego porządku społecznego wywodzona była z poznawalnych rozumem praw przyrody.

5. Krytyka istniejących urządzeń, feudalnej nierówności i niesprawiedliwości społecznej opierała się na argumentach ich niezgodności z rozumem i rządzącym światem porządkiem naturalnym → w stanie natury ludzie byli wolni i obdarzeni równymi, przyrodzonymi prawami.

6. Wszelkie postulaty przebudowy porządku prawnego kierowały się w dziedzinie prawa prywatnego ideami indywidualizmu i liberalizmu, a w dziedzinie prawa karnego głoszone były pod hasłami humanitaryzmu i bezpieczeństwa prawnego jednostki.

7. Hugon Grocjusz uważany jest za twórcę szkoły nowożytnego prawa natury → w swoim dziele stworzył katalog stałych i niezmiennych, wynikających z natury człowieka, prawideł: obowiązek dotrzymywania umów, obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, nienaruszalność własności jednostki, uznanie, że pewne czyny muszą być ukarane oraz tezę, że z tych prawideł można wydedukować elementy do budowy całego systemu.

8. Wyróżnia się dwa etapy rozwoju filozofii prawa natury w Oświeceniu:

1. Etap absolutnego prawa natury – oderwana od praktyki spekulacja filozoficzna, budująca z praw naturalnych zamknięty, absolutny i uniwersalny system praw rozumowych, które stanowiły rządzący światem porządek nadrzędny. Z tych założeń budowano systemy w kształcie piramidy → na wierzchołku znajdowały się generalne pryncypia prawnonaturalne, z których dedukowano coraz bardziej szczegółowe rozwiązania systemu.

2. Etap względnego prawa natury – postulat przenikania prawa natury do ustawodawstw krajowych jako czynnika służącego przebudowie systemu prawnego → prawo natury jako „nadbudowa” nad prawem pozytywnym. Prawo natury postrzegano jako czynnik umożliwiający ocenę prawa obowiązującego pod kątem etyki, rozumu, sprawiedliwości → powszechne przekonanie o konieczności podporządkowania przyszłych dzieł ustawodawczych zasadom prawa natury (teza o deklaratoryjnym charakterze funkcji prawodawcy).

1. Prawo natury stało się prawem świeckim, oderwanym od boskiego i dyscypliną wyodrębnioną od teologii moralnej.

Założenia programu kodyfikacji prawa:

1. Zbudowanie nowego od podstaw systemu prawnego → postulat nierealny.

2. Panujące dotychczas rozproszone i zróżnicowane prawa zwyczajowe miały być zastąpione jednolitym zbiorem → zerwanie z feudalnym partykularyzmem prawnym, istnieniem wielu rozproszonych, często niezgodnych ze sobą przepisów.

3. Myśl wyłącznego obowiązywania kodeksu, czyli uchylenia przezeń wszystkich dotychczasowych źródeł z jego dziedziny.

4. Kodeks miał stworzyć prawo pewne, dające rozstrzygnięcia dla wszystkich możliwych do pomyślenia sytuacji.

5. Kodeks miał być zupełny pod względem zawartości, bez luk. Idea kodeksu kompletnego uznawana była przez Jeremiego Benthama za najważniejszą cechę. Szczególne znaczenie w przypadku prawa karnego. Istniał tu dylemat natury technicznej → czy kazuistycznie wyliczać wszystkie możliwe przypadki, czy iść w kierunku norm jak najbardziej ogólnych.

6. Dobry kodeks powinien być kodeksem krótkim, czyli zwięzłym, bez zbędnych szczegółów.

7. Wymóg jasności i powszechnej zrozumiałości kodeksu. Prawa nie powinny być zawiłe → służenie powszechnej znajomości prawa i dzięki temu zabezpieczeniu jednostek przed nadużyciami. Rola sędziego miała sprowadzać się do prostej subsumcji, czyli podciągania danego stanu faktycznego pod odpowiedni paragraf.

8. Kodeks miał być sprawiedliwy i służyć idei dobra powszechnego → powoływanie się na naturalne dążenie do szczęścia.

Zaczątki prac kodyfikacyjnych – pierwsze kodeksy:

• Dążenia kodyfikacyjne dotyczyły wszystkich dziedzin tzw. prawa sądowego, a piśmiennictwo politycznoprawne epoki zajmowało się problemami kodyfikacji zarówno prawa karnego, jak i cywilnego.

• W prawie karnym myśl kodyfikacyjna miała tradycje bogatsze, a jej rezultaty były szybsze i znaczniejsze. W prawie cywilnym program kodyfikacji napotykał większe trudności.

1. Cesarstwo Narodu Niemieckiego:

• Pierwszy program kodyfikacji został sformułowany przez G. W. Leibniza.

• Wysuwał on postulaty ujednolicenia praw zwyczajowych i unowocześnienia, poprawienia obowiązującego prawa rzymskiego → jego przeróbki w duchu prawa natury i nowej systematyzacji zgodnej z „naturą rzeczy”.

• Plan zastąpienia kodyfikacji justyniańskiej całkowicie nowym kodeksem ogólnoniemieckim, opartym na założeniach słuszności naturalnej, zwięzłym, jasnym, zupełnym, aby zakończyć stan niejasności prawnej.

1. Bawaria:

• Rozpoczęcie prac przez W. X. A. Kreittmayra → ujednolicenie prawa i wydobycie kwestii wątpliwych.

• Powstały trzy kodeksy:

1. Codex Iuris Bravarici Criminalis – kodeks karny z 1751 r.

2. Kodeks procedury sądowej z 1753 r.

3. Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis – kodeks cywilny z 1756 r.

• Próby operowania językiem prostym i zrozumiałym, odstępowanie od dawnej zagmatwanej kazuistyki, rozwiązania dokonywane w duchu wymogów rozumu i słuszności.

1. Prusy:

• W 1746 r. władca Prus wydał rozporządzenie dotyczące wymogów przyszłej kodyfikacji, zarówno pod względem kryteriów materialnych (uwzględnienia prawa rodzimego i zasad naturalnego rozsądku), jak i formalnych (postulat powszechnej zrozumiałości) → powstanie nieistotnego Corpus Iuris Fridericianum.

• W 1780 r. Fryderyk II polecił K. G. Svarezowi i E. F. Kleinowi sporządzić na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury zbiór praw napisany po niemiecku, w sposób wykluczający możliwości sporów interpretacyjnych, dokładny i pozbawiony luk → Landrecht pruski (1794) jako rezultat prac.

1. Monarchia Habsburska (Austria):

• Pierwsze plany kodyfikacyjne przypadały na czasy rządów Marii Teresy → kwestia ujednolicenia różnorodnych i rozproszonych przepisów w dziedzinie prawa karnego.

• W 1752 r. powstaje komisja, w celu uporządkowania orzecznictwa karnego → postulat wydania jednolitej ustawy karnej, czyli powstanie Constitutio Criminalis Theresiana z 1768 r.

• W 1753 r. powstaje komisja kompilacyjna dla ujednolicenia prawa prywatnego → powstaje odrzucony projekt Codex Theresianaus.

• W 1811 r. powstaje Kodeks cywilny austriacki (ABGB).

1. Rosja:

• Katarzyna II w 1766 r. powołała komisję w formie reprezentacji stanowej.

• W 1767 r; powstała Instrukcja dla deputantów, oparta na działach filozofów i zdobyczach doktryny humanitarnej.

1. Francja:

• W 1791 r. wydano Kodeks karny, dotyczący przestępstw ciężkich, a zajmujący się głównie kwestiami kar.

• W 1795 r. wydano Kodeks o przestępstwach i karach, dotyczący głównie procedury karnej.

Prawa własności w kodeksach cywilnych XIX wieku:

Wczesnokapitalistyczne pojęcie własności:

• Prawo własności jako możliwie najpełniejsze i nieskrępowane władztwo jednostki nad rzeczą.

• Własność traktowana jako prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami majątkowymi do niej należącymi oraz umożliwiające ich nieskrępowany obrót i pomnażanie zysków.

Prawnonaturalne hasła nienaruszalności własności prywatnej wyrażało dążenie do zwalczenia wszelkich feudalnych ograniczeń, które krępowały jednostkę, m.in.: „związania” własności.

Kodyfikacje powstałe w duchu ustroju feudalizmu i ich cechy:

• Sankcjonowanie istnienia własności ograniczonej → obok własności pełnej istniały się przepisy o własności podzielonej.

• Potrzeba szczegółowego wyliczenia uprawnień właściciela zupełnego → określenie treści własności w sposób pozytywny, polegającej na zestawieniu poszczególnych uprawnień.

1. Landrecht pruski – nowe kapitalistyczne ujęcie własności. Własność podzielona jako lenna, fideikomisy.

2. ABGB – prawo własności jako prawo rozporządzania według upodobań i wykluczania od tego każdego innego. Własność podzielona jako oddzielenie prawa do istoty rzeczy i prawa do pożytków.

3. Zwód Praw – ujęcie własności jako pełni władzy nad rzeczą. Własność niepełna jako ograniczona przez czyjeś inne, niepełne prawa do danego majątku.

Kodeks Napoleona:

• Jako pierwszy zerwał z pozostałościami feudalnego porządku.

• Postawił ideę nieograniczonej i nienaruszalnej własności prywatnej na czele całego systemu prawa majątkowego.

• Własność jest to prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony, byleby nie czyniono z nich użytku zabronionego → pełnia własności i jej absolutny charakter.

• Kodeks treść własności ujmował od strony negatywnej → właścicielowi wolno czynić z własnością wszystko byle w ustawowych granicach. To unormowanie granic wykonywania prawa własności.

• Wywłaszczenia właściciela tylko w wypadkach wyjątkowych i za odpowiednim odszkodowaniem.

Przyczyny zmian z drugiej połowy XIX w.:

• Nieadekwatność przepisów kodeksowych do postępujących zmian w ustroju.

• W programach reform w duchu społecznym ważne miejsce zajęła sprawa rewizji romanistycznego ujęcia własności.

• Domagano się by dotychczasowa ochrona prawna interesów właściciela ustąpiła ochronie interesów ogółu.

• Państwo ją ograniczało przez interwencjonistyczne zarządzenia typu administracyjnego → pierwowzór nacjonalizacji.

• Zaczęto rozwijać hasła solidaryzmu społecznego → teoria własności jako funkcji społecznej.

Teoria własności jako funkcji społecznej:

• Nacisk jest kładziony na obowiązki właściciela.

• Leon Duguit twierdził, że własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym.

• Każda jednostka ma obowiązek spełnienia w społeczeństwie pewnej funkcji, adekwatnej do miejsca jakie zajmuje → własność jako funkcja społeczna.

• Niewypełnienie tego było nadużyciem prawa, uzasadniającym stosowanie wobec właściciela środków przymusowych.

Teoria funkcjonalizmu własności w Kościele:

• Leon XIII akcentował obowiązki właściciela wobec nieposiadających i jego troskę o dobro powszechne → sformułowane jako funkcja społeczna własności.

• Nawiązania do nauki św. Tomasza z Akwinu.

• Teza o podwójnym charakterze własności prywatnej: indywidualnym, a zarazem społecznym, określonym interesami ogółu społeczeństwa.

BGB jako wzór kodyfikacji:

• Brak sformułowania obowiązków właściciela.

• Akcentowano istniejące granice wykonywania prawa własności → ustawy i prawa osób trzecich.

• Ograniczenia wykonywania prawa własności z tytułu prawa sąsiedzkiego.

• Zakaz szykany, czyli wykonywania swojego prawa mając na celu szkodzenie innemu.

Indywidualistyczno-liberalna konstrukcja własności w kodyfikacjach z początków XIX w. nie odpowiadała już potrzebom życia:

• Zadania dostosowania norm kodeksowych do zmieniających się okoliczności podjęło się orzecznictwo sądowego, które posługując się bardziej elastycznymi metodami interpretacji potrafiło nadać dawnym przepisom odnoszącym się do prawa własności nową treść.

• Ustawowe ograniczenie wykonywania prawa własności zaczęto rozszerzać w duchu poczucia słuszności i dobra ogólnego.

• Konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego stała się instrumentem przekształcania norm kodeksowych w myśl solidaryzmu społecznego.

Zestaw 10

Konstytucja angielska – charakter i jej znaczenie:

• Anglia nie posiada konstytucji w sensie formalnym.

• Funkcjonowanie jej instytucji reguluje wiele ustaw, uchwalonych w ciągu wieków i obrosłych tradycją oraz rozmaitymi precedensami. Wyróżnić można kilka ustaw, które wytyczyły kierunek rozwoju ustrojowego państwa, doprowadzając go do stanu obecnego. Nie przysługuje im żadna szczególna ochrona, ani trudniejszy tryb ich zmieniania (konstytucja elastyczna).

• Istnieje w znaczeniu materialnym.

• To proces zwyczajowy, który powstał w obawie przed tyranem → nie można ustalić konkretnej daty.

• Jest niespisana, miękka → zmiana nie wymaga większości kwalifikowanej i może być przeprowadzona zwykłą ustawą.

• Nie ma charakteru nadrzędnego → inne ustawy nie muszą być z nią zgodne i nie ma problemu hierarchii norm (jedynie późniejsza uchyla wcześniejszą).

• Nie ma charakteru ustawy zasadniczej.

• Konstytucja angielska ulega przeobrażeniom w drodze zwyczajów i praktyki konstytucyjnej.

• Liczne podstawowe zasady konstytucji angielskiej nie zostały nigdzie ujęte normatywnie.

• Mimo braku konstytucji w rozumieniu kontynentalnym, angielskie rozwiązania ustrojowe stały się swojego rodzaju standardem, do którego nawiązywały lub próbowały wcielać w życie konstytucje europejskie.

• Doktryna konstytucyjna nawiązuje do tradycji parlamentarnych Anglii → określenie relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą oraz wprowadzenie systemu gwarancji obywatelskich.

• III filary:

1. Ustawy – normy prawa pisanego. Zalicza się je do konstytucji ze względu na treść. To np. Wielka Karta Swobód (1215), Habeas Corpus Act (1679), Ustawa o sukcesji (1701), Bill o prawach (1689), Petycja o prawo (1628).

2. Konwenanse konstytucyjne – elementy ustroju, które powstały na podstawie zwyczaju, np. instytucja premiera, odpowiedzialność przed parlamentem.

3. Maksymy konstytucyjne – król jest najważniejszy. Król panuje, a nie rządzi. Nie występuje konstytucyjność ustaw, bo nie mają charakteru nadrzędnego. Można zmieniać dowolnymi ustawami.

Reformy sądownictwa we Francji w latach 1789 – 1814:

Konstytucja francuska z 1791 roku:

• Zlikwidowano sądownictwo zwierzchnie panów feudalnych jak i królewskie → zasada sądownictwa powszechnego.

• Wyeliminowano dziedziczenie i wykupywanie stanowisk sędziowskich a samych sędziów (spełniających wymóg kwalifikacji prawniczych) wybierali czynni obywatele na czas określony → sędziowie elekcyjni.

• Ustanowiono oddzielną organizację sądownictwa w sprawach karnych i cywilnych.

• W sprawach cywilnych przewidziano dwuinstancyjność postępowania → sąd pokoju i trybunał dystryktu.

• Najwyższym sądem był Trybunał Kasacyjny, który miał możliwość skasowania wyroku sądu niższej instancji.

• Konstytucja gwarantowała sędziom pełną niezawisłość i niezależność od władzy wykonawczej.

• Zaplanowano wprowadzenie do ustroju sądownictwa sędziów pokoju oraz ławy przysięgłych.

Konstytucja jakobińska z 1793 roku:

• Chciano wprowadzić Trybunał Rewolucyjny, który byłby sądem specjalnym.

Konstytucja dyrektorialna z 1795 roku:

• Władza sądownicza w sprawach karnych zagrożonych surowymi karami należała do wybieranych na zgromadzeniach pierwiastkowych sędziów pokoju oraz wybieranych na zgromadzeniach elektorów: sędziów Trybunału Kasacyjnego, ławników, sędziów cywilnych, sędziów karnych. Brak apelacji od takiego wyroku.

• W sprawach karnych mniejszej wagi trzy instancje: sąd policji municypalnej, sąd policji poprawczej (kanton), trybunał w dystrykcie.

• Sądzeniem osób w ramach odpowiedzialności konstytucyjnej zajmował się Najwyższy Trybunał.

• Oddzielenie sądownictwa od administracji → zapewniało sędziom niezawisłość w orzekaniu.

Konstytucja konsularna z 1799 roku:

• Zniesienie obieralności sędziów.

• Władzę sądowniczą sprawowali sędziowie mianowani przez I konsula, którzy byli nieusuwalni → wprowadzenie gwarancji niezawisłości sędziowskiej.

• Wybieralni pozostali sędziowie pokoju (sądzą na szczeblu kantonu) oraz sędziowie przysięgli.

• Konstytucja wprowadzała instytucję Trybunału Kasacyjnego (najwyższa instancja odwoławcza), Trybunałów Apelacyjnych (instancja odwoławcza) i Trybunałów do Spraw Cywilnych na szczeblu okręgów.

• Wprowadzono sądownictwo administracyjne i wojskowe.

• Wprowadzenie nominacji sędziowskich i nieusuwalności sędziów.

• Ograniczenie instytucji ławy przysięgłych →pozostała ława przysięgłych w sprawach karnych.

Karta konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 roku:

• Król źródłem sprawiedliwości – władza sądowa wykonywana była w imieniu króla → „cała sprawiedliwość pochodzi od króla”.

• Sędziowie byli mianowani przez panującego, a gwarancją ich niezawisłości była nieusuwalność z urzędu.

Szkoły prawa klasycznego w prawie karnym:

Wyrażała ona podstawowe pryncypia prawoznawstwa karnego w dobie stabilizacji porewolucyjnego porządku polityczno-prawnego.

Szkoła prawa klasycznego:

• Została założona w pierwszej połowie XIX wieku przez Anzelma Feuerbacha.

• Przejęcie podstawowych idei od XVIII-wiecznych humanitarystów → ujmowali je w postaci abstrakcyjnych konstrukcji prawnych. Dwa podstawowe założenia porządku prawnokarnego zostały opracowane w sposób formalny:

1. Równość wobec prawa karnego – równość formalna, choć widoczne było istnienie faktycznej nierówności, wynikającej ze zróżnicowania ekonomicznego społeczeństwa.

2. Nie ma przestępstwa bez ustawy – formalna definicja przestępstwa, według której przestępstwo to tylko przekroczenie abstrakcyjnych norm prawa → przestępstwo jako zjawisko prawne, a nie społeczne.

• Teoria odpowiedzialności karnej miała charakter abstrakcyjny → podstawą odpowiedzialności była wina jednostki, obdarzonej niczym nieskrępowaną wolną wolą. Zgodnie z filozoficznymi założeniami woluntaryzmu i indeterminizmu odpowiedzialność karna została oparta na abstrakcyjnie ujętej koncepcji autonomii woli.

• Teorie kary szkoły klasycznej, pod wpływem Kanta i Hegla, skłaniały się ku teoriom bezwzględnym → kara miała być współmierna do przestępstwa (sprawiedliwy odwet) i miała przywrócić zachwianą przestępstwem równowagę.

• Szkoła klasyczna prawa karnego była odbiciem liberalno-indywidualistycznej tendencji prawoznawstwa → wyrażała ona podstawowe zasady praworządności i ideały państwa prawnego.

• Operowała czysto logicznymi konstrukcjami i programowo ograniczała pole swych badań do samej normy prawnej.

Na tych założeniach oparły się wszystkie ważniejsze kodeksy karne XIX i XX wieku.

Zestaw 11

Geneza i rozwój systemu parlamentarno-gabinetowego w Wielkiej Brytanii:

Powstanie rządów parlamentarno-gabinetowych wiąże się z wydarzeniami, które miały miejsce w XVII w. → wydanie ustaw, które dzisiaj składają się na konstytucję angielską w znaczeniu formalnym: Petycji prawa z 1628 r., ustaw z 1641 r., Habeas Corpus Act z 1679 r. oraz Bill o prawach z 1689 r. i ustawy sukcesyjnej z 1701 r., które zaliczane są do podstawowych praw Anglii i odnosiły się głównie do zadań funkcjonowania parlamentu i do zabezpieczania wolności osobistej poddanych przed nadużyciem prawa przez władze administracyjne.

Oprócz tego ważne były też postanowienia, że król podlega prawu oraz że Izba Gmin jest reprezentacją narodu → każdy poseł reprezentuje nie tyle swój stan czy okręg wyborczy, co cały naród → zasada reprezentacji ogólnonarodowej.

Powstanie gabinetu:

• Przejęcie w 1714 r. rządów przez dynastię Welfów stworzyło warunki do ukształtowania się rządów parlamentarnych, pozwalających Parlamentowi kontrolować władzę wykonawczą i nie osłabiać jej sprawności → dzięki powstaniu instytucji gabinetu kierowanego przez premiera i wykształceniu się zasady odpowiedzialności politycznej gabinetu.

• Od czasów średniowiecza władza wykonawcza należała do króla, który wykonywał ją z pomocą urzędników dworskich → pełnili funkcje doradcze. Od czasów Henryka VIII najważniejsi dygnitarze wchodzili w skład Tajnej Rady, która wyłoniła się z dawnej Rady Królewskiej. Ostatni Stuartowie zaczęli powoływać spośród członków Rady mniejsze grono ministrów. Spotykali się w gabinecie królewskim → ministrowie jako „gabinet”. Posiedzeniom przewodniczył zawsze król. Wilhelm Orański, dla zapewnienia jedności poglądów swych ministrów, zaczął powoływać gabinetu członków partii posiadającej większość w Izbie Gmin → poparcie Parlamentu.

• Za rządów królowej Anny książę Marlborough otrzymał na pewien czas królewskie uprawnienia w zakresie polityki zagranicznej i spraw wojskowych → pierwowzór instytucji premiera.

Przejmowanie pełni władzy wykonawczej przez rząd:

• W 1714 r. tron objęli książęta hanowerscy, Jerzy I i Jerzy II → przestali przewodniczyć posiedzeniom gabinetu i przekazali tę funkcję jednemu z ministrów, którym był najczęściej Pierwszy Lord Skarbu, zwany premierem.

• Pozycję premiera wzmocnił Robert Walpole, który wprowadził zasadę, że członkowie gabinetu muszą być jednocześnie posłami w Izbie Gmin → ściślejsza współpraca między gabinetem a Parlamentem.

• Sytuację próbował zmienić Jerzy III. W latach 1761-1782 rządził z pomocą ministrów, których powoływał spoza Parlamentu. W 1783 r. Parlament zmusił rząd do ustąpienia → premier William Pitt Młodszy.

• Z końcem XVIII w. gabinet z premierem na czele przejął pełnię władzy wykonawczej w państwie.

Wykształcenie się odpowiedzialności politycznej ministrów:

• Od średniowiecza wszystkie akty królewskie wymagały potwierdzenia swej autentyczności podpisem (kontrasygnatą) kanclerza lub wyższego urzędnika. W XVII wieku wykształciło się przekonanie, że minister doradzający królowi ponosi odpowiedzialność za decyzje królewskie. Król mógł naruszyć prawo, nie ponosząc odpowiedzialności → tę przejmował na siebie minister kontrasygnując decyzje króla. Minister mógł odmówić swego podpisu na decyzji króla, a król nie miał możliwości zmuszenia go do jego złożenia.

• Realna władza przechodziła na ministrów, a władza królewska nabierała charakteru reprezentacyjnego.

• Gabinet rządził w imieniu nieodpowiedzialnego króla→ przejmował na siebie pełną odpowiedzialność (impeachment). Uruchomienie tych procedur przez Parlament było możliwe tylko wtedy, gdy można było zarzucić ministrowi popełnienie przestępstwa. Wytworzono instytucję interpelacji, czyli pytań poselskich zadawanych królewskim urzędnikom → uznanie odpowiedzi za niezadowalającą mogło pociągać za sobą utratę zaufania izby.

Solidarna odpowiedzialność ministrów:

• Ukształtowała się w XVIII w. Pozwalała na jej rozmycie → cały gabinet brał odpowiedzialność za postępowanie każdego z ministrów. Walpole w 1742 r. złożył dymisję z całym gabinetem.

• Gabinet ustępował także z chwilą utraty poparcia większości w Parlamencie. Po raz pierwszy w 1784 r., gdy gabinet Pitta Młodszego spotkał się z opozycją w Izbie Gmin. Nowe wybory przyniosły korzystną dla rządu większość. Mogło się jednak zdarzyć, że większość nowej Izby Gmin okazywała się nieprzychylna rządowi → rząd ustępował. Odpowiedzialność karną ministrowie ponoszą przed zwykłymi sądami.

Mechanizmy rządów parlamentarno-gabinetowych:

• Oparły się na istnieniu gabinetu odpowiedzialnego prawnie, politycznie i solidarnie przed Parlamentem i na zasadzie nieodpowiedzialności króla. Działalność gabinetu wymagała większości w Izbie Gmin → inaczej dymisja całego rządu.

• Przyjęcie zasady, że ministrowie gabinetu muszą rekrutować się z posłów Izby. Król utracił realną możliwość decydowania o składzie gabinetu. Monarcha desygnował na premiera przywódcę partii, która miała większość w Izbie Gmin, a następnie powoływał rząd w składzie przedstawionym mu przez premiera. Rząd całkowicie podporządkowany Parlamentowi.

Stabilny charakter władzy wykonawczej:

• Zachowanie przez króla prawa rozwiązywania Izby Gmin i rozpisywania przedterminowych wyborów.

• Ukształtowanie się systemu dwupartyjnego. Wywodził się on z dawnego podziału na ugrupowania torysów i wigów.

Rola rządu w procesie tworzenia prawa:

• Władza ustawodawcza znalazła się w rękach Parlamentu. Jedynym formalnym jej ograniczeniem było prawo sankcji, przysługujące monarsze → po raz ostatni skorzystała królowa Anna w 1707 r. Głos decydujący w procesie ustawodawczym ma gabinet, którego premier jest jednocześnie szefem większości parlamentarnej → faktyczna pełna władza znajduje się w rękach gabinetu i premiera.

• Praktyka delegowania przez Parlament prawa wydawania aktów normatywnych organom władzy wykonawczej → postać ordonansów wydawanych przez króla w Tajnej Radzie. Faktycznie o ich wydaniu decydują ministrowie gabinetu, którzy je kontrasygnują.

Właśnie na przesłankach ukształtowanych głównie w ciągu XVIII w. → na nieodpowiedzialności królewskiej i na istnieniu gabinetu odpowiedzialnego prawnie, politycznie i solidarnie za swoją działalność oraz na dwupartyjnym składzie Parlamentu rozwinął się angielski system rządów parlamentarnych i gabinetowych, który ostatecznie ukształtował się dopiero na przełomie XVIII i XIX w.

Rozwój własności w średniowieczu:

W prawie wczesnego średniowiecza nie było ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem (posiadaniem) a władztwem prawnym (własnością) → każde władztwo nad rzeczą było rozumiane jako prawo do niej.

Posiadanie:

• Nie znano dwóch elementów składowych: faktycznej detencji (corpus) i woli władania rzeczą jako swoją (animus).

• Posiadanie ruchomości to jedynie corpus, zawierający już intencję pieczy nad rzeczą.

• Posiadanie nieruchomości nie wymagało faktycznej detencji → istotą było pobieranie pożytków.

1. Posiadacz bezpośredni – uprawiał ziemię i pobierał plony, np. dzierżawca, czynszownik.

2. Posiadacz pośredni – zwierzchnik lenny.

• Możność jednoczesnego posiadania danej nieruchomości przez wiele osób.

Własność:

• Własność nie stanowiła początkowo odrębnej kategorii prawnej → uważana była za najwyższy stopień posiadania, czyli za najpełniejsze władztwo nad rzeczą.

• Odróżniała się tym, że oznaczała władanie rzeczami w stosunkowo najpełniejszym zasięgu.

• Pojęcie to zaczęło ulegać konkretyzacji poprzez wyliczanie różnych, przysługujących właścicielowi, uprawnień.

• Na określenie własności stosowano terminy określające posiadanie, z podkreśleniem jego dziedzicznego charakteru.

Odróżnienie własności od posiadania nieruchomości dokonało się najpierw w sferze procesu sądowego → wprowadzenie odrębnej ochrony posesoryjnej i petytoryjnej umożliwiło wyodrębnienie pojęcie posiadania od pojęcia własności.

Cechy feudalnej własności ziemi:

• Feudalna własność ziemi wiązała się ze stanową strukturą społeczeństwa → własność szlachty.

• Było to najczęściej władztwo o charakterze publicznoprawnym.

• Z tytułu własności ziemi użytkowanej przez chłopów pan miał prawo do renty feudalnej.

• Własność ziemi kształtowała się jako własność podzielona między kilka podmiotów → w ramach stosunku lennego występował podział własności lenna między nadającego ziemię w lenno seniora (własność zwierzchnia) i wasala–lennika (własność podległa, użytkowa).

• Utrzymanie się we własności nieruchomości pozostałości dawnej wspólnoty rodowej w postaci niedziałów rodzinnych (własność pospólnej ręki) → utrzymanie wspólnego władania ziemią przez ojca z synami lub przez braci niedzielnych.

• Związanie własności → istnienie licznych ograniczeń i wzajemnych zależności między podmiotami prawa własności.

Św. Tomasz wiązał naturalne prawa właściciela z obowiązkami, jakie właściciel miał do spełnienia wobec nieposiadających.

Ograniczenia alienacji nieruchomości:

• Konieczność uzyskania przyzwolenia najbliższych krewnych na alienację dóbr nieruchomych → początkowo rodowych i nabytych, później tylko rodowych.

• Prawo bliższości – wyłączenie od własności dóbr dziedzicznych osób obcych, o ile byli krewni.

1. Prawo retraktu – wykupu rodzinnego przez najbliższych krewnych.

2. Prawo odkupu – sprzedanej nieruchomości za zwrotem zapłaconej ceny.

3. Prawo pierwokupu – przez krewnych. Najpierw należało zaproponować kupno najbliższym krewnym.

• Ograniczenia wynikające z tytułu sąsiedztwa, np. prawo retraktu.

Nabycie własności:

• Dwa sposoby nabycia:

1. Pierwotny – nabywca nie wywodził swojego prawa od innej osoby, np. zawłaszczenie, znalezienie, zasiedzenie, trwała uprawa gruntu. Zapowiedź jako wskazanie zawłaszczenia ziemi oraz zakaz wstępu i korzystania z niej.

2. Pochodny – przeniesienie własności z jednej osoby na drugą. Początkowo odbywało się przez fizyczne wręczenie przedmiotu.

• Przeniesienie własności nieruchomości składało się z dwóch czynności prawnych:

1. Umowy realnej (wzdanie, traditio) – między nabywcą a zbywcą. Łączyło się z tym wywiązywanie się zbywcy. Umowa ta polegała na tym, że zbywca w uroczystych słowach wypowiadał słowa rezygnacji z dotychczasowego władztwa i wręczał przedmiot symbolizujący grunt. Nabywca uiszczał cenę kupna. Istotą tego aktu było przeniesienie władzy nad rzeczą.

2. Wejścia w posiadanie (wwiązanie, intromissio) – związane z szeregiem symbolicznych czynności → zapamiętanie objęcia własności w posiadanie gruntu. Często wraz z litkupem, czyli wspólną ucztą.

• Początkowo obie te czynności odbywały się jednocześnie na gruncie nieruchomości. Szybko nastąpiło rozdzielenie.

• Rozwój w celu uproszczenia i ułatwienia alienacji nieruchomości oraz uzyskania niepodważalnego dowodu transakcji → sprzyjanie Kościoła, zainteresowanego w spadkach.

• Wykształcił się sposób przenoszenia władzy nad ziemią poprzez wręczenie nabywcy przy świadkach dokumentu stwierdzającego przeniesienie gruntu lub poprzez fikcyjny proces między zbywcą i nabywcą.

Od schyłku średniowiecza własność ziemska zaczęła tracić dotychczasową pozycję podstawy ustroju.

Nabycie własności u schyłku średniowiecza:

• Tendencja do zmniejszania formalizmu przy jednoczesnym szukaniu sposobów zapewnienia bezpieczeństwa obrotu.

• Rozpowszechnił się zwyczaj sądowego przenoszenia własności → wwiązanie przed sądem.

• W XIV w. pojawiła się instytucja specjalnych ksiąg, w których treść treść dokumentu była spisywana, a wpis taki mógł służyć jako dowód zawarcia transakcji .

• Wpis mógł mieć dwojaki charakter:

1. Konstytutywny – decydował o przeniesieniu własności na nabywcę (inskrypcja).

2. Deklaratoryjny – potwierdzał dokonanie przeniesienia własności (transkrypcja).

Szkoła socjologiczna w prawie karnym:

Załamanie się indywidualistyczno-liberalnych ideałów pod koniec XIX w. wraz z kryzysem ekonomicznym i wzrostem napięć społecznych spowodowało zmiany we wszystkich gałęziach prawoznawstwa. Podejmowane hasła reformatorskie w duchu społecznym oraz wielkie postępy wiedzy o człowieku wraz z rozwojem nauk stały się pobudką do badań nad etiologią przestępstwa i socjologicznymi uwarunkowaniami przestępczości → podważały założenia szkoły klasycznej.

Szkoła socjologiczna:

• Kierunek ten wystąpił z krytycznym odzewem na jednostronność zapatrywań twórców szkoły antropologicznej na przestępczość, ujmujących przestępstwo wyłącznie jako zjawisko przyrodniczo-biologiczne.

• Powstała u schyłku lat 70’ XIX w.

• Założycielami byli: Liszt (twórca nowoczesnej polityki kryminalnej), Hamel i Prinz.

• Była kierunkiem kompromisowym → odchodziła od formalizmu i ograniczoności sfery zainteresowań szkoły klasycznej, która badała przestępczość tylko od strony aspektów prawnych tego zjawiska oraz odrzucała skrajnie biologiczny punkt widzenia szkoły antropologicznej.

• Przestępstwo jest zjawiskiem społecznym, a podstawowym zadaniem nauki prawa karnego ma być odpowiedź na pytanie, jakie czynniki rodzą przestępstwo i jakimi środkami należy je zwalczać.

• Problematyka przestępstwa rozpatrywana być musi zarówno od strony jej prawnych implikacji jak i z punktu widzenia przyrodniczo–społecznego.

• Przestępstwo jest zjawiskiem wynikającym ze społecznych warunków egzystencji człowieka.

• Traktowali oni przestępstwo nie jako przejaw wolnej woli jednostki, ale jako nieuniknione następstwo uwarunkowań społecznych, rezultat oddziaływania środowiska mającego charakter kryminogenny → kara jako funkcja ochronna.

• Koncepcje tworzenia systemu środków zabezpieczających → nie czyn przestępny, ale przestępca podlega ukaraniu.

Zestaw 12

Ustrój Wielkiej Brytanii po chwalebnej rewolucji:

Chwalebna rewolucja (1688) dokonała się przez porozumienie wigów i torysów oraz złożenie z tronu Jakuba II → Maria na tronie.

• Początek współpracy króla z parlamentem → ugruntowanie pozycji Izby Gmin, która stała się reprezentacją narodową.

• W 1689 r. uchwalono Ustawę o Tolerancji Religijnej → przyznanie swobody wyznania wszystkim religiom protestanckim i pozbawienie katolików biernego prawa wyborczego.

• W 1689 r. uchwalono także Bill o Prawach:

• Wymieniał w 13 punktach nadużycia władzy Stuartów.

• Formułował nowe zasady prawne, aby uniknąć nadużyć władzy.

• Rozszerzał prawa Parlamentu, ograniczając jednocześnie władzę króla.

• Zniesienie prawa suspensy i ograniczenie stosowania prawa dyspensy.

• Nakładanie nowych podatków uzależniono od zgody Parlamentu.

• Potwierdzono immunitet poselski w zakresie swobody wypowiedzi.

• Monarcha ma obowiązek częstego zwoływania Parlamentu.

• Czas trwania kadencji Parlamentu to 3 lata, od 1716 to 7 lat.

• Regulacja zasad sukcesji tronu → po Marii i Wilhelmie tron miała objąć Anna, siostra Marii, a potem dziedzice Wilhelma.

• W 1701 r. wydano Ustawę Sukcesyjną:

• Określiła ewentualną sukcesję dynastii hanowerskiej.

• Ustaliła dalsze zasady sukcesji tronu.

• Wprowadziła regułę kontrasygnowania decyzji królewskich poprzez odpowiedniego ministra → związanie monarchy prawem.

• Odpowiedzialny minister (impeachment) przy nieodpowiedzialnym królu.

• Odebranie monarsze prawa ułaskawienia skazanego ministra.

• Podstawy niezawisłości sędziowskiej → odwołanie tylko na żądnie obu izb.

• W 1688 r. wydano ustawę znoszącą cenzurę.

Teorie kary w wiekach XVII-XX:

Penologia to nauka o karze, zajmująca się pojęciem, celami, uzasadnieniem kary, rodzajami środków karnych.

Zagadnieniem istoty kary, jej celów, itp. zajmowano się już od najdawniejszych czasów poczynając od starożytności → czasy Oświecenia przyniosły narodziny nauki o naturze i znaczeniu kary w postaci całościowo ujętych teorii kary.

Nowożytna teoria kary:

• Za twórcę nowożytnej teorii kary uznawany jego Hugo Grocjusz, który oparł uzasadnienie kary na dwóch podstawach:

1. Słuszności – uzasadnienie kary z faktu popełnienia przestępstwa i stopnia winy sprawcy → charakter absolutny, bezwzględny, cel sam w sobie.

2. Użyteczności – narzędzie uzyskania określonych korzyści. Sam fakt popełnienia przestępstwa nie wystarczał do uzasadnienia kary, trzeba było by prowadziła do określonych skutków społecznych → charakter względny, uzależniony od celów, którym służyła.

• Koncepcja ta dała podstawę dla dwóch kierunków filozofii prawa karnego i teorii kary: teorii kar bezwzględnych (słuszność kary jako podstawa) oraz kar względnych (użyteczność kary jako podstawa). Istniał kierunek, który uznawał obie podstawy kary (mieszany).

Teorie bezwzględne (retrybutywne):

• Opierały karę na absolutnych nakazach sprawiedliwości, etyki, logiki, zwanych odwetowymi → opierały się na idei konieczności odcierpienia przez sprawcę w odwecie za zło, jakie wyrządził.

• Teoria odwetu moralnego Kanta – kara wywodzona z kategorycznego nakazu bezwzględnej powinności. Karanie przestępcy jest dla państwa obowiązkiem wypływającym z imperatywu kategorycznego, obowiązkiem niezależnym od innych czynników, takich jak społeczne korzyści.

• Teoria odwetu dialektycznego Hegla – wyprowadzająca związek między przestępstwem a karą z prawideł logiki. Skoro przestępstwo jest negacją prawa, logiczne jest by państwo przeciwstawiło mu karę, jako negację popełnionego bezprawia. Kara stanowi negację tejże negacji i przez ten akt afirmuje państwowy porządek prawny → logika formalna.

• Hołdowały idei kary jako koniecznego następstwa popełnionego czynu → „niech będzie ukarany, ponieważ zgrzeszył”.

• Znalazły zastosowanie na gruncie szkoły klasycznej prawa karnego.

Teorie względne (prewencyjne, utylitarne):

• Kara ma spełniać cele prewencyjne, ma przynosić korzyść przez zapobieganie popełnianiu nowych przestępstw.

• Opierały się na różnych wizjach celu mającego karę usprawiedliwić, np. interes państwa.

• Teoria odstraszenia – kara uznana za usprawiedliwioną, o ile potrafi odstraszyć człowieka od popełnienia przestępstwa, wyrobić w nim uczucie, że lepiej powstrzymać się od niego niż je popełnić. Kajetan Filangieri i Anzelm Feuerbach.

• Teoria zapobieżenia ogólnego i szczególnego – zagrożenie karą w ustawie ma służyć za narzędzie prewencji ogólnej, a wykonanie kary ma być środkiem prewencji szczególnej. Jeremiasz Bentham.

• Teoria poprawy – uznająca za użyteczną karę, która zdolna jest doprowadzić do odrodzenia moralnego sprawcy i wyrobienia w nim potrzeby szanowania porządku prawnego.

Teorie mieszane:

• Połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi (Krzymuski).

• Kara sprawiedliwa, oparta na idei odpłaty za przestępstwo, nosi już w sobie samej zdolność do stania się instytucją pożytku społecznego.

Kodeks cywilny austriacki ABGB z 1811 roku:

• Prace nad kodyfikacją prawa prywatnego Marii Teresy w niewielkiej części zrealizowane zostały za Józefa II, który ogłosił w 1786 r. pierwszą część projektu kodeksu, tzw. Kodeks Józefiński.

• Za panowania Leopolda II pracom kodyfikacyjnym przewodził Karol Martini. Opracowany projekt kodyfikacji cywilnej został w 1797 r. wprowadzony pod nazwą Kodeksu cywilnego zachodniogalicyjskiego do ziem Galicji Zachodniej → opierał się na założeniach filozoficznych prawa natury.

• Został on poddany dyskusji, a zebrane uwagi i doświadczenia wykorzystano w ostatniej fazie prac kodyfikacyjnych.

• Ostateczna redakcja kodeksu uzyskała sankcję cesarską l VI 1811 r., a od początku roku następnego wszedł w życie we wszystkich krajach dziedzicznych monarchii habsburskiej.

• Kodeks cywilny austriacki (ABGB) składał się z 1502 paragrafów i dzielił się na trzy części (trójpodział justyniański):

1. O prawie osobowym.

2. O prawie rzeczowym.

3. O przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym.

• Opierał się na prawnonaturalnych, ujmowanych abstrakcyjnie założeniach równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów.

• Instytucje prawne, które dotyczyły feudalnego ustroju społeczno-ekonomicznego zostały pozostawione poza ramami ABGB, jako regulowane przepisami tzw. politycznymi, czyli należącymi do sfery działania władz administracyjnych → do końca istnienia feudalizmu.

• Pod względem formy ABGB realizował postulaty szkoły nowożytnego prawa natury → operował sformułowaniami krótkimi i prostymi, a jednocześnie wyrazistymi, odwołaniami do zdrowego rozsądku i zasad słuszności oraz ujęciami na tyle ogólnymi, by można było podciągnąć pod nie jak największą liczbę przypadków.

• Nawiązania do prawa rzymskiego w systematyce, terminologii oraz licznych rozwiązaniach szczegółowych.

• W ciągu XIX w. przepisy ABGB nie zostały poddane żadnym poważniejszym zmianom.

• Szczególny rozwój ustawodawstwa z dziedziny prawa prywatnego zaznaczył się w erze konstytucyjnej – dwie fazy:

1. Lata 1859-1879 – okres reform liberalnych, w duchu likwidacji pozostałości dawnej epoki, w interesach nieskrępowanego rozwoju kapitalizmu.

2. Od lat osiemdziesiątych – odwrót od polityki manchesteryzmu na rzecz reform o charakterze antyliberalnym, podejmowanych pod hasłami solidaryzmu społecznego.

• W początkach XX w. podjęto prace nad jego reformą → trzy nowele do ABGB:

1. Nowela I z 1914 r. wprowadzała pewne zmiany w dziedzinie prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego.

2. Nowela II z 1915 r. zawierała przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic.

3. Nowela III z 1916 r. zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań.

• Do dziś obowiązuje w republice Austrii.

Zestaw 13

Reformy prawa wyborczego w Wielkiej Brytanii w XIX-XX wieku:

1. Ustawa (1829) – dopuszczenie katolików do zasiadania w Izbie Gmin i obejmowaniu urzędów państwowych.

2. Reforma Greya (1832) – odebranie praw wyborczych zgniłym miastom (liczącym mniej niż 2000 mieszkańców) i przyznanie ich nowym miastom, dotychczas nieobecnych w Izbie Gmin. Obniżono nieco cenzus majątkowy 12 funtów rocznego dochodu → liczba wyborców wzrosła z 3% do 5%. Nadal czynne prawo wyborcze traktowane było nie jako prawo obywatelskie lecz jako przywilej miast i hrabstw.

3. Ustawa (1859) – dopuszczenie Żydów do zasiadania w Izbie Gmin i obejmowaniu urzędów państwowych.

4. Reforma Disraelego (1867) – obniżenie cenzusu majątkowego, głównie w odniesieniu do ludności miejskiej → kilkakrotny wzrost liczby wyborców.

• W 1872 r. reformę tę uzupełniono ustawą wprowadzająca tajne głosowanie.

1. Reforma Gladstone’a (1884-1885) – zerwano ze średniowieczną zasadą traktowania prawa wyborczego jako przywileju miasta. Uznano, że prawo wyborcze jest prawem podmiotowym jednostki → Izba Gmin przestała być reprezentacją korporacji terytorialnych i stała się przedstawicielstwem całego społeczeństwa. Wprowadzono okręgi wyborcze, równe i jednomandatowe → ponad 600. Istotnie obniżono cenzus majątkowy: prawo wyborcze uzyskali wszyscy mężczyźni, będący właścicielami domów i lokatorzy płacący określoną wysokość komornego → zwiększono liczbę wyborców.

2. Reforma Lloyd George'a (1918) – znosiła cenzus majątkowy i przyznawała prawa wyborcze wszystkim mężczyznom, którzy ukończyli 2 rok życia. Kobietom przyznano prawa wyborcze po ukończeniu 30 lat i pod warunkiem posiadania mieszkania, za które one same lub ich mężowie płacili określony czynsz.

3. W 1928 r. zrównano prawa wyborcze mężczyzn i kobiet.

4. W 1948 r. zniesiono system pluralny → niektórzy wyborcy mieli możliwość kilkakrotnego oddawania głosu.

5. Od 1958 r. w Izbie Lordów mogą zasiadać kobiety oraz wprowadzono instytucje Lordów dożywotnich.

Kodeksy karne we Francji doby Rewolucji i w czasach Napoleona:

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. zawierała zapowiedź oparcia prawa karnego na nowych zasadach → prawa karnego materialnego dotyczyły w szczególności trzy artykuły:

• Ustawa może zabraniać tylko takiego postępowania, które jest szkodliwe dla społeczeństwa.

• Ustawa powinna być jednakowa dla wszystkich → zasada równości wobec prawa karnego.

• Ustawa może wprowadzać tylko takie kary, które są oczywiste i ściśle potrzebne.

• Ujęcie prawa od strony formalnej → zasada legalizmu, uznająca za przestępstwo tylko czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia

• Wprowadzała domniemanie niewinności i nietykalność osobista.

• Oskarżony podmiotem w procesie.

Pierwszy kodeks karny rewolucyjnej Francji wydany został w 1791 r. w postaci dwóch ustaw:

• Nawiązywał on do podstawowych zdobyczy ideologii oświeceniowej.

• Składał się on z dwóch części:

1. Ogólna – mówiła o karach w ogólności, recydywie, wyrokach zaocznych, skutkach skazania, itp.

2. Druga – zajmowała się katalogiem przestępstw i kar, i grożącym za nie karom.

• Nie obejmował on całości problematyki prawa karnego, a zajmował się zasadami wymiaru kary i rodzajami kar.

• Głoszono ideę równości w karaniu, ścisłego określenia kar w ustawie, współmierności kary do przestępstwa, ekonomii kary.

• Brak kwalifikowanych kar śmierci (tylko w wyjątkowych przypadkach), kar mutylacyjnych, kar konfiskaty.

• Surowość ze względu na istnienie na ogół sankcji bezwzględnie oznaczonych, uniemożliwiających uwzględnianie przy wymiarze kary indywidualnych sytuacji.

W 1795 r. wydano kodeks o przestępstwach i karach:

• Obszerny, złożony z 646 artykułów.

• Dotyczył reformy prawa karnego procesowego.

• Surowe kary za przestępstwa przeciw bezpieczeństwu wewnętrznemu, udział w spiskach, etc.

Code penal z 1810 r. → pierwszy klasyczny kodeks karny „triumfującego mieszczaństwa”:

• Zawierał wyłącznie przepisy prawa karnego materialnego.

• Składał się z rozdziału wstępnego i 4 części: dwie pierwsze miały charakter ogólny, dwie pozostałe szczególny.

• Jego sformułowania były jasne i precyzyjne.

• Trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia w zależności od charakteru kary i rodzaju sądów:

1. Za zbrodnie przewidziane były kary dręczące i hańbiące lub tylko hańbiące, wymierzane przez sądy przysięgłych.

2. Za występki kary poprawcze, sądzone przez trybunały policji poprawczej.

3. Wykroczenia podlegały karom policyjnym, orzekanym przez sądy policji prostej.

• Wielka surowość, służąca idei odstraszenia → powrócono do stosowania kar śmierci i karę konfiskaty majątku. Niektóre przestępstwa karane były piętnowaniem skazanego przez wypalanie znaków na ciele. Z karami łączyła się śmierć cywilna.

• Zadaniem kodeksu była ochrona podstaw nowego ustroju społeczno-gospodarczego → ochrona „świętego i nienaruszalnego” prawa własności prywatnej.

• W pierwszych dziesiątkach lat po wydaniu kodeksu usunięto niektóre kary okrutne i odstraszające.

• Późniejsze nowelizacje podejmowane w czasach III Republiki zmierzały do złagodzenia systemu represji karnej, szerszego uwzględniania okoliczności łagodzących, ostrzejszego traktowania recydywistów od osób skazanych po raz pierwszy.

• Kodeks z 1810 r. obowiązywał we Francji do 1994 r.

Zasady procesu cywilnego rzymsko-kanonicznego:

W procedurze sądowej we Włoszech nastąpił rozdział dróg postępowania sądowego na proces w spawach cywilnych i karnych.

Podstawą postępowania w sprawach cywilnych stały się zasady rzymskiego procesu cywilnego, stosowane w średniowiecznej praktyce sądów kościelnych, udoskonalonego w doktrynie glosatorów, komentatorów i kanonistów → proces rzymsko-kanoniczny. Stosowany był od XIII w. w praktyce komun włoskich i przenikał wraz z sądownictwem kościelnym do różnych krajów.

Zasady procesu cywilnego:

1. Zasada pisemności postępowania – proces toczył się poprzez wymianę pism między stronami.

2. Zasada skargowości – wytaczany na podstawie skargi.

3. Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) – od woli strony zależało rozpoczęcie procesu, czyli sędzia działał dopiero po otrzymaniu skargi powoda oraz same strony dysponowały swymi prawami procesowymi i materialnymi.

4. Zasada kontradyktoryjności (sporności) – do stron należało gromadzenie i przedstawianie materiału procesowego. Sędzia nie działał z urzędu w żadnym stadium, lecz tylko na wniosek stron. Nie mógł dochodzić nowych faktów i dowodów niepowołanych przez stronę → opierał się tylko na materiale zebranym przez strony i w wyrokowaniu musiał się trzymać treści żądań powoda.

5. Zasada prawdy formalnej – sędzia nie mógł brać pod uwagę okoliczności, które były mu znane, ale nie zostały przedstawione → co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle.

6. Zasada legalnej teorii dowodowej – przy ocenie dowodów sędzia nie mógł kierować się własnym przekonaniem, ale musiał trzymać się przewidzianych prawem reguł.

Stadia procesu (przewlekłe):

1. Wniesienie przez powoda do sądu pozwu – wraz z pisemną skargą, która miała zawierać nazwisko powoda i pozwanego, przedmiot roszczenia, określenie sądu i podstawę prawną. Sędzia uznawszy, że skarga odpowiada wymogom formalnym pozywał urzędowo drugą stronę i ustalał termin stawienia się w sądzie.

2. Odezwa pozwanego – mógł wnieść pisemną obronę przeciwko roszczeniom powoda, podnosząc zarzuty (ekscepcje):

1. Deklinatoryjne – zwalniały od wdania się w spór.

2. Peremptoryjne – zniweczenie pretensji powoda przez wniesienie, np. zarzutu, że nastąpiło przedawnienie.

3. Dylatoryjne – zmierzające do odroczenia sporu → chwilowe oddalenie sprawy.

1. Replika – sposób odpowiedzi powoda na obronę pozwanego, przy czym pozwany mógł na nią odpowiedzieć (duplika).

2. Litiskontestacja (litis contestatio) – następował merytoryczny rozbiór sporu. Spór był umocniony przed sądem → stronie nie wolno było się z niego wycofać bez zgody sądu i przeciwnika procesowego, nie można było zmieniać też treści skargi. Postępowanie dalej polegało na wymianie pism między stronami, ale celem było merytoryczne badanie sprawy poprzez ustalanie faktów wymagających udowodnienia, a wyeliminowanie faktów bezspornych. Służyła temu wypracowana w procesie kanoniczym metoda wyodrębniania pozycji spornych w sprawie u wymagających udowodnienia w postaci artykułów dowodowych → przedstawienie przez powoda skargi na piśmie w postaci krótkich zdań (pozycji, artykułów), zawierających jeden fakt, do których pozwany musiał się ustosunkować. Ciężar dowodu spoczywał na tym, kto twierdził, a nie na tym, kto zaprzeczał (przyznanie się strony, przysięga, zeznania świadków, dokumenty).

3. Wyrok stanowczy – wydawany po zakończeniu postępowania dowodowego, na podstawie zebranych materiałów. Prawomocny wyrok stawał się tytułem egzekucyjnym.

Środkiem odwoławczym od wyroków była apelacja → odwołanie wnoszone przez stronę procesową do sądu wyższej instancji. Istniała możliwość dwukrotnej apelacji.

Zestaw 14

Władza ustawodawcza w konstytucji USA:

Władza ustawodawcza należy do Kongresu, składającego się z dwóch izb: Izby Reprezentantów i Senatu.

Skład i sposób wyboru Izby Reprezentantów:

• Jest wybierana na 2 lata i liczy 435 członków, przy czym warunkiem wyboru jest ukończenie 25 lat i posiadanie od co najmniej 7 lat obywatelstwa amerykańskiego.

• Zasady czynnego prawa wyborczego zostały uregulowane w ustawodawstwie stanowym → duże różnice w prawach wyborczych poszczególnych stanów.

• Pierwotnie wysoki cenzus majątkowy. W pierwszej połowie XIX w. zaczęto przyznawać prawa wyborcze osadnikom i farmerom. Od 1870 r. prawa wyborcze zostały zagwarantowane ludności murzyńskiej, a od 1920 r. kobietom.

Skład i sposób wyboru senatu:

• Senat składa się ze 100 senatorów → po 2 z każdego stanu. Są oni wybierani na 6 lat, przy czym co 2 lata wymianie ulega wyboru 1/3 senatorów.

• Bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 30 lat i co najmniej 9 lat są obywatelami USA.

• Od 1913 r. wybierani są oni w wyborach powszechnych przez ludność danego stanu.

• Ma charakter izby wyższej państwa federalnego.

• Twórcy konstytucji przyjęli zasadę równej reprezentacji → senatorowie reprezentują różne liczby wyborców.

• Senatowi przewodniczy, bez prawa głosu, wiceprezydent.

Funkcja ustawodawcza Kongresu:

• Główną funkcją Kongresu jest stanowienie ustaw. Specyfiką amerykańskiego ustawodawstwa jest możliwość wydawania tzw. ustaw prywatnych, dotyczących konkretnych osób i konkretnych spraw.

• Inicjatywa ustawodawcza należy do obu izb → nie ma jej prezydent.

• Prezydent przedstawia katalog pożądanych inicjatyw ustawodawczych, które następnie są realizowane przez kongresmenów, wywodzących się z partii prezydenta → pośredni wpływ władzy wykonawczej na ustawodawczą.

• W zakresie projektów ustaw podatkowych inicjatywa przysługuje wyłącznie Izbie Reprezentantów.

• Obie izby mają tę samą pozycję w toku ustawodawczym → zgoda obydwu jest konieczna, by ustawę można było przedstawić prezydentowi do podpisu.

• Ustawy przyjmowane są zwykłą większością głosów. Kwalifikowana większość 2/3 wymagana jest w obu izbach przy powtórnym głosowaniu nad ustawą zwróconą przez prezydenta oraz przy rekomendowaniu stanom poprawek do konstytucji.

Procedura impeachmentu:

• Wyższym urzędnikom federalnym Izba Reprezentantów może postawić zarzut popełnienia zdrady, przekupstwa lub dopuszczenia się innej ciężkiej zbrodni lub przewinienia.

• Rozpatrywanie takich zarzutów i orzekanie o winie należy do Senatu, a wyrok skazujący wymaga większości 2/3 obecnych. Głosowanie odbywa się jawnie, każdy senator wywołany do głosu przedstawia swe stanowisko wraz z uzasadnieniem.

• W przypadku prezydenta, Senatowi przewodniczy prezes Sądu Najwyższego.

• Wyrok w sprawie wniesionej w trybie impeachmentu opiewać może wyłącznie na usunięcie z urzędu i utratę prawa do zajmowania w przyszłości jakiegokolwiek urzędu federalnego.

• Podstawą wszczęcia procedury impeachmentu może być to wszystko, co izba uzna za wystarczające.

• Prezydent nie ma tu prawa łaski.

Szczególne uprawnienia Senatu:

• Większością 2/3 wyraża on zgodę na zawieranie traktatów międzynarodowych, zwykłą większością na mianowanie ambasadorów oraz nominacje prezydenta na wszystkie wyższe stanowiska federalne.

• Prezydent wskazuje swego kandydata i dopiero po uzyskaniu zgody Senatu dokonuje nominacji.

Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1845 roku:

• Kodyfikacja państwa absolutyzmu policyjnego dostosowana do realiów ustroju feudalno-pańszczyźnianego.

• Złożony z 2224 artykułów zawierał grupę przepisów należących do części ogólnej → próba naśladowania postępów techniki legislacyjnej.

• Pojęcie przestępstwa zdefiniowane jako wszelkie naruszenie ustawy karnej.

• Kodeks dopuszczał stosowanie analogii.

• Kodeks przewidywał karalność czynności przygotowawczych, a nawet samo „przestępne zamierzenie”.

• W katalogu przestępstw rozbudowane były przestępstwa przeciwko władzy państwowej → kara śmierci.

• Kary dzieliły się na:

1. Główne – pozbawienie wszelkich praw połączone z karą śmierci lub z zesłaniem na ciężkie roboty lub na zesłaniem na Syberię. Obostrzone przez chłostę, piętnowanie, etc.

2. Poprawcze – zesłanie krótkotrwałe, roty aresztanckie, osadzenie w twierdzy, więzienie, kary cielesne, grzywna.

• Zachowano stanowy charakter kar.

• Wprowadzane zmiany:

• Zniesienie w 1863 r. kar cielesnych (chłosty i piętnowania), ale chłostę stosowano jako karę dyscyplinarną.

• W 1866 r. reforma dokonana w związku z reformą sądownictwa i uchwalenie ustawy o karach wymierzanych przez sędziów pokoju → odrębne uregulowanie wykroczeń.

• W 1885 r. kolejna rewizja o niewielkim znaczeniu.

• Liczne ustawy szczególne.

Prawo spadkowe w XIX i XX wieku:

W ustroju kapitalistycznym było to związane z instytucją własności prywatnej → podstawowy czynnik jej trwałości i kontynuacji z pokolenia na pokolenie poprzez gromadzenie kapitałów.

Główne założenia prawa spadkowego:

1. Zasada formalnej powszechności praw spadkowych i równości w dziedziczeniu – zniesienie wszelkich przywilejów starszeństwa i płci w dziedziczeniu, jak i dziedziczenia jednostkowego. Wyjątkiem było prawo spadkowe dzieci nieślubnych oraz gorsza pozycja małżonka w dziedziczeniu.

2. Zagwarantowanie w dziedziczeniu praw rodziny – w interesach trwałości i dobrej organizacji oraz ochrona interesów jej członków. Służył temu zachowek → zapewnienia osobom najbliższym spadkodawcy określonych korzyści ze spadku.

3. Zasada podzielności spadków – wyrażała jego indywidualizm. Nie można było zmusić spadkobierców do pozostawiania spadku niepodzielnego, każdy z nich mógł żądać swego udziału spadkowego w naturze.

4. Liberalizm w zakresie dysponowania mieniem przez jednostkę – przyjęcie zasady swobody testowania → początkowa przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym.

Dziedziczenie testamentowe:

• Każdy miał zdolność do sporządzenia testamentu, z ograniczeniami dotyczącymi zdolności do czynności prawnych w ogóle. Zdolność testowania uzależniona od wieku lub stanu umysłowego. W prawie austriackim i rosyjskim istniały zakazy sporządzania testamentu przez stan duchowny, a marnotrawcy mogli dysponować tylko ½ majątku.

• Można było dokonać rozporządzeń ostatniej woli na rzecz każdego.

• Zastrzeżenie, że swoboda testowania nie może naruszać praw spadkowych, czyli dziedziców koniecznych → początkowo to tylko zstępni i wstępni testatora, dopiero później małżonkowie.

• W XIX w. wykształciły się dwa sposoby zabezpieczenia praw dziedziców koniecznych:

1. System zachowku – nawiązywał do rzymskiej części obowiązkowej (½), czyli pewnego minimalnego udziału w spadku najbliższych krewnych testatora. Osoby uprawnione do zachowku otrzymywały roszczenie do spadkobiercy powołanego w testamencie o zapłatę sumy pieniężnej stanowiącej równowartość należnej im części obowiązkowej ze spadku → utrzymanie spadku w stanie niepodzielnym. Spadkobiercy konieczni byli wierzycielami dziedzica testamentowego. Pozbawienie prawa do zachowku (wydziedziczenie) mogło nastąpić tylko z pewnych ustawowych przyczyn.

2. System rezerwy – wykształcony w Kodeksie Napoleona. Dzielono spadek na dwie idealne ułamkowe części: część rozporządzalną i rezerwę. Spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać tylko pierwszą częścią. Przy systemie rezerwy dziedzice konieczni byli rzeczywistymi spadkobiercami, którym służyło prawo o charakterze bezwzględnym do określonej materialnej części spadku → sprzyjało to rozdrabnianiu majątków.

3. Podział na dobra rodowe i nabyte – wykształcił się w Rosji. Dobrami nabytymi spadkodawca mógł swobodnie dysponować, dobrami rodowymi nie.

Dziedziczenie ustawowe:

• Obejmowało początkowo bardzo szeroki krąg krewnych, ale upośledzoną pozycję zajmował małżonek i dzieci nieślubne.

• Ograniczanie kręgu spadkobierców ustawowych w celu odsunięcia od korzyści w spadku osób zupełnie ze spadkodawcą uczuciowo niezwiązanych („wesołych spadkobierców”) oraz stopniowe polepszanie praw spadkowych dzieci nieślubnych i małżonka spadkodawcy.

• Programowa likwidacja przywilejów w dziedziczeniu oraz wszelkich form sukcesji jednostkowej na rzecz równego udziału wszystkich spadkobierców w spadku.

• Kodeks Napoleona – zakaz substytucji fideikomisarnych → instytucji podstawienia powierniczego, która w epoce feudalizmu stanowiła środek przechodzenia w stanie nieuszczuplonym z pokolenia na pokolenie fortun.

• Zagwarantowanie spadkobiercom równych udziałów w majątku spadkowym → możliwość podziału spuścizny in natura.

W połowie XIX w. zaczęły ujawniać się ujemne skutki ekonomiczne powyższych zasad prawa spadkowego dla struktury własności ziemskiej. Na niebezpieczeństwo społeczne i ekonomiczne nadmiernego rozdrobnienia własności ziemskiej najwcześniej zwracano uwagę we Francji → zapoczątkowano tam program przeciwdziałania rozproszkowaniu własności ziemskiej, co rozpowszechniło się z czasem i w innych krajach Europy.

Zestaw 15

Władza wykonawcza w konstytucji USA:

Władza wykonawcza w USA sprawowana jest przez prezydenta, któremu pomaga administracja federalna.

Sposób wyboru prezydenta:

• Jest wybierany na okres 4 lat w wyborach pośrednich.

• Ciałem uprawnionym do wyboru jest kolegium elektorów. Każdy stan posiada tylu elektorów, ile ma łącznie miejsc w Kongresie → 538 elektorów, powoływani są w wyborach, w ramach ordynacji obowiązującej w wyborach do parlamentu.

• Kandydaci na prezydenta znani są przed wyborami i pozostają związani z jedna z dwóch partii. Wybór elektora z danej partii to oddanie głosu na konkretnego kandydata → wybory w praktyce są bezpośrednie.

• Gdy żaden z kandydatów nie może osiągnąć wymaganej większości w kolegium elektorskim, wyboru może dokonać Izba Reprezentantów, przy czym głosowanie odbywa się w poszczególnych stanach.

• Jednocześnie z wyborem prezydenta dokonuje się wyboru wiceprezydenta → obejmuje on urząd w przypadku śmierci, rezygnacji lub złożenia ze stanowiska urzędującego prezydenta.

• Prezydentem może zostać osoba mająca ukończone 35 lat, urodzona w USA i mieszkająca tam od co najmniej 14 lat.

• W 1947 r. przyjęto XXII poprawkę do konstytucji → ta sama osoba może być prezydentem przez dwie kadencje.

Uprawnienia prezydenta:

• Jest on głównodowodzącym armii. Za zgodą Senatu obsadza urzędy, mianuje sędziów Sądu Najwyższego, ambasadorów, kieruje wszystkimi sprawami administracyjnymi federacji, prowadzi politykę zagraniczną. Zawiera umowy międzynarodowe i, za zgodą senatu, traktaty.

• Kompetencje ulegały rozszerzeniu w okresie wojen → od II wojny światowej wzrost jego znaczenia.

• Teoria kompetencji domniemanych → prezydentowi przysługują nie tylko uprawnienia pozytywnie wyliczone w konstytucji, ale również takie, które wynikają bezpośrednio z zadań i funkcji głowy państwa.

• Prezydenckie weto zawieszające → wobec ustaw uchwalonych przez Kongres. W ciągu 10 dni od przesiania mu ustawy może on zwrócić ją Kongresowi do ponownego rozpatrzenia. Do uchylenia większość 2/3 w obu izbach.

• Weto kieszonkowe → jeśli Kongres odraczając swoje obrady uniemożliwia prezydentowi zwrócenie zawetowanego projektu, to nie staje się on ustawą i Kongres nie może już takiego weta obalić.

Administracja federalna:

• Prezydent wykonuje swoje uprawnienia z pomocą mianowanych przez siebie urzędników federalnych.

• Stanowi ją: 13 departamentów (z sekretarzami stanu), urząd wykonawczy prezydenta i jego biuro, ponad 20 niezależnych agencji administracyjnych, federalne agencje gospodarcze, niezależne komisje.

• Sekretarze stanu są nominowani przez prezydenta i tylko przed nim odpowiedzialni. Są doradcami prezydenta, nie tworzą gabinetu, ich zebraniom przewodniczy prezydent, który nie jest skrępowany opiniami ministrów.

• Istnieje tzw. zasada łupów → w przypadku objęcia prezydentury przez przedstawiciela konkurencyjnej partii obsadza wszystkich urzędników federalnych ulega zmianie.

Postulaty humanitarystów i reformy prawa karnego materialnego w Oświeceniu:

Powstanie humanitarnej doktryny prawa karnego w XVIII wieku:

• Ruch kodyfikacyjny wieku Oświecenia był inspirowany ogólnymi hasłami ideologii oświeceniowej i postulatami myślicieli epoki → walka o humanitarną reformę ustawodawstwa kryminalnego (szkoła/doktryna humanitarna).

• Christian Thomasius – jeden z pierwszych przedstawicieli nurtu humanitarnego w prawie karnym, filozof niemieckiego Oświecenia. Występował m.in. przeciw karalności czarów i okrucieństwom „polowań na czarownice”.

• Ośrodkiem skupiającym zwolenników kierunku humanitarnego stała się francuska Encyklopedia.

• Każdy z myślicieli i pisarzy politycznych epoki zajmował stanowisko w sprawie „uczłowieczenia” dotychczasowego systemu karania → Instrukcja Katarzyny II.

• Największy wpływ wywarli Wolter i Cesare Beccaria.

Program humanitarystów w dziedzinie prawa karnego materialnego:

• Program humanitarnej reformy ustawodawstwa kryminalnego dotyczył przede wszystkim przejawów bezprawia i okrucieństwa systemu karania w dziedzinie procesu karnego → reforma prawa karnego materialnego.

• Głównym celem wystąpień humanitarystów była walka z feudalnym bezprawiem i samowolą w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości z arbitralnością sędziów.

1. Domagano się określenia przez prawo, co jest przestępstwem i jaka zań grozi kara → nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege jako hasło skierowane przeciw praktyce stosowania analogii w prawie karnym.

2. Zastąpienie fragmentarycznych źródeł kompletną kodyfikacją prawa karnego, zawierającą określenie wszystkich rodzajów przestępstw → formuła Benthama: „co nie jest w kodeksie, nie nie może być prawem”.

3. Humanitaryści domagali się, by ustawa obowiązywała wszystkich jednakowo → zapowiedź zasady formalnej równości wobec prawa karnego.

4. Wystąpienia humanitarystów o pełną subiektywizację odpowiedzialności karnej → zerwanie z pozostałościami odpowiedzialności obiektywnej (za skutek) i ostateczną jej indywidualizację, czyli zniesienie pozostałości odpowiedzialności zbiorowej i jakichkolwiek przejawów represji karnej wobec osób niewinnych.

5. Postulaty dotyczące zmiany katalogu przestępstw i ich kwalifikacji → głownie przestępstwa przeciw religii, zniesienie karalności czarów i magii, zniesienie karalności samobójstwa.

6. Najwięcej miejsca zajął problem kary, a okrucieństwo istniejącego systemu kar wywoływało ich protest → oparto się na założeniach utylitaryzmu społecznego. Istotą kary nie był już odwet czy dręczenie winowajcy, ale osiągnięcie za jej pomocą określonych pożytecznych dla społeczeństwa celów (np. zapobieganie/poprawa).

• Przykłady kar: użyteczna dla społeczeństwa praca, pozbawienie wolności połączone z obowiązkiem pracy.

• Niektórzy kwestionowali sens i skuteczność kary śmierci → nie surowość, lecz długotrwałość kary wywiera największe wrażenie na duszę człowieka. Dodatkowo brak nieodwracalności w przypadku pomyłki.

• Postulaty zniesienia kar okrutnych, połączonych z męczarnią skazanego, jak kwalifikowane kary śmierci.

• Problem ekonomii kar → kara winna była być wymierzana tylko w granicach osiągnięcia jej skuteczności.

• Kara miała być określona ustawowo, współmierna do przestępstwa i relatywna.

• Sprawiedliwości i użyteczności kary decyduje szybkość jej zastosowania.

• Postulat nieuchronności kary → jednym z najistotniejszych środków powstrzymujących od popełnienia przestępstw jest nie okrucieństwo kar, lecz ich nieuchronność.

Ogólne założenia kodyfikacji karnych w XVIII i XIX wieku:

1. U podstaw programu kodyfikacji prawa karnego legły dwa fundamentalne założenia:

1. Zasada legalizmu (ustawowości) – przestępstwem jest tylko czyn zabroniony pod groźbą kary w ustawie → nie ma przestępstwa bez ustawy (nullum crimen sine lege).

2. Zasada formalnej równości obywateli wobec prawa karnego.

1. Dążenie do pełnej subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności karnej.

2. Zwycięstwo odniosła zasada prawnopublicznego charakteru przestępstwa.

3. Cele i charakter represji karnej zostały określone względami utylitaryzmu, racjonalizacji i laicyzacji prawa.

• Przebudowa katalogu przestępstw – racjonalizacja przestępstw przeciw religii, obraza majestatu staje się przestępstwem przeciwko władzy państwowej, znikają przestępstwa jak czary czy samobójstwo, inne spojrzenie na przestępstwa przeciwko mieniu (ochrona własności indywidualnej).

• Przebudowa katalogu kar – tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących → ograniczano karę śmierci, rozbudowywano system kar pozbawienia wolności, spory wokół kary konfiskaty (dotyka też niewinnych).

1. Zmiany dotyczące techniki kodyfikacyjnej → osiągnięcie trzech celów:

1. Dążono do nowej systematyzacji przepisów prawa karnego w kierunku podziału na część ogólną, omawiającą ogólne założenia odpowiedzialności karnej, oraz część szczególną, zajmującą się rodzajami przestępstw i kar.

2. Dążenie do całkowitego rozgraniczenia przepisów prawa materialnego i procesowego

3. Odchodzono od kazuistyki na rzecz budowy norm abstrakcyjnych, zwięzłych i jak najbardziej ogólnych.

Władza sądownicza w Anglii do XV wieku:

Od końca XII w. kształtowała się w Anglii nowa struktura sądownictwa królewskiego → pomimo wydania Statutu Westminsterskiego (1295) struktura ta przetrwała praktycznie do XIX w. w dwuszczeblowej formie.

Na szczeblu centralnym funkcje sądowe w imieniu króla wykonywane były przez kurię królewską i rozdzielone między:

1. Izbę Lordów –charakter najwyższej instancji odwoławczej oraz uprawnienia do sądzenia lordów.

2. Sąd Spraw Pospolitych (westminsterski) – wyodrębnił się z kurii w XII w. i rozpatrywał sprawy cywilne.

3. Sąd Ławy Królewskiej (westminsterski) – wyodrębnił się z kurii w XIII w. i rozpatrywał sprawy karne.

4. Sąd Exchequeru (westminsterski) – w XIII w. dla rozpatrywania skarg przeciw koronie w dziedzinie skarbowej.

5. Sąd Kanclerski – samodzielne załatwianie petycji kierowanych do króla. Stosowano tu postępowanie uproszczone, mniej formalne i kierowano się zasadą słuszności.

Sądownictwo królewskie zyskało duży autorytet → sądy sprawowane przez baronów ulegały likwidacji.

Na szczeblu lokalnym:

1. Sądy koronne delegowane – od XIV w. Sędziowie koronni sprawowali funkcje objazdowe i rozpatrywali sprawy sądowe w terenie → 6 okręgów sądowych. To sprawy cywilne i karne, najcięższe sprawy były zastrzeżone dla ich kompetencji.

2. Sędziowie pokoju – uzyskali uprawnienia administracyjne i skupili w swym ręku władzę sądową w sprawach karnych.

3. Sędziowie miejscy – mianowani przez króla. Zajmowali się drobnymi sprawami bieżącymi.

Działalność sędziów pokoju i sędziów koronnych doprowadziła inne sądy lokalne do upadku, a sądy panów feudalnych zostały zredukowane niemal do zera. Funkcjonowały jedynie sądy kościelne, których kompetencja ulegała ograniczeniu.

Od XIII w. rozwijała się instytucja sądów przysięgłych:

• Stał się szczególną formą udziału czynnika ludowego, czyli niefachowych przedstawicieli społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości → obok królewskich sędziów zawodowych i sędziów pokoju.

• Byli wybierani w hrabstwach spośród zamożnych posiadaczy ziemskich, cieszących się nienaganną opinią.

• Współudział sędziów przysięgłych w wymiarze sprawiedliwości najczęściej przybierał trojaką formę:

1. Wielka Ława – decydowała o postawieniu w stan oskarżenia. Albo umarzała sprawę, albo kierowała ją dalej.

2. Ława orzekająca w sprawach karnych – składała się z ławy przysięgłych i fachowych sędziów nominowanych. Polegała na oddzieleniu orzeczenia o winie od orzeczenia o wymiarze kary. Decydowała o winie, a sędziowie o karze. Werdykt musiał zapaść jednomyślnie.

3. Ława dla spraw cywilnych – niełatwo było rozgraniczyć kompetencję między ławą a sędziami. W praktyce przysięgli orzekali o stanie faktycznym, a sędziowie na podstawie orzeczenia stosowali przepis prawa.

Zestaw 16

Władza sądownicza w konstytucji Stanów Zjednoczonych i praktyce w XIX i XX wieku:

Struktura i kompetencje sądów federalnych w Konstytucji z 1787 roku:

• Konstytucja ustanowiła Federalny Sąd Najwyższy.

• Organizację niższych instancji sądownictwa federalnego pozostawiła Kongresowi.

• Zakres spraw, które należeć mają do sądów federalnych: wszystkie sprawy wynikające z konstytucji, ustaw federalnych i traktatów międzynarodowych, spory między stanami oraz między stanem i obywatelem innego stanu, między obywatelami różnych stanów i między obywatelami różnych państw.

• W sprawach dotyczących obcych dyplomatów oraz gdy jedną ze stron sporu jest stan, sądem pierwszej instancji jest Sąd Najwyższy. We wszystkich pozostałych Sąd Najwyższy orzeka jako instancja apelacyjna.

• Konstytucja wprowadziła trójszczeblową strukturę sądów federalnych złożonych z wykwalifikowanych prawników:

1. Sądy obwodowe – sądy najniższej instancji, rozpoznające w składzie jednoosobowym sprawy karne cywilne.

2. Sądy apelacyjne – sądy drugiej instancji w, które orzekają w trzyosobowych składach w sprawach apelacyjnych od orzeczeń sądów obwodowych oraz jako pierwsza instancja w poważniejszych sprawach.

3. Sąd Najwyższy – składa się on z przewodniczącego i 9 sędziów, mianowanych dożywotnio za zgodą Senatu przez prezydenta. Usunięci mogą być tylko w trybie procedury impeachmentu.

• Wykształciły się federalne sądy specjalne, orzekające w sprawach skarbowych, patentowych, celnych → od ich orzeczeń można się odwoływać do sądów apelacyjnych.

• Konstytucja gwarantuje wprowadzenie sądów przysięgłych → ławy przysięgłych działają w sprawach karnych i cywilnych.

Sądownictwo stanowe:

• Regulowane w konstytucjach i ustawach stanowych.

• Jest dwu- lub trzyinstancyjne, ze stanowym Sądem Najwyższym na czele.

• Na szczeblu najniższym orzekają sędziowie pokoju, wyższą instancją są sądy obwodowe oraz sądy apelacyjne.

• Sądy stanowe rozstrzygają ostatecznie wszystkie sprawy, które nie zostały zastrzeżone dla sądów federalnych.

• W USA nie wykształciło się odrębne sądownictwo administracyjne → właściwe są sądy powszechne.

• Sędziowie stanowi w większości powoływani w drodze wyborów.

Badanie zgodności ustaw z Konstytucją:

• W związku z tzw. precedensem Marshalla uznano, że sędziowie mają prawo badać zgodność ustaw z konstytucją i mogą oni nie stosować aktów niższego rzędu w sytuacji ich sprzeczności z konstytucją.

• Sędziowie federalni badają zgodność ustaw federalnych z konstytucją federalną, sędziowie stanowi zgodność ustaw stanowych z konstytucją stanową.

• Szczególną rolę spełnia federalny Sąd Najwyższy → sprawy te trafiają w trybie odwoławczym.

• Sąd Najwyższy jako realna trzecia władza w państwie → możliwość przeciwstawiania się Kongresowi i prezydentowi.

Zmiany w prawie karnym w Italii u schyłku średniowiecza:

Ogólna charakterystyka włoskiego prawa karnego:

• Miasta włoskie były miejscem narodzin i rozkwitu prawa karnego, poczynając od glosatorów przez komentatorów, którzy na podstawie prawa rzymskiego, kanonicznego i longobardzkiego zaczęli tworzyć nowe, oryginalne uogólnienia teoretyczne.

• Prawo karne włoskie utworzyło cały system, w skład którego weszło wiele nieznanych pojęć i rozwiązań teoretycznych.

• System prawa karnego włoskiego wykształcał się stopniowo od XIII do XVI w.

Zwycięstwo zasady publicznoprawnej:

• Rozpowszechnienie się zasady publicznoprawnej → uznanie każdego przestępstwa za czyn naruszający w jakiejś mierze interesy ogółu przez sam fakt zakłócenia ustalonego przez państwo porządku publicznego.

• Początkowo organizmy miejskie były za słabe by przejąć na siebie zwalczanie wszelkich naruszeń porządku → pewna część przestępstw pozostawiona w zakresie dochodzenia sprawiedliwości samym zainteresowanym, a władza ograniczała się do pośrednictwa między przestępcą a pokrzywdzonym w celu pojednania.

• W miarę narastania konfliktów coraz silniejsza była potrzeba objęcia państwowym prawem karania wszelkich naruszeń porządku publicznego → wymierzenie kary staje się wyłącznym atrybutem władzy państwowej.

• Przestępca nie może uniknąć kary publicznej → w miejsce germańskiego systemu kar pieniężnych wkracza rzymski system kar cielesnych, które stają się obligatoryjne przy cięższych przestępstwach.

• Przestępstwa dzielono na najcięższe, ciężkie i lekkie, oraz na przestępstwa zwyczajne i nadzwyczajne.

Subiektywne przesłanki odpowiedzialności i wina:

• Uznanie strony podmiotowej przestępstwa za czynnik stanowiący podstawę odpowiedzialności.

• Czynniki subiektywne mówiące o wewnętrznym nastawieniu sprawcy do czynu, o jego świadomości, zamiarze, woli popełnienia przestępstwa stały się przesłankami odpowiedzialności karnej→ należy patrzeć nie na rezultat, lecz na wolę, jako nauka Kościoła, która mówiła o woli popełnienia czynu jako o czynniku decydującym o zaistnieniu grzechu.

• Zaczęto wyróżniać poszczególne formy winy:

1. Wina umyślna (dolus) – sprawca wykazał zamiar, wolę wywołania skutku przestępnego, przewidział skutek czynu.

2. Wina nieumyślna (culpa) – brak zamiaru popełnienia przestępstwa, a więc działanie w braku świadomości przestępstwa → to wszelkie działania z niedbalstwa.

3. Przypadek – sprawca nie mógł przewidzieć czynu przestępnego nawet przy zachowaniu należytej staranności.

• Znacznemu ograniczeniu uległy przejawy odpowiedzialności zbiorowej.

• Zrównanie odpowiedzialności karnej kobiet z odpowiedzialnością mężczyzn → odpowiadały przed sądem.

• Odpowiedzialność karna nieletnich → nieletniemu nie można przypisywać takiej samej winy, co dorosłemu, ze względu na jego ograniczoną poczytalność. Brano pod uwagę stopień rozwoju umysłowego jednostki, który determinował stopień świadomości czynu przestępnego.

Warunki bezkarności i obrona konieczna:

• Doszło do opracowania reguł dotyczących okoliczności, gdy czyn nie podlegał karze → przesłanki bezkarności.

• Najważniejsza była obrona konieczna, czyli dopuszczalność odparcia napaści. Obrona musiała być umiarkowana:

• Czyn musiał być dokonany w rzeczywistej obronie tylko z powodu napaści.

• Reakcja nastąpiła natychmiast.

• Została dokonana środkami odpowiadającymi środkom użytym przez napastnika.

• Niezachowanie tych przesłanek prowadziło to przekroczenia granic obrony koniecznej.

• Wykształciła się instytucja pomocy koniecznej, czyli działań w celu udzielenia pomocy napadniętemu.

• Pomoc własna, czyli egzekwowanie przez jednostkę swych praw w drodze samopomocy była niedopuszczalna.

• Dozwolenie zemsty na złodzieju przyłapanym nocą w domu.

• Wypadki bezkarności czynów popełnionych w afekcie, w stanie silnego wzburzenia umysłu, ograniczającego świadomość sprawcy.

• Bezkarna była kradzież z nędzy pod warunkiem, że w szczególnych okolicznościach.

Formy stadialne przestępstwa i usiłowanie:

• Uznawano, że o przestępstwie decydować powinien zamiar, a nie skutek wywołany w świecie zewnętrznym.

• Wytworzenie konstrukcji prawnej usiłowania → rozwinęła się nauka o trzech różnych stopniach usiłowania, będących w istocie stadiami czynu przestępnego:

1. Sam zamysł, zły zamiar – usiłowanie oddalone.

2. Przystąpienie do działania, czyli czynności przygotowawcze – usiłowanie bliskie.

3. Niedoprowadzenie do skutku – usiłowanie najbliższe.

Odpowiedzialność za udział w przestępstwie:

• Szczegółowo uregulowane odpowiedzialności za przestępstwo nie tylko samego sprawcy, ale każdego kto brał udział.

• Niektóre źródła przewidywały odpowiedzialność każdego ze współsprawców za cały czyn, niektóre starały się określić odpowiedzialność uczestników według stopnia udziału w przestępstwie.

• Statuty przewidywały trzy rodzaje udziału w przestępstwie:

1. Mandat – polecenie lub nakaz popełnienia przestępstwa.

2. Consilium – udzielenie rady, pomocy moralnej.

3. Auxilium – pomoc natury fizycznej, np. dostarczenie środków.

• Udzielenie pomocy po dokonaniu przestępstwa (poplecznictwo) ujmowano jako odrębne przestępstwo.

• Odrębną formą udziału w przestępstwie był spisek → porozumienie przestępcze między kilkoma osobami.

System kar:

• Ujęcie kary: uznanie publicznoprawnego charakteru kary i wypieranie kar kompozycyjnych przez kary na życiu i ciele.

• Ukaranie sprawcy stało się rzeczą państwa, reakcją władzy państwowej na przestępstwo.

• Celami kary były: konieczność odpłaty, unieszkodliwienia sprawcy, zapewnienia porządku publicznego, odstraszenie, itp.

• Początkowo panował longobardzki system kar → podstawowym środkiem karnym była kara pieniężna składająca się z kompozycji (okup płacony pokrzywdzonemu lub jego rodzinie) oraz grzywny (na rzecz państwa).

• Kary cielesne (na życiu i ciele) miały początkowo charakter subsydiarny → sprawca nie chciał lub nie mógł zapłacić okupu.

• W niektórych sytuacjach już wcześnie pojawiają się obligatoryjne kary cielesne.

• Stopniowo kary cielesne z pomocniczych stały się karami podstawowymi → zwiększył się zakres przestępstw, przy których niedopuszczalne było wykupienie się od kary.

• Ustawodawstwo nowo powstałych państewek absolutnych wykazywało tendencję do całkowitego wypierania kar kompozycyjnych przez kary cielesne.

• Wyróżniano kary zwyczajne i kary nadzwyczajne nieprzewidziane w statutach.

Wymiar kary w statutach włoskich:

1. Kary ściśle oznaczone za dane przestępstwo – wadzenie całych taryf karnych, których sędzia musiał się ściśle trzymać. Przepisy o charakterze ogólnym wprowadzały możność zmieniania kary w określonych granicach → ustawowe okoliczności obciążające (w nocy, na cmentarzu, w kościele, w czasie świąt, recydywa, bycie urzędnikiem) i łagodzące (przynależność stanowa).

2. Możność kar arbitralnych – sędzia według swego uznania podwyższał lub obniżał karę przewidzianą w ustawie, bądź gdy dany czyn w ogóle nie był zagrożony karą. W stosunku do czynów wywołujących sprzeciw etyczny, ale niewymienionych jako karalne → drogą analogii wymierzać karę według uznania sądu.

Kodeksy procesu cywilnego w XIX i XX wieku:

Kodyfikacja procesu cywilnego w Austrii:

• W ciągu XIX w. założenia procedury cywilnej austriackiej były ostro krytykowane → przewlekłość, zbytni formalizm i drobiazgowość przepisów proceduralnych.

• Ustawa o postępowaniu w sprawach drobiazgowych z 1873 r.:

• Z inicjatywy Juliusa Glasera.

• Wprowadzono postępowanie jawne i ustne przed sędzią wyrokującym (na zasadzie bezpośredniości).

• Przyjęto zasadę swobodnej oceny dowodów przez sąd.

• Kleinowska procedura cywilna z 1895 r. Franza Kleina:

• Obok zasady pisemności wprowadzono zasadę ustności, jawności i bezpośredniości postępowania sądowego.

• Uzupełniono zasadę kontradyktoryjności zasadą instrukcyjną → sąd z własnej inicjatywy dążył do tego, by strony złożyły wszelkie wyjaśnienia potrzebne do ustalenia okoliczności będących podstawą zgłaszanych przez nie żądań.

• Wprowadzono zasadę swobodnej oceny dowodów.

• Postępowanie cywilne było nie tylko prywatną sprawą stron, ale i pewnym znaczącym zjawiskiem społecznym, a rozstrzygnięcie sporu uwzględniać miało aspekty dobra ogólnego → określona funkcja społeczna.

• Wniesienie skargi przez powoda do sądu rozpoczynało bezzwłocznie działania sędziego.

• Na pierwszym posiedzeniu odbywała się próba pojednania, rozstrzyganie ekscepcji, ewentualnie wydanie wyroku.

• Jeśli sprawa nie została załatwiona na pierwszym posiedzeniu, sąd wyznaczał termin do złożenia pisemnej odpowiedzi na skargę → po tym terminie następowała rozprawa główna.

• W celu koncentracji materiału procesowego sąd mógł z urzędu odrzucać twierdzenia i dowody przytaczane przez strony w zamiarze przewlekania procesu.

Kodyfikacja procesu cywilnego w Prusach i II Rzeszy:

• Zasada pisemności, tajności, formalna teoria dowodowa, podział na stadia, wieloinstancyjność doprowadziły sądownictwo cywilne do upadku.

• Powszechna Ordynacja Sądowa dla Państw Pruskich z 1793 r.:

• Skasowała instytucję adwokatury, wprowadzając na to miejsce udział urzędników sądowych w charakterze asystentów stron w procesie.

• Znosiła zasadę kontradyktoryjności (wolnej rozprawy stron), zastępując ją zasadą śledczą, według której sędzia z urzędu, bez czekania na wniosek stron, a nawet wbrew stanowisku stron mógł dochodzić okoliczności sprawy.

• Założenia ordynacji pruskiej okazały się w praktyce wadliwe → strony traciły zaufanie do sądu, a wykrywanie prawdy materialnej okazywało się w tych warunkach niemożliwe.

• Od lat trzydziestych XIX w. przeprowadzono wiele zmian → ograniczenie zasady śledczej, wprowadzenie trzech stadiów: postępowania przygotowawczego, dowodowego i orzekającego, które toczyły się przed tym samym składem sądzącym.

• Niemiecka procedura cywilna z 1877 r.:

• Realizowała rygorystycznie dwie zasady procesowe: zasadę ustności oraz kontradyktoryjności.

• Ustność postępowania polegała na tym, że sąd zmuszony był przy orzekaniu opierać się wyłącznie na materiale przedstawionym mu w formie ustnej przez strony, a ignorować akty pisemne.

• Wyłączna inicjatywa stron → dysponowanie materiałem procesowym należało do samych stron. Sąd dopuszczał tylko dowody zawnioskowane przez strony oraz wydawał orzeczenie wyłącznie na ich podstawie.

• Tylko postępowanie w sprawach małżeńskich, o ubezwłasnowolnienie i o ustalenie ojcostwa dopuszczało odstępstwa od zasady kontradyktoryjności na rzecz zasady oficjalno-śledczej i inicjatywy sądu.

• Nowelizacje szły w kierunku ograniczenia ustności i zasady kondradyktoryjności na rzecz uwzględnienia zasady kierownictwa sędziowskiego i inicjatywy sądu.

Kodyfikacja procesu cywilnego we Francji:

• Francuski kodeks procedury cywilnej z 1806 r.:

• Wzorował się na postanowieniach ordonansu z 1667 r. → ustność, jawność i swobodna ocena dowodów.

• Zasady procesowe wywodzono z postanowień szczególnych → zasada równości stron, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, koncentracji materiału procesowego, ustności, swobodnej oceny dowodów, formalizmu.

• Wytoczenie powództwa musiało być poprzedzone próbą pojednania → przeprowadzał sędzia pokoju.

• Następowało wytoczenie powództwa za pośrednictwem pełnomocnika sądowego → pozwany też go miał.

• Następowały ustne lub pisemne pertraktacje między pełnomocnikami stron, do czasu, aż jeden z nich (pilniejszy) składał do kancelarii sądu wniosek o wpis sprawy na wokandę.

• Na pierwszym posiedzeniu odbywało się zgłaszanie przez pełnomocników stron konkluzji, czyli ściśle sformułowanych wniosków i zarzutów.

• Na następnym posiedzeniu odbywały się ustne debaty z udziałem stron lub ich adwokatów.

• Materiał faktyczny miał być dostarczony przez strony, ale sąd mógł w pewnym zakresie z własnej inicjatywy domagać się ich uzupełnienia, dokonywać przesłuchania stron, zarządzać ekspertyzy, itp.

• Postępowanie dowodowe prowadzone było przez delegowanego sędziego.

• Oceny dowodów dokonywał sąd na podstawie swobodnego przekonania.

• Wyrok oparty głównie na materiałach przedstawionych przez strony był ogłaszany bezpośrednio po rozprawie w formie krótkiej sentencji.

• W razie nieustanowienia obrońcy lub niestawiennictwa jednego z obrońców zapadał wyrok zaoczny.

• Zwyczajnym środkiem odwoławczym była apelacja → postępowanie jak przed sądami I instancji.

• Nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia wyroku były:

1. Opozycja trzeciego – polegająca na zaskarżeniu wyroku przez osobę, która brała udział w postępowaniu, o ile wyrok ten naruszał jej prawa.

2. Restytucja – zaskarżenie wyroku ostatecznego i żądanie wznowienia postępowania przez sąd, który wydał wyrok, o ile nastąpiło tu naruszenie ustawy lub błędne ustalenie faktów.

3. Kasacja – najważniejszy środek.

• W 1975 r. wprowadzono nowy kodeks procedury cywilnej.

Proces cywilny w Rosji XIX w.:

• Tom X cz. II Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1832 r.

• Postępowanie pisemne i tajne.

• Sąd wyrokował bez żadnej styczności ze stronami procesującymi się, wyłącznie na podstawie sporządzonego przez kancelarię sądową streszczenia pism procesowych.

• Opierał się na legalnej teorii dowodowej → sąd mógł z własnej inicjatywy zbierać informacje dotyczące sprawy.

• Tom XVI Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1864 r.:

• Procedura cywilna opierała się na zasadzie kontradyktoryjności, uzupełnionej elementami instrukcyjności → sąd brał czynny udział przy ustalaniu stanu faktycznego sprawy.

• Zasada ustności została połączona z pisemnością.

• Ściśle przeprowadzona była zasada publiczności i bezpośredniości poprzez wprowadzenie wymogu przeprowadzenia dowodów i przesłuchania świadków na posiedzeniu publicznym.

• Postępowanie rozpoczynało się od wniesienia pozwu, który przed sądami okręgowymi musiał być pisemny, natomiast przed sądami pokoju pisemny lub ustny.

• Sąd mógł odmówić dopuszczenia dowodów → przewlekanie procesu.

• Rozprawa była ustna i jawna, o ile strony nie wnioskowały wykluczenia jawności.

• W postępowaniu dowodowym dopuszczalny był dowód ze świadków, z przesłuchania, z dokumentów.

• Sąd wyrokował na podstawie swobodnej oceny dowodów, opartej na zasadach słuszności.

• Możliwa apelacja do sądu wyższego, który rozpatrywał sprawę merytorycznie, na zasadzie ustności i jawności.

• Od wyroków sądu apelacyjnego przysługiwała stronom skarga kasacyjna.

Zestaw 17

Cechy konstytucji USA z 1787 roku:

Ogólna charakterystyka:

• Uchwalona 17 września 1787 roku, weszła w życie 4 marca 1789 roku.

• Jest pierwszą w dziejach spisaną konstytucją, zawierającą całość podstawowych norm regulujących ustrój państwa.

• Nadała ona normom konstytucyjnym specjalny walor → postawiła je ponad zwykłymi ustawami.

• Konstytucja jest nadrzędnym aktem prawnym → do jej treści powinny się dostosować wszystkie normy niższego rzędu. Wszystkie ustawy ogólne, poszczególnych stanów muszą być zgodne z konstytucją federalną.

• Nadrzędność konstytucji wynika z klauzuli supremacyjnej → Sąd Najwyższy bada zgodność ustaw z konstytucją.

• Konstytucji nie można zmienić tak jak innej ustawy zwykłą większością głosów → specjalna procedura zmiany. Rewizji można dokonać jedynie kwalifikowaną większością 2/3 głosów w obu izbach i ratyfikacją przez co najmniej ¾ stanów.

• Zmiany nie prowadzą do korekty tekstu, ale umieszczane są na końcu jako kolejne poprawki (27) → konstytucja sztywna.

• Konstytucja wprowadziła federalną strukturę państwa → stany mają prawo do własnych konstytucji, organów, etc.

• Do spraw wspólnych należą: sprawy zagraniczne, siły zbrojne, sprawy obywatelstwa, handlu zagranicznego, sprawy skarbowe i kwestie jednolitego rynku gospodarczego (cła, podatki, miary, wagi, waluta, poczta).

Konstytucja USA oparta jest na 3 podstawowych zasadach:

1. Zasadzie trójpodziału władz:

• Władza ustawodawcza należy do Kongresu, czyli Izby Reprezentantów i Senatu.

• Władza wykonawcza należy do prezydenta i administracji federalnej.

• Władza sądownicza należy do federalnego Sądu Najwyższego i federalnych sądów niższych instancji.

1. Zasadzie równowagi władz (hamulców i równowagi):

• Wynika z zasady podziału władzy.

• Kluczową rolę w zasadzie równoważenia władz spełnia sądowa kontrola zgodności ustawodawstwa i działań władzy wykonawczej z Konstytucją sprawowana przez Sąd Najwyższy.

• Sąd Najwyższy może uznać ustawę za sprzeczną z Konstytucją, więc pozbawić ją mocy prawnej

1. Zasadzie hamowania władz:

• Żadna z instytucji nie posiada uprawnień o charakterze decyzyjnym, musi mieć powiązania z pozostałymi elementami władzy → muszą podejmować decyzje wspólnie.

• Uzyskanie 2/3 głosów w kongresie jest nierealne ze względu na dwie partie dominujące.

Prawo osobowe w XIX wieku:

Osoby fizyczne:

• W kodeksach cywilnych zajmowano się głównie sytuacją prawną osób fizycznych, regulacją ustawową praw jednostki w społeczeństwie → konstrukcja praw podmiotowych, utożsamianych ze sferą naturalnej wolności jednostki.

• Prawo osobowe w kodyfikacjach epoki liberalizmu zostało ukształtowane na abstrakcyjnie ujętych założeniach powszechności praw cywilnych jednostki i równości podmiotów w dziedzinie stosunków prywatnoprawnych.

• Od ogólnych założeń równości odbiegały ich rozwiązania szczegółowe, zawierające wiele ograniczeń praw cywilnych:

1. Kobiety – wynik upośledzenia kobiety w małżeństwie i w stosunkach rodzinnych → mąż jako głowa rodziny. Według KN mężatka była „wieczyście małoletnia”, czyli niezdolna do działań prawnych bez zgody męża. W stosunkach rodzinnych wyrażało się to w ograniczonej władzy rodzicielskiej. Zakazy występowania kobiet w charakterze świadków przy sporządzaniu testamentów. Od końca XIX w. zmiany związane z emancypacją.

2. Dzieci nieślubne – odmawiano im praw wynikających ze stosunków rodzinnych i pokrewieństwa.

3. Przyczyny wyznaniowe – obok prawnych ograniczeń istniały ograniczenia faktyczne, uzależniające wykonanie niektórych praw cywilnych od czynników natury moralnej. Podobne skutki polegające na ograniczeniu praw mógł wywierać stan majątkowy danej jednostki.

4. Stan majątkowy – brak dochodów mógł stanowić przeszkodę w zawarciu małżeństwa, kwestia marnotrawców.

• Zdolność prawna:

• Nabywała ją każda jednostka z chwilą urodzenia.

• Kodeksy zapewniały ochronę nasciturusa.

• Koniec zdolności prawnej następował wraz ze śmiercią → nie tylko fizyczną ale cywilną.

• Śmierć cywilna następowała jako skutek skazania na pewne kary (śmierć, dożywotnie ciężkie roboty, deportacja) i powodowała utratę wszelkich praw cywilnych majątkowych i osobistych → śmierć za życia.

• Zdolność do czynności prawnych zależała od:

1. Wieku – wraz z osiągnięciem pełnoletności osoba nabywała pełną zdolność do czynności prawnych.

2. Stanu psychicznego – niedorozwój psychiczny i choroby umysłowe były podstawą do ograniczenia lub pozbawienia zdolności do czynności prawnych.

3. Płci – ograniczenia prawne mężatek.

4. Trybu życia – pozbawienie zdolności do czynności prawnych osób z powodu marnotrawstwa, pijaństwa.

Osoby prawne:

• Charakterystyczny dla wczesnej fazy rozwoju kapitalizmu indywidualizm przejawiał się w wystąpieniach przeciw wszelkim zorganizowanym formom zbiorowości.

• Teorie dotyczące osób prawnych:

1. Teoria fikcji prawnej wszelkie zbiorowości uznawała za twory sztuczne, nieposiadające bytu realnego, a uznawane za podmioty prawa tylko na mocy fikcji. Odmawiała praw przyrodzonych innym podmiotom niż jednostka ludzka → prymat koncepcji indywidualistycznych.

2. Teoria interesu wiązała pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego prawem interesu tylko z osobami fizycznymi, a nie z osobami prawnymi, które uważano za wytwór techniki prawniczej.

3. Teoria organiczna przyrównywała osobę prawną do żywego organizmu ludzkiego.

• Kodeksy cywilne XIX w. nie poświęcały kwestii osób prawnych zbyt dużo uwagi.

• Wyjątek to BGB, który miał 69 paragrafów → teoria osób prawnych była jednym z zasadniczych punktów kontrowersji między dwoma odłamami w niemieckiej nauce prawa: romanistami i germanistami.

• Różne sposoby kwalifikacji osób prawnych:

1. Według charakteru prawnego to podział na osoby prawne prawa prywatnego (tworzone przez samych zainteresowanych drogą umowy lub aktu założycielskiego i regulowane prawami prywatnymi) oraz osoby prawne prawa publicznego (powołane do życia przez ustawę).

2. Według konstrukcji danej zbiorowości to korporacje (stowarzyszenia funkcjonujące jako zbiorowość jednostek będących członkami osoby prawnej i realizujących wspólne cele) oraz fundacje (zakłady, podstawą prawną był substrat majątkowy przeznaczony na określone cele).

• Osoby prawne prawa prywatnego mogły nabywać podmiotowość poprzez:

• System koncesyjny – powstanie osoby prawnej zależne od zezwolenia władz.

• System normatywny – dana zbiorowość nabywała osobowość prawną przez sam wpis do rejestru.

• We Francji np. przez prawie cały XIX w. nadawanie osobowości prawnej było tylko przywilejem przyznawanym przez państwo i tylko zrzeszeniom uznawanym za stowarzyszenia użyteczności publicznej.

• W kodeksie cywilnym niemieckim zaznaczyła się tendencja do utrzymania ingerencji państwa w sprawy tworzenia związków → w przepisach BGB państwo zastrzegało sobie kontrolę nad powstawaniem osób prawnych.

Recepcje prawa rzymskiego we Francji przed rewolucją:

Rozwój gospodarczy miast południowej Francji w XII w. oraz ich rozległe kontakty z miastami sąsiedniej Italii spowodowały renesans zainteresowań prawem rzymskim → bujny rozkwit studiów nad prawem rzymskim, związany szczególnie z działalnością glosatorów: Rogeriusa, a następnie Placentinusa na uniwersytecie w Montpellier, który stał się przejściowo centrum romanistycznym Europy. Studia te obejmowały kodyfikację justyniańską.

Główne cechy recepcji:

• Odrodzenie nauki prawa rzymskiego nie doprowadziło do jego recepcji jako prawa oficjalnie obowiązującego → obawa przed uzurpowaniem sobie z tego tytułu roszczeń cesarzy niemieckich do panowania nad Francją.

• Prawu rzymskiemu był przyznany walor nie ustawy, ale tylko „pisanej racji” → racja rozumu.

• Opozycja wobec prawa rzymskiego spotkała się z aprobatą papieża → prawo pogańskie aż do drugiej połowy XIII w. Wydano bullę Super specula (1219), zakazującą nauczania prawa rzymskiego na uniwersytecie w Paryżu.

• Badania nad prawem rzymskim, których rozkwit nastąpił w XVI w., miały zupełnie inny charakter niż w Niemczech.

• Jakub Cujacius, Hugo Donellus, Dionizy Gothofredus i Jakub Gothofredus stworzyli nowy kierunek badań nad prawem rzymskim, tzw. mos gallicus → charakteryzował się czysto naukowym i teoretycznym podejściem do prawa rzymskiego.

• Siedzibą kierunku była szkoła w Bourges.

• Humanistów cechowała rozległa wiedza historyczna i filologiczna. W przeciwieństwie do glosatorów, badali oni źródła prawa rzymskiego na podstawie całokształtu dostępnej im literatury antycznej.

• Dziełem humanistów było niezwykłe rozszerzenie znajomości źródeł, ich krytyczna analiza i naukowa systematyzacja.

Zestaw 18

Kodeks Tagancewa z 1903 roku:

• Kodeks karny, zwięzły, liczący 687 artykułów.

• Wyodrębnione normy o charakterze ogólnym (72 artykuły), oparte na konstrukcjach karnoprawnych.

• Przestępstwo jako czyn zagrożony przez ustawę w czasie jego popełnienia pod groźbą kary.

• Wprowadzał trójpodział przestępstw na zbrodnie (zagrożone karą śmierci, katorgą, zesłaniem), występki (zagrożone więzieniem do 6 lat lub twierdzą) oraz wykroczenia karane aresztem lub grzywną.

• Nowoczesne ujęcie odpowiedzialności karnej → nullum crimen sine lege.

• W części szczególnej istniała tendencja do kazuistyki → rozbudowanie poszczególnych stanów faktycznych.

• Katalog kar nawiązywał do dawnych tradycji.

• Nie został nigdy wprowadzony w życie w całości.

• Uzyskała moc obowiązującą część jego artykułów odnosząca się do przestępstw politycznych i religijnych.

Absolutyzm oświecony:

Absolutyzm oświecony – odmiana absolutyzmu, forma ustroju państwa rozpowszechniona w Europie, w której władca uznaje niektóre zasady umowy społecznej między sobą a społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności np. tolerancję religijną, jednocześnie jednak pozostając monarchą absolutnym, sprawującym władzę nad wszelkimi dziedzinami administracji państwowej.

Geneza:

• Zgodność pisarzy oświecenia w kwestii braku możliwości utrzymania dotychczasowego monarszego trybu rządów → próba racjonalizacji absolutyzmów monarchicznych.

• Idea monarchii oświeconej jako synteza dotychczasowego reżimu i postulatów Oświecenia → szczytowa faza monarchizmu.

• Jako idea wywodziła się z filozofii oświecenia i zakładała, że władza panującego pochodzi od ludu, który zrezygnował ze swoich praw politycznych na rzecz monarchy.

• Czas powstania to XVIII wiek.

Osoba monarchy:

• Nawiązania do idei prawa natury, utylitaryzmu, argumentacji racjonalistycznej.

• Zmiana paradygmatu wizerunku władcy → król jako sługa państwa, pierwszy urzędnik państwa, sługa narodu oraz interesu ogólnego.

• Obowiązkiem monarchy jest ustalić prawa poddanych i tak kierować ich działaniami, by przyczyniły się najlepiej do dobra ogólnego i dobra każdej jednostki.

• Tylko król jest świadomy tego, co społeczeństwu jest naprawdę potrzebne → nieracjonalne byłoby prawne określenie granic jego władzy i wiązanie go opinią ludności.

• Monarcha oświecony jest zwolennikiem tolerancji religijnej i liberalizmu gospodarczego oraz wolności w sferze polityki.

• Troska monarchy o silną pozycję międzynarodową państwa.

• Liczne manifestacje władców w celu podkreślenie oświeconego charakteru swojej władzy, odrzucenie ceremoniału dworskiego, wspieranie filozofów i nauki.

• Monarchowie uważali, że ich celem jest zracjonalizowanie organizacji państwa.

Cechy i założenia:

• Równość w ekonomii nie uzasadnia równości w polityce, ani politycznych aspiracji grup społecznych do współrządów.

• Ruch kodyfikacyjny harmonizował z dążeniem do integracji narodowej w absolutystycznych monarchiach oświeconych.

• Dobro nadrzędne to państwo i pomyślność obywateli.

• Legitymizacja władzy: monarcha jako jedyny potrafił określić dobro ogółu i do niego dążył → pierwszy sługa państwa.

• Król działał za pomocą kompetentnych urzędników, którzy mieli spełniać jego wolę i działać zgodnie z prawem.

• Centralizacja władzy przy jednoczesnym tworzeniu różnych organów administracji → złoty okres biurokracji.

• Przeprowadzano reformy administracji, finansów, wystawiano nowoczesne armie, inwestowano w rozwój nauki.

• Najlepiej realizowano te postulaty w Prusach (Fryderyk II Wielki), Austrii (Maria Teresa i Józef II).

Prawa handlowe w XIX/XX wieku:

W wyniku filozoficznego dyskursu nad prawem prywatnym w XIX wieku wyodrębniono osobną, nową gałąź prawa → prawo handlowe, szczególne wobec ogólnych norm prawa cywilnego. Brak tego zjawiska w Anglii.

Podział prawa handlowego na kierującego się kryterium podmiotowym (osoba kupca) oraz kryterium przedmiotowym (obrót handlowy) → odrębne ius specjale. Wykształciło się trzecie kryterium: mieszane → podmiotowo-przedmiotowe (Austria).

Źródła prawa handlowego w Europie kontynentalnej:

• W XIX w. w większości krajów kontynentu doszło do wyodrębnienia z prawa prywatnego norm dotyczących niektórych stosunków majątkowych, w postaci prawa handlowego jako osobnego kodeksu.

1. We Francji:

• W czasach absolutyzmu zainteresowanie reglamentacją obrotu handlowego znalazło wyraz w wydanych za Ludwika XIV dwóch ordonansach z dziedziny handlu lądowego i morskiego:

1. O handlu z 1673 r.

2. O marynarce z 1681 r.

• Kodeks handlowy francuski (Code de commerce) z 1807 r. nie był ułożony według wypracowanej systematyki → składał się z czterech luźno ze sobą pod względem treści powiązanych ksiąg:

1. Prawo handlowe i wekslowe (art. 1-189).

2. Prawo morskie (art. 190-436).

3. Prawo upadłościowe (konkursowe, art. 437 614).

4. Przepisy o jurysdykcji i organizacji sądów handlowych (art. 615-648).

• Oparł się na zasadzie przedmiotowej, zaliczając do prawa handlowego normy, które dotyczyły obrotu handlowego → wyodrębnienie czynności prawnych uznanych przez prawo za handlowe, niezależnie od tego, kto je wykonywał.

• Podlegał bardzo intensywnym zabiegom nowelizacyjnym → był zbiorem przestarzałym.

• W 2000 roku dokonano rekodyfikacji polegającej na zebraniu w całość wszystkich ustaw z zakresu obrotu gospodarczego w postaci Nowego Kodeksu Handlowego.

1. W państwach niemieckich:

• Utworzony w 1834 r. Związek Celny wysunął postulat ogólnoniemieckiej kodyfikacji prawa handlowego.

• Uchwalenie przez parlament frankfurcki w dobie rewolucji 1848 r. prawa wekslowego → przyjęte przez wszystkie kraje wchodzące w skład Związku Niemieckiego.

• W 1856 r, została powołana do życia w Norymberdze specjalna komisja, która opracowała projekt ogólnoniemieckiego prawa handlowego → projekt norymberski z 1861 r. jako kodeks handlowy w Austrii.

• Przyjęty następnie w Związku Północno-Niemieckim został wprowadzony ostatecznie w 1873 r. jako kodeks handlowy dla całego Cesarstwa Niemieckiego.

• Kodeks ten opierał się na zasadzie przedmiotowej → prawo szczególne dla spraw handlowych.

• W 1897 r. doszło do wydania nowego kodeksu, który wszedł w życie razem z BGB, czyli od l stycznia 1900 r.

• Kodeks handlowy niemiecki z 1897 r. (HGB) składał się z czterech ksiąg:

1. Sytuacja prawna kupca.

2. Spółki handlowe.

3. Czynności handlowe.

4. Handel morski.

• Kodeks nie objął wszystkich dziedzin prawa handlowego i ulegał licznym zmianom, choć utrzymał do dziś w Niemczech moc obowiązującą.

• Wyrastał pod hasłami solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznie słabszych stron obrotu.

• Kodeks przyjął kryterium podmiotowe ujmując prawo handlowe jako prawo kupców, czyli osób trudniących się zawodowo, którzy ponosić musieli ryzyko związane z prowadzeniem działalności handlowej.

Zestaw 19

Ustrój Francji doby absolutyzmu:

Za początek rządów absolutnych uznaje się panowanie Ludwika XI. Państwo absolutne zostało wykreowane we Francji w okresie rządów Ludwika XIV (1643-1715) w II połowie XVIII wieku → okres organizowania absolutnego państwa, rozbudowywania aparatu urzędniczego i rozwijania fiskalizmu państwowego.

Władza królewska:

• Definitywne wyeliminowanie Stanów Generalnych z życia politycznego → król ma pełnię władzy w państwie.

• Zastąpienie systemu dwuwładzy systemem władzy jednej osoby.

• Centralizacja władzy i nowa ideologia → monarcha jako uosobienie suwerenności państwowej.

• Wzrost funkcji prawodawczych i administracyjnych → legislator, sędzia i naczelny wódz, a dodatkowo zarządzał państwem.

• Uzależnienie Kościoła od monarchy:

• Układ z Bolonii z 1516 roku – król ma decydujący głos w obsadzie biskupstw.

• Edykt nantejski z 1598 roku – król głową kościoła kalwińskiego.

• Powolny upadek znaczenia wielkiej arystokracji na rzecz szlachty urzędniczej.

• Ograniczenia władzy królewskiej:

• Prawa fundamentalne monarchii – zasady sukcesji, niepodzielność domeny królewskiej, wymóg katolicyzmu.

• Prawo remonstracji parlamentów – odesłanie ordonansu królowi w celu dokonania w nim poprawek.

System organów centralnych:

• Rozbudowany aparat urzędniczy → centralizm (zasady podporządkowania poszczególnych urzędników) i biurokratyzm.

• Wprowadzenie urzędników komisarycznych, wykonujących swe funkcje na podstawie upoważnienia królewskiego.

• Dostęp do zwykłych urzędów mieli wszyscy → praktyka kupowania urzędów z czasów Henryka IV.

• Na szczeblu centralnym główną rolę odgrywała Rada Królewska, będąca kontynuacją Curia Regis. Skład ustalił się ostatecznie za czasów Ludwika XIV → zaprzestanie zapraszania książąt krwi i parów Francji.

• Z Rady Królewskiej wyłoniły się cztery rady:

1. Rada Stanu (Tajna, Wysoka) – rozpatrywała sprawy zagraniczne zawieranie przymierzy, wypowiadanie wojen, najważniejsze sprawy wewnętrzne.

2. Rada Depesz (Sprawozdań) – zajmowała się sprawami administracji wewnętrznej, była instancją pierwszą lub odwoławczą od zarządzeń intendentów.

3. Rada Finansów – ustalała wysokość podatków i dokonywała ich repartycji na poszczególne okręgi, była instancją odwoławczą od podatkowych rozstrzygnięć intendentów.

4. Rada Stron Procesowych (Prywatna) – sąd kasacyjny, rada orzekała w przypadku naruszenia prawa materialnego, błędnej wykładni prawa lub uchybienia przepisom formalnym → przekazanie sprawy właściwemu sądowi. Rozpoznawała spory kompetencyjne między poszczególnymi sądami i urzędnikami.

5. Dodatkowo przez jakiś czas w XVIII w funkcjonowała Rada do spraw handlowych, pełniąca funkcje doradcze.

• Ważni urzędnicy jako organy jednoosobowe:

1. Kanclerz – przewodniczył wszystkim sądom, dodatkowo kontrolował pisma wychodzące z kancelarii.

2. Generalny kontroler finansów – sprawował kierownictwo nad administracją skarbową, zajmował się przemysłem, handlem, komunikacją, rolnictwem → rola ministra gospodarki państwa.

3. Sekretarze stanu – każdy z nich zajmował się określoną dziedziną spraw (marynarka i kolonie, wojny, sprawy zagraniczne, sprawy dworu królewskiego i wyznań), a jednocześnie nadzorował działanie administracji na określonej części obszaru państwa → kryterium rzeczowo-terytorialne.

Administracja lokalna:

• W początkowym okresie pojawił się urząd gubernatora →pełnił swoje funkcje na obszarze prowincji. Z czasem jego kompetencje ograniczały się do funkcji sądowych.

• Później ich funkcje przejęli urzędnicy komisaryczni (intendenci królewscy) → sprawy administracyjne, skarbowe, ściganie podatków, wydawali orzeczenia w sprawach administracyjnych i podatkowych.

• Subdelegaci wspomagali intendentów królewskich.

• Nie udało się stworzyć jednolitej, centralistycznej administracji skarbowej → zbyt skomplikowana struktura.

Sądownictwo:

• Uznanie króla za jedynego sędziego → władza jako sprawowanie sądów.

• Król działał za pomocą specjalnie umocowanych urzędników i sędziów, którzy sprawowali sądy w jego imieniu i orzekali z jego delegacji → sądownictwo delegowane.

• Sądownictwo zastrzeżone to sprawy, które król sądził osobiście. Przybierało rozmaitą postać → placet, listy pieczętne, prawo łaski, sądy komisarskie.

• Sądownictwo patrymonialne było wykonywane przez panów feudalnych w stosunku do poddanego chłopstwa.

• Zachowało się jeszcze sądownictwo kościelne i miejskie.

• Hierarchia sądów: prewotalne (dla nieszlachty), baliwalne (dla szlachty), prezydialne, parlamenty, Rada stron procesowych.

• Funkcjonowało sądownictwo delegowane do spraw specjalnych.

Constitutio Criminalis Carolina z 1532 roku:

• Do powstania ogólnoniemieckiej kodyfikacji karnej, ogłoszonej przez Karola V w 1532 r., doszło poprzez próby przełamania partykularyzmu w dziedzinie prawa sądowego w warunkach politycznego rozbicia Niemiec.

• Istniało kilka redakcji Caroliny, ale były one odrzucane przez Sejm Rzeszy → obawy władców terytorialnych przed uszczupleniem samodzielności prawnej terytoriów Rzeszy.

• Zawierała klauzulę salwatoryjną → nadawała ustawie moc posiłkową w stosunku do praw partykularnych, czyli miała mieć zastosowanie do kwestii nieuregulowanych w prawie miejscowym.

• Złożona z 219 artykułów.

• Dotyczyła procesu karnego i prawa karnego materialnego.

• Wzorowana była na ustawie karnej biskupstwa Bamberskiego.

• Dopuszczała zasadę analogii → karalność czynów niewymienionych a podobnych do przestępstw uregulowanych prawem.

• Liczne wskazówki nakazujące sędziemu wymierzanie kary na podstawie wszystkich okoliczności przestępstwa i wzięcie pod uwagę stanowiska społecznego osoby pokrzywdzonego jak i sprawcy.

• Liczne odesłania do prawa rzymskiego, fakultetów prawniczych, opinii znawców prawa, itp.

• Miały być przez sędziego brane pod uwagę liczne okoliczności łagodzące oraz obciążające.

• Wprowadzała publicznoprawny charakter przestępstwa → każde przestępstwo narusza istniejący w państwie porządek, w interesie ogólnym leży więc zwalczanie wszelkich przestępstw poprzez wymierzanie kar o charakterze publicznym.

• Wina jako podstawa odpowiedzialności → o przestępstwie decyduje nie skutek, ale zamiar i świadomość.

• Zawierała okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną: błąd, przymus fizyczny, niedojrzałość psychiczna, choroba umysłowa, obrona konieczna, stan wyższej konieczności.

• Wprowadziła polowania na czarownice → spalenie na stosie.

• Carolina rozróżniała:

1. Morderstwo – mężobójstwo umyślne.

2. Zabójstwo – przypadkowe zabicie.

• Odróżniała winę umyślną, winę nieumyślną i przypadek.

• System kar:

• Brak kar prywatnych → sankcji karne miały charakter publiczny, a ich głównym celem była prewencja generalna.

• System kar był okrutny → metody jak najsurowszej represji karnej.

• Rozbudowanie katalogu kar spowodowane nowym postrzeganiem istoty kary → kara sprawiedliwa to kara ściśle dostosowana do ciężkości i charakteru popełnionego przestępstwa (proporcjonalność kary do czynu przestępnego).

• Dążenia do upodobnienia kar do przestępstw → funkcja represyjna.

• Wprowadziła osiem rodzajów kary śmierci: spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie, utopienie, zagrzebanie żywcem, wbicie na pal + dodatkowo wleczenie końmi na miejsce kaźni.

• Urozmaicony katalog kar mutylacyjnych, kara chłosty, pręgierz, wygnanie, konfiskata, więzienie.

• Brak możliwości wykupienia się od kary.

• U komentatorów Caroliny spotykano pogląd, że kary przewidziane w niej mogą mieć zastosowanie tylko, gdy nie zaistniały żadne okoliczności łagodzące i gdy sędzia ma niezachwianą pewność, że sprawca popełnił dany czyn.

• Jej wpływy sięgały daleko poza terytoria Rzeszy → Mediolan, Francja, Polska.

Szkoły prawa cywilnego:

Kierunek dogmatyczny (klasyczny) i pozytywizm ustawowy:

• Powstał na początku XIX w., a zapanował w połowie XIX w. → stabilizacja ustroju kapitalistycznego, rządy kodeksów.

• Ograniczenie badań nad prawem do dogmatycznej analizy tekstów ustawowych → kult litery prawa w oderwaniu od wszelkich pozaustawowych czynników.

• Rozkwit różnych odmian pozytywizmu prawniczego, sprowadzającego rolę nauki prawa do systematycznej analizy norm prawa pozytywnego, traktowanych w oderwaniu od wszelkich czynników pozanormatywnych i budowania na tej podstawie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody zwanej dogmatyczną lub konstrukcyjną.

Szkoła egzegezy – odmiana pozytywizmu prawniczego:

• Francja:

• Jej przedstawiciele zajmowali się analizą przepisów KN, ograniczając się wyłącznie do egzegezy tekstu.

• Założeniem była teza, że kodeks cywilny stanowi zamkniętą i kompletną całość dostarczającą rozwiązań dla wszystkich możliwych do przewidzenia przypadków.

• Rola stosującego przepisy kodeksowe sprowadzała się do odkrywania intencji ustawodawcy przez analizę samego tekstu i wydobywania pewnych myśli przewodnich.

• Kult przepisu prawnego.

• Upodobanie do tworzenia abstrakcyjnych, oderwanych od realiów życia konstrukcji logicznych, doprowadzanych nieraz do szczytów rygoryzmu formalnego.

• Rola sędziego sprowadzona do czysto mechanicznego stosowania przepisów do stanów faktycznych.

• Wykładnia prawa sprowadzona do uściślania tekstu przepisów drogą ustalania zakresu obowiązywania norm.

• Austria:

• Panujący nurt doktryny cywilistycznej (ABGB).

• Cywiliści zajmowali się wyłącznie dogmatyczną analizą norm kodeksowych, a ich całą działalność charakteryzował bezkrytyczny kult litery prawa.

• Znajomość prawa skodyfikowanego, bez uwzględniania historyczno-teoretycznych podstaw.

• Wykłady uniwersyteckie nie wykraczały więc poza egzegezę przepisów ABGB.

• Państwa niemieckie → Pandektystyka:

• Rozwój miał tu specyficzny charakter.

• Brak ogólnoniemieckiej kodyfikacji cywilnej → pozytywizm prawniczy przybrał tu postać nie pozytywizmu ustawowego, ale pozytywizmu naukowego, gdyż rozwijał się na podstawie nauki prawa, czyli pandektystyki.

• Pandektystyka rozrosła się do wielkiego abstrakcyjnego systemu naukowego „dzisiejszego prawa rzymskiego”.

• Opracowanie najszerszego wówczas katalogu abstrakcyjnych pojęć prawnych, które miały niejako samodzielny byt, a w drodze odpowiedniej operacji logicznej służyć miały rozstrzyganiu wszystkich przypadków szczegółowych → jurysprudencja pojęć jako przejaw metody formalno-dogmatycznej.

• Nastawienie ściśle dogmatyczne oraz odrywanie norm prawnych od społeczno-gospodarczych uwarunkowań zawężało ogólny program tego kierunku naukowego.

• Budowa zupełnie nowych pojęć i instytucji prawnych.

Naturalizm prawniczy:

• Pod koniec XIX w. ujawnił się rozdźwięk między teoriami cywilistycznymi a potrzebami praktyki orzecznictwa.

• Przeobrażenia społeczno-gospodarcze dotknęły podstaw panującego systemu prawnego i ujawniły problem nieuchronnego „starzenia się” kodyfikacji cywilnych → potrzeba ich dostosowywania do czasu.

• Rozwijające się w prawoznawstwie kierunki socjalne stawiały przed normami prawa cywilnego zadania ograniczania tradycyjnych swobód indywidualnych na rzecz dobra ogółu → zasada nieograniczonej własności prywatnej ustąpić musiała koncepcji własności, jako funkcji społecznej, swoboda umów doznawała ograniczeń w imię interesów kolektywnych i ochrony słabszych uczestników obrotu.

• Odchodzenie judykatury od tradycyjnych metod wykładni uświęconych przez szkołę egzegezy i jurysprudencję pojęć doprowadziło do rozdźwięku między teorią a potrzebami praktyki.

• U schyłku XIX w. nastąpiło załamywanie się filozofii pozytywizmu → potrzeba nasycania prawa pozytywnego elementami zaczerpniętymi z nauk społecznych i ścisłych.

• Naturalizm prawniczy zwracał się przeciw metodologicznym podstawom pozytywizmu, przeciw metodzie formalno-dogmatycznej i jurysprudencji pojęć.

• Dwa odłamy naturalizmu prawniczego: jurysprudencja interesów i szkoła wolnego prawa.

Jurysprudencja interesów:

• Powstała na uniwersytecie w Tybindze (Filip Heck).

• Prekursorem jest Rudolf Ihering, twórca jurysprudencji celowościowej:

• Prawo spełnia rolę służebną wobec interesów społecznych czy jednostkowych i interesy te określają zarówno treść przepisów prawnych, jak i ich należytą wykładnię.

• Prawo nie rozwija się przez tworzenie pojęć, ale jest odbiciem określonych celów jednostkowych lub społecznych.

• Przedmiotem wykładni prawa ma być nie tylko literalne brzmienie ustawy, ale uwzględnianie jej społecznego celu → metoda teologiczna (celowościowa), dająca orzecznictwu możność działania z dużą elastycznością w zakresie wykładni prawa obowiązującego.

• Powstała też na gruncie dogmatyki prawa cywilnego i dotyczyła głównie zagadnień interpretacji prawa.

• Uważała istnienie luk za zjawisko nieuchronne → kwestia jak sędzia ma je wypełniać.

• Sposobem tym ma być ustalenie woli ustawodawcy według kryterium interesów, które legły u podstaw wydania normy.

• Budowa nowych pojęć związana ze społecznym podłożem danego pojęcia i normy.

Szkoła wolnego prawa/wolnych poszukiwań naukowych:

• Radyklany odłam z początku XX w. powstał w Niemczech i Francji.

• Krytyka pozytywizmu ustawowego i jurysprudencji pojęć.

• Uznanie nieuchronności luk w prawie → postulat ich wypełniania nie poprzez różne metody interpretacji domniemanej woli ustawodawcy, ale drogą prawotwórczej działalności sędziego.

• W Niemczech nazwa wywodziła się z idei, by sąd nie był bezwzględnie związany prawem pozytywnym, ale żeby mógł także działać w sposób „wolny” od przepisów ustawy i woli ustawodawcy (Eugen Ehrlich i Herman Kantorowicz).

• We Francji związana z Francois Geny → normy pisane nigdy nie odpowiadają porządkowi prawnemu. Istniejących luk w ustawie nie da się wypełnić wykładnią przepisów, ale twórczą interwencją sędziego.

• W Szwajcarii (Eugen Huber) kodeks upoważniał sędziego, w razie luki w kodeksie, do orzekania według reguł, które by sam ustanowił, gdyby był ustawodawcą.

Zestaw 20

Przemiany w Rosji w XIX-XX wieku:

Reformy Aleksandra I → niepowodzenie:

• Reformy zarządu centralnego państwa:

• W 1802 r. powołano urzędy ministrów (najpierw 8, później 11).

• Zniesiono kolegia, powołanie przez Piotra I, pełniące rolę ministerstw.

• Jednoosobowe urzędy, o charakterze doradczym, sprawowały administracje centralną.

• Ministrowie mieli do dyspozycji biurokratycznie zarządzany zorganizowany aparat urzędniczy (ministerstwa).

• Ministrowie składali raporty cesarzowi i bezpośrednio od niego otrzymywali polecenia.

• Ministrowie nie tworzyli rady, pomimo podejmowanych prób.

• W 1812 roku pojawił się Komitet Ministrów, w skład którego wchodzili ministrowie, przewodniczący departamentów Rady Państwa → organ doradczy cesarza bez własnych kompetencji.

• Żaden z ministrów nie sprawował kierownictwa nad pozostałymi ministrami → tytuł kanclerza to jedynie prestiż.

• Powołanie Rady Państwa w 1810 roku:

• Przewodniczył cesarz.

• Próba ograniczenia władzy cesarskiej oraz nadania państwu rosyjskiemu charakteru monarchii konstytucyjnej.

• W skład wchodzili ministrowie i osoby powołane przez cesarza.

• Charakter organu doradczego, zajmującego się układaniem lub opiniowaniem projektów ustaw.

• Rola komisji kodyfikacyjnej.

• Dzieliła się na zróżnicowaną liczbę departamentów.

• Reorganizacja Senatu Rządzącego w roku 1802:

• Sąd najwyższy, sprawujący nadzór nad ministerstwami.

• Dzielił się na departamenty.

• Składał się z pięciu kolegiów → dwa jako sąd kasacyjny, trzy jako kontrola administracyjna.

• Obowiązek ministrów do składania raportów Senatowi z działalności swych resortów.

• Ograniczenie niezależności sądowniczej poprzez obecność oberprokuratora w każdym departamencie → podlegali prokuratorowi generalnemu (minister sprawiedliwości), który miał kontrolę nad administracją i sądownictwem.

• Kancelaria Cesarska:

• Dzieliła się na kilka wydziałów, z czego tylko wydział I pełnił rolę osobistej kancelarii cesarza.

• Wydział III zajmował się ściganiem przestępstw politycznych → specjalny korpus żandarmerii.

• W 1882 r. zniesiono wszystkie wydziały poza I, a Rada Państwa przejęła kompetencje kodyfikacyjne wydziału II.

Reformy Aleksandra II → zmiany po klęsce w wojnie krymskiej, w małym stopniu dotykały organizacji i zarządu państwa:

• Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów.

• Reforma sądownictwa (ustawa z 1864 r.):

• System sądów stanowych zastąpiono systemem sądownictwa powszechnego.

• Najniższa instancja to sędzia pokoju orzekający w drobnych sprawach cywilnych i karnych. Odwołania od wyroków rozpoznawały zjazdy sędziów pokoju danego okręgu.

• W pozostałych sprawach cywilnych i karnych pierwszą instancją były sądy okręgowe → zawodowi sędziowie, sędziowie przysięgli tworzący ławę orzekającą.

• Sądami apelacyjnymi były izby sądowe → pierwsza instancja w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu.

• Skarga kasacyjna od wszystkich tych sądów do Senatu Rządzącego.

• Oddzielenie teoretycznie sądownictwa od administracji.

• Zapewnienie nienaruszalności dla sędziów nominowanych.

• Ograniczenie zakresu celowości prokuratury do ścigania przestępstw.

• Reforma samorządu terytorialnego (ustawa z 1864 r.):

• Rozszerzenie zakresu spraw samorządu.

• Objęcie nim wszystkich stanów społecznych.

• Minimalna niezależność od administracji rządowej.

• Ziemstwa, czyli organy samorządu lokalnego, miały zajmować się sprawami gospodarczymi o zasięgu lokalnym, np. zarząd szkół, szpitali, dróg i mostów.

• Gubernatorzy mieli sprawować ogólny nadzór nad ziemstwami → uchylenie przez nich decyzji jedynie z przyczyn formalnych, a samorząd mógł odwołać się do Senatu Rządzącego.

• Organy samorządu, czyli zgromadzenia powiatowe i gubernialne, wybierane były w drodze kurialnych wyborów, z wysokim cenzusem majątkowym → przewaga szlachty.

• Zgromadzeniom powiatowym przewodniczyli marszałkowie szlachty.

• Rewizja ustawy ziemskiej z 1864 r. w roku 1890:

• Podniesiono cenzusu majątkowego.

• Podział na kurie oparto na kryterium stanowym.

• Gubernatorom przyznano prawo uchylania wszelkich decyzji ziemstwa bez podawania motywów.

• Brak możliwości odwołania się samorządu do Senatu Rządzącego.

• W 1870 r. wprowadzono odrębny samorząd w miastach:

• Samorząd tworzyły wybieralne dumy miejskie i zarządy z prezydentami miast na czele → zatwierdzał gubernator.

• Wybory do dum w trzech kuriach z wysokim cenzusem majątkowym.

• Kompetencje to prawy gospodarcze o zakresie lokalnym.

Reformy Mikołaja II (1894-1917) → po klęsce w wojnie z Japonią:

• Zwołanie Dumy Państwowej (parlamentu).

• W 1905 r. Rada Ministrów pojawia się jako stały organ.

• Nadanie konstytucji z 1906 roku → wprowadzenie Rosji na drogę konstytucjonalizmu.

Kodeks Cywilny Niemiecki – BGB z 1900 roku:

• Projekt profesora z Heidelbergu A. F. J. Thibauta, który w 1814 r. wystąpił z programem opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji cywilnej.

• Odpowiedź Fryderyka Karola Savignyego z 1814 r. to manifest programowy szkoły historycznej w prawie (szkoła prawa historycznego) → prawo jest produktem wewnętrznego, organicznego rozwoju historycznego społeczeństwa.

• Formalnoprawne przesłanki ogólnoniemieckiej kodyfikacji prawa cywilnego nastały po zjednoczeniu Niemiec.

• W 1874 r. powołano komisję kodyfikacyjną, która po kilkunastu latach przedłożyła I projekt kodeksu → ostra krytyka spowodowana pandektystyką.

• Powołana w 1890 r. druga komisja w niewielkiej mierze uwzględniała głosy dyskusji, a kolejny projekt po niewielkich przeróbkach został uchwalony w 1896 r. ( l stycznia 1900 r.) pod nazwą Burgerliches Gesetzbuch (BGB).

• BGB składał się z 2385 paragrafów, zebranych w pięciu księgach według systematyki pandektowej:

1. Część ogólna.

2. Prawo zobowiązań.

3. Prawo rzeczowe.

4. Prawo rodzinne.

5. Prawo spadkowe.

• BGB był typowym tworem pozytywizmu prawniczego w charakterystycznej postaci pandektystyki i szczytowym osiągnięciem opracowanej przez pozytywizm metody naukowej zwanej „jurysprudencją pojęciową” → bardzo rozbudowany aparat abstrakcyjnych i precyzyjnie skonstruowanych pojęć, a jego język oraz trudna terminologia czyniły go przeznaczonym głównie dla fachowców.

• Pomimo opierania się na założeniach liberalno-indywidualistycznych, BGB zawierał pewne akcenty antyliberalne i antyindywidualistyczne → próba kompromisu między różnymi kierunkami polityki społecznej i ekonomicznej.

• Kodeks abstrahował w przepisach od zagadnień pozaprawnych, od realiów ówczesnej sytuacji społeczno-gospodarczej.

• Umieszczono w nim liczne klauzule generalne, tj. odwołania do „dobrej wiary”, które miały umożliwić orzecznictwu sądowemu posługiwanie się przepisami w sposób elastyczny, stosownie do zmieniających się okoliczności.

• Zaczął wywierać znaczący wpływ na ustawodawstwo cywilne Europy i świata → kodeks grecki, włoski, polski kodeks zobowiązań, brazylijski, meksykański, peruwiański, syjamski, chiński i japoński.

• W czasach Republiki Weimarskiej zmiany ustawowe BGB były minimalne → nowe kierunki cywilistyki znajdowały wyraz w odrębnych aktach prawnych.

• Po zakończeniu drugiej wojny światowej unieważniono te normy cywilnoprawne, które były wyrazem ideologii III Rzeszy oraz zlikwidowano ostatnie przeżytki feudalizmu z ustawy wprowadzającej BGB.

Kodeksy karne austriackie w XIX wieku:

Leopoldina – kodeks karny wydany przez Leopolda II dla Toskany w 1786 r.:

• Realizowała podstawowe postulaty doktryny humanitarnej.

• Skreśliła z katalogu kar wszelkie okrutne kary cielesne i hańbiące oraz zniosła stosowanie kary śmierci.

• Podstawową była kara pozbawienia wolności.

Josephina – kodeks cesarza Józefa II z 1787 r.:

• Dotyczyła prawa karnego materialnego → procedura karna została skodyfikowana osobno w 1788 r.

• Składała się z dwóch części → rozróżnienie między przestępstwami ciężkimi i mniejszymi:

  1. O przestępstwach i karach kryminalnych.

  2. O przestępstwach i karach politycznych.

• Złożona z 264 paragrafów, wolna od kazuistyki, napisana jasnym i prostym językiem → skutecznie realizowała kodyfikacyjne postulaty zwięzłości i zrozumiałości.

• Przyjęcie w §l zasady, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który jest uznany w tym kodeksie za przestępstwo → kodeks dawał próbę formalnej definicji przestępstwa, po raz pierwszy sankcjonując ustawowo zasadę legalizmu określoną później słowami: nullum crimen sine lege.

• Znosiła arbitralność sądów w dziedzinie systemu kar → stosować można tylko takie rodzaje kar, jakie są przewidziane w kodeksie (nulla poena sine leg).

• Nie przewidywała żadnego zróżnicowania odpowiedzialności karnej ze względu na stan społeczny sprawcy.

• Podkreślała subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej.

• Zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa.

• Pominięcie instytucji przedawnienia przestępstwa i kary.

• W zakresie katalogu przestępstw: dążenie do ujęcia zbrodni obrazy majestatu w kategoriach zamachu przeciwko państwu jako całości, zniesienie karalności czarów, wprowadzenie karalności pojedynków. Przestępstwa przeciw religii zaliczone zostały do „politycznych”, utrzymana została karalność samobójstwa.

• W zakresie systemu kar: oparcie ich katalogu na funkcji kary jako czynnika dającego możliwość naprawienia szkody wyrządzonej społeczeństwu poprzez użyteczną społecznie pracę, dającą również szansę jego poprawy i powrotu do uczciwego życia → zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym i pozbawienie wolności za przestępstwa kryminalne.

• Kary więzienia dzieliły się ze względu na czas trwania na czasowe, długie i długotrwałe, a ze względu na stopień dolegliwości na łagodne, ciężkie i najcięższe.

Ustawa karna dla Galicji Zachodniej Franciszka II:

• W 1795 r. w przywrócono karę śmierci za zdradę główną.

• W 1796 r. ukończono pracę nad nowym kodeksem karnym, który został wprowadzony na ziemie polskie III zaboru austriackiego z mocą obowiązującą od l stycznia 1797 r.

• Podstawa wdania kolejnego kodeksu

Franciscana – księgi ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r.:

• Dokonała podziału przestępstw na dwie kategorie w dwóch księgach:

  1. Zbrodnie – część ogólna, szczególna i przepisy proceduralne. Karane przez władze sądowe.

  2. Ciężkie przestępstwa policyjne – część ogólna, szczególną, przepisy proceduralne. Karane przez władze administracyjne. To wszelkie przestępstwa z działania lub zaniechania popełnione nieumyślnie oraz lżejsze uszkodzenia ciała i czyny naruszające dobre obyczaje.

• Nawiązywała na ogół do rozwiązań Josephiny, w niektórych tylko kwestiach wprowadzając pewne zmiany.

• Przywrócenie instytucji przedawnienia.

• W zakresie katalogu przestępstw: rozszerzeniu uległa kategoria przestępstw przeciw władzy państwowej i pojęcie „zdrady głównej”. Przestępstwa przeciw religii i obyczajowe zaliczone zostały do zbrodni. Rozbudowane zostały przepisy o przestępstwach przeciw mieniu.

• W katalogu kar: wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa. Zniesiona została kara konfiskaty majątku. Złagodzeniu uległo wykonywanie kary więzienia.

• Możność nadzwyczajnego złagodzenia kary i przedterminowego zwolnienia z więzienia.

• Jego szczegółowe rozwiązania dostosowane były do realiów feudalnego społeczeństwa, jednak elastyczny i abstrakcyjny charakter jego sformułowań pozwalał na dostosowywanie kodeksu do różnych zmian.

• Ważnej modernizacji dokonano w 1852 r. i ujęto w formalne ramy nowego kodeksu karnego → usunięte zostały przepisy z dziedziny procedury karnej, wprowadzono trójpodział przestępstw na zbrodnie (cz. I), występki i wykroczenia (cz. II), dokonano nowej stylizacji przepisów dotyczących zdrady głównej i obrazy majestatu, złagodzono kary więzienia.

• Kodeks karny z 1852 r. obowiązywał w Austrii do 1974 roku.

Zestaw 21

Formy ustrojowe państw niemieckich w XIX wieku:

Związek Reński (1806-1813):

• Powstał z inicjatywy Napoleona, po jego zwycięstwie z Austrią i Prusami.

• Akt powołania związku miał dwojaki charakter → to umowa międzynarodowa nakładająca na sygnatariuszy określone obowiązki wobec Napoleona, a jednocześnie powołująca nową organizację ponadpaństwową.

• To związek 16 (bez Prus i Austrii) suwerennych państw (konfederacja), który pozostawał formą protektoratu Napoleona.

• Przewodniczącym miał być arcybiskup Moguncji, mający funkcje reprezentacyjne.

• Wspólnym organem związku miał być Sejm Związkowy, składający się z dwóch kolegiów: wielkich książąt i królów oraz pozostałych książąt → nigdy nie został użyty.

• Faktycznie działającym organem był Napoleon, który narzucał swoje decyzje.

• Mediatyzacja terytoriów Rzeszy → likwidacja większości drobnych terytoriów i ich włączenie w obręb większych państw niemieckich.

• Wraz z upadkiem Cesarza Francuzów Związek przestał istnieć.

Związek Niemiecki (1815-1866):

• Utworzony w ramach Kongresu Wiedeńskiego, zamykającego okres wojen napoleońskich.

• Miał charakter konfederacji, w skład której weszło 35 państw i 4 wolne miasta (Hamburg, Lubeka, Brema, Frankfurt).

• Wspólnym organem było Zgromadzenie Związkowe (Sejm Związkowy), które było zjazdem dyplomatycznym przedstawicieli. Królestwa miały po czterech reprezentantów, inne państwa mniej → łącznie 69 posłów. Kompetencje niewielkie → zmienianie aktów prawnych, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju. Zasada jednomyślności.

• Sprawy bieżące załatwiano w Radzie Ściślejszej, która miała 17 umocowanych członków, z czego 11 miało głosy wirylne.

• Walka o hegemonię między Prusami a Austrią → przewaga Prus spowodowana powstaniem związku celnego.

• Wiele państw weszło na drogę konstytucjonalizmu.

• W 1848 roku parlament frankfurcki podejmuje próbę utworzenia federacji → wysunięcie się na dominującą pozycję Prus.

Związek Północnoniemiecki (1867-1871):

• Podstawą prawną była konstytucja z 1867 r. uchwalona przez Sejm składający się z przedstawicieli państw członkowskich.

• Powstała federacja, czyli państwo związkowe → bez Austrii, Bawarii, Badenii, Wirtembergii i Hesji.

• Przewodniczącym został król pruski.

• Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu:

1. Sejm (izba niższa) – pochodził z wyborów powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych. Kadencja 3 lata. Kompetencje to stanowienie prawa, ratyfikacja traktatów międzynarodowych.

2. Rada Związkowa (izba wyższa) – 43 członków. Rada akceptowała każdy projekt ustawy, zanim ten trafił do Sejmu. Rola sądu polubownego w sporach między państwami.

• Funkcje wykonawcze należały do Prezydium Rady → mianowanie urzędników federacji, nadzorowanie ich pracy, przygotowywanie projektów ustaw, zwoływanie posiedzeń sejmu. Przewodniczył premier pruski.

• Sprawy wspólne dla związku: wojsko, marynarka, koleje i drogi, poczta, waluta, handel zagraniczny, prawo sądowe.

II Rzesza Niemiecka (1871-1918):

• Ustanowienie konstytucji w 1871 roku.

• Państwo federalne, składające się z 22 państw członkowskich i 3 wolnych miast (Lubeka, Brema, Hamburg). Później dołączyła Alzacja z Lotaryngią.

• Król pruski jako dziedziczny cesarz niemiecki. Do jego uprawnień należało mianowanie kanclerza i wszystkich urzędników, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, zwoływanie Sejmu Rzeszy i Rady Związku, zawieranie traktatów międzynarodowych. Był prawnie nieodpowiedzialny i wszystkie jego decyzje wymagały kontrasygnaty kanclerza.

• Kanclerz jako organ wykonawczy → sprawował władzę w imieniu cesarza. Kanclerzem był najczęściej premier pruski.

• Władza ustawodawcza należała do Sejmu Rzeszy i Rady Związku:

1. Sejm Rzeszy – 397 posłów wybieranych na 3 lata w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych. Oprócz ustawodawstwa do kompetencji należało ratyfikowanie umów międzynarodowych i stanowienie budżetu.

2. Rada Związku – była przedstawicielstwem krajów członkowskich. Zasiadali w niej umocowani przez rządy tych krajów pełnomocnicy. Rada liczyła 58 członków. To odrębny organ Rzeszy. Obok uprawnień ustawodawczych Rada rozstrzygała spory pomiędzy państwami członkowskimi. Radzie przewodniczył z urzędu kanclerz Rzeszy.

• Sprawy wspólne dla związku: polityka zagraniczna, cła, wojsko, marynarka wojenna, podatki ustanawiane na cele wspólne, ustawodawstwo związkowe w zakresie prawa sądowego, poczta, transport lądowy i wodny.

• Organem sądowym federacji był Sąd Rzeszy. Pełnił on funkcje sądu rewizyjnego od orzeczeń sądów krajowych.

Kodyfikacje procesu karnego doby rewolucji i Napoleona:

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.:

• Każdy człowiek jest uznawany za niewinnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina → zasada domniemania niewinności.

• Żaden człowiek nie może być aresztowany i więziony jak tylko w przypadkach przewidzianych przez ustawę.

• Wprowadzenie rygorów prawnych w jakich odbywać się miało samo pozbawienie wolności, zmierzały do likwidacji najbardziej drastycznych praktyk wymiaru sprawiedliwości → gwarancje nietykalności osobistej.

• Postulaty oświeceniowej doktryny humanitarnej zapewnienia jednostce gwarancji osobistych, ochrony i bezpieczeństwa w wymiarze sprawiedliwości karnej.

Dekrety Konstytuanty z 1789 r.:

• Znosiły tortury, praktykę kar z podejrzenia.

• Wprowadzały jawność postępowania i przyznawały oskarżonemu prawo do obrony wraz z prawem do wyboru obrońcy.

Kodeks karny z 1791 r.:

• Wprowadzał zasadę jawności i ustności postępowania.

• Na miejsce legalnej teorii dowodowej przyjęto swobodną ocenę dowodów przez sąd i wprowadzono udział przysięgłych w postaci ławy oskarżającej i orzekającej.

Kodeks o przestępstwach i karach z 1795 r.:

• Zawierał modyfikacje co do instytucji przysięgłych i przewidywał podział na 3 stadia procesu: obowiązkowe śledztwo wstępne (prowadzone z urzędu w sposób tajny i pisemny), postawienie w stan oskarżenia i rozprawę właściwą prowadzoną jawnie i ustnie na zasadzie kontradyktoryjności.

Kodeks postępowania karnego z 1808 r.:

• Podzielony na księgi dotyczące: zagadnień dochodzenia wstępnego i kwestii wyrokowania i wymiaru kary

• Sankcjonował dwoistość ustanawiając w sprawach karnych typ procesu mieszanego → połączenie procesu inkwizycyjnego i skargowego.

• Wychodził z założeń ścisłego rozróżniania dwóch faz procesu:

1. Postępowania wstępnego – zgodnie z zasadami procesu inkwizycyjnego: tajne, pisemne, prowadzone bez obrońcy. Ścisłe rozróżnienie funkcji między prokuratora (inicjatywa i czynność ścigania) i sędziego śledczego (należało do niego samo prowadzenie wstępnego śledztwa).

2. Postępowania głównego – obejmowało fazę sądzenia. Toczyło się w trybie procesu skargowego, na zasadach jawności, ustności, swobodnej oceny dowodów i sporności → wolna rozprawa dwóch toczących spór przed sądem stron: prokuratora jako oskarżyciela i oskarżonego).

Małżeństwo w XIX i XX wieku:

Dążenia do laicyzacji małżeństwa i objęcia go ustawodawstwem państwowym → koncepcja małżeństwa umowy cywilnej.

• Austria za czasów Józefa II – tendencja do podporządkowywania organizacji kościelnej władzom państwowym we wszystkich dziedzinach życia. Małżeństwo jest umową cywilną, regulowaną przepisami państwowymi zarówno co do ważności, jak i co do skutków, a jurysdykcja należała do sądownictwa państwowego.

• Landrecht pruski – małżeństwo jako umowa cywilnoprawna. Wprowadził też religijną formę.

Trzy formy zawarcia małżeństwa:

1. Świecki system – system poddania prawa małżeńskiego wyłącznie ustawodawstwu państwowemu, m.in.:

• We Francji od 1791 r., potem też w Kodeksie Napoleona – obowiązkowe śluby cywilne przed urzędnikiem stanu cywilnego, możliwość rozwodu, wyłączność kompetencji sądów świeckich.

• W BGB – przed urzędnikiem świeckim, możliwość rozwodu, jurysdykcja sądów państwowych.

1. Wyznaniowy system – system poddania prawa małżeńskiego wyłącznie prawu wyznaniowemu z utrzymaniem religijnego charakteru małżeństwa, m.in.:

• Rosja i ziemie polskie pod zaborem rosyjskim.

1. Mieszany (świecko-wyznaniowy) system, m.in.: ABGB

• Małżeństwo jako umowa cywilna, w której „dwie osoby różnej płci oświadczają wolę swą”, utrzymując laicki charakter zasad ogólnych dotyczących samej istoty małżeństwa jako umowy cywilnej, zdolności do zawarcia małżeństwa, przeszkód małżeńskich, itp.

• Jurysdykcja świecka, ale zawarcie małżeństwa albo w formie wyznaniowej, albo świeckiej.

• Separacja możliwa dla wszystkich, rozwód tylko dla niekatolików, odrębnie też dla Żydów → instytucja listu rozwodowego.

• Instytucja małżeństwa cywilnego z konieczności, m.in. gdy duchowny odmawiał udzielenia ślubu z przyczyn nieuznanych przez prawo cywilne.

Stosunki osobiste:

• Dominacja męża, głównie w KN, ale i w innych kodeksach → władza mężowska nad żoną, powodująca pozbawienie żony samodzielności zdolności do działań prawnych i rozciągająca się na cała strefę życia osobistego.

• W 1929 r. w projekcie Lutostańskiego wprowadzono zasadę równouprawnienia obojga małżonków.

Stosunki majątkowe:

• Zasada zwierzchnictwa męża → z reguły odrębny dział prawa prywatnego.

• Ustroje majątkowe:

1. Ustawowy – w braku umowy Kodeks Napoleona → ruchomości i mienie nabyte w czasie trwania małżeństwa.

2. Umowny – kilka ustrojów majątkowych umownych, które mogły być dowolnie przez strony zmieniane.

• Systemy regulacji majątkowej:

1. System ogólnej wspólności.

2. System całkowitej rozdzielności.

3. Systemy pośrednie (najczęstsze).

Zestaw 22

Ustrój II Rzeszy Niemieckiej:

• Powstanie II Rzeszy Niemieckiej – król pruski porozumiał się z władcami Bawarii, Badenii i Wirtembergii → 1 stycznia 1871 r. proklamowano powstanie II Rzeszy Niemieckiej, a 16 kwietnia 1871 r. sejm nadał nowemu państwu konstytucję. Konstytucja II Rzeszy z 1871 r. stanowiła w dużej części powtórzenie konstytucji Związku Północno-Niemieckiego z 1867r. Wprowadziła jednak do niej kilka istotnych zmian.

• Król pruski: cesarzem niemieckim – na czele państwa stanął król pruski jako dziedziczny cesarz niemiecki. Do jego uprawnień należało mianowanie kanclerza i wszystkich urzędników federacji, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, zwoływanie Sejmu Rzeszy i Rady Związku, zawieranie traktatów międzynarodowych. Projekty ustaw miały być wnoszone w imieniu cesarza, który przygotowywał i ogłaszał ich wersję → brak prawa sankcji ustaw. Był prawnie nieodpowiedzialny i wszystkie jego decyzje wymagały kontrasygnaty kanclerza. Konstytucja nie przesądziła kto był suwerenem w państwie.

• Kanclerz jako organ wykonawczy – kanclerz sprawował władzę w imieniu cesarza. Nie był odpowiedzialny przez Sejmem i wykonywał swoje funkcje samodzielnie → brak federalnych ministrów. Tworzyły się organy o charakterze ministerialnym. Kierowali nimi sekretarze stanu → urzędnicy kanclerza, odpowiedzialni przed nim, nie tworzyli gabinetu. Kanclerzem Rzeszy był najczęściej premier pruski.

• Reichstag – władza ustawodawcza należała do Sejmu Rzeszy i Rady Związku → dwuizbowy parlament. Do Sejmu Rzeszy wchodziło 397 posłów wybieranych na okres 3 lat (później 5 lat) w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych. Prawa wyborcze mieli wszyscy mężczyźni powyżej 25 roku życia. Oprócz ustawodawstwa do kompetencji należało ratyfikowanie umów międzynarodowych i stanowienie budżetu.

• Bundesrat – Rada Związku była przedstawicielstwem krajów członkowskich. Zasiadali w niej umocowani przez rządy tych krajów pełnomocnicy. Rada liczyła 58 członków (od 1911 61). Rada Związku nie stanowiła izby parlamentu → odrębny organ Rzeszy. Obok uprawnień ustawodawczych Rada rozstrzygała spory pomiędzy państwami członkowskimi, współdecydowała z cesarzem o rozwiązaniu Sejmu, miała prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych do ustaw. Radzie przewodniczył z urzędu kanclerz Rzeszy. Obu izbom przysługiwała inicjatywa ustawodawcza i zgoda obu była niezbędna do przedłożenia ustawy cesarzowi do ogłoszenia.

• Rozdział kompetencji między Rzeszę i kraje związkowe – do spraw wspólnych dla federacji konstytucja zaliczała: politykę zagraniczną, cła, wojsko, marynarkę wojenną, podatki ustanawiane na cele wspólne, ustawodawstwo związkowe w zakresie prawa sądowego, pocztę, transport lądowy i wodny. Sprawy niewymienione jako wspólne pozostawały w gestii państw członkowskich.

• Władza sądownicza – organem sądowym federacji był Sąd Rzeszy (Reichsgericht) z siedzibą w Lipsku. Pełnił on funkcje sądu rewizyjnego od orzeczeń sądów krajowych, a także zajmował się wykładnią prawa związkowego i krajowego.

Code Penal z 1810 roku:

• Pierwszy klasyczny kodeks karny „triumfującego mieszczaństwa”.

• Zawierał on wyłącznie przepisy prawa karnego materialnego.

• Składał się z rozdziału wstępnego i 4 części: dwie pierwsze miały charakter ogólny, dwie pozostałe szczególny.

• Jego sformułowania były jasne i precyzyjne.

• Trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia w zależności od charakteru kary, która za dane przestępstwo była przewidziana i według rodzaju sądów właściwych do rozpatrywania spraw danej kategorii:

1. Za zbrodnie przewidziane były kary tzw. dręczące i hańbiące lub tylko hańbiące, wymierzane przez sądy przysięgłych.

2. Za występki kary poprawcze, sądzone przez trybunały policji poprawczej.

3. Wykroczenia podlegały karom policyjnym, orzekanym przez sądy policji prostej.

• Wielka surowość, służąca idei odstraszenia → powrócono do szerokiego stosowania kar śmierci i karę konfiskaty majątku. Niektóre przestępstwa karane były dodatkowo piętnowaniem skazanego przez wypalanie znaków na ciele. Z najcięższymi karami łączyła się śmierć cywilna.

• Zadaniem kodeksu była ochrona podstaw nowego ustroju społeczno-gospodarczego → ochrona „świętego i nienaruszalnego” prawa własności prywatnej.

• W pierwszych dziesiątkach lat po wydaniu kodeksu usunięto niektóre kary okrutne i odstraszające, jak kwalifikowaną karę śmierci, pręgierz, śmierć cywilną.

• Późniejsze nowelizacje podejmowane w czasach III Republiki zmierzały do złagodzenia systemu represji karnej, szerszego uwzględniania okoliczności łagodzących przy wymiarze kary, ostrzejszego traktowania recydywistów od osób skazanych po raz pierwszy, rozwijania elementów reedukacyjnych w systemie kar, zastępowania środków represyjnych środkami wychowawczymi wobec nieletnich przestępców.

• Po II wojnie światowej pod wpływem ruchu tzw. nowej obrony społecznej podjęte zostały dalsze reformy.

• Obowiązywał we Francji do 1994 r.

Zmiany w prawie małżeńskim w okresie feudalnym:

Małżeństwo początkowo była to instytucja świecka. Istniały różne formy zawarcia małżeństwa np. porwanie, kupno żony, dokonanie umowy między rodami mężczyzny i kobiety. Następnie wykształciło się kupno władzy opieki nad kobietą od ojca lub innego krewnego męskiego, który sprawował tę władzę.

Zawiązanie małżeństwa było aktem świeckim, formalnym, dokonywanym poprzez dwie czynności:

1. Zmówiny – wstępna umowa przedślubna regulująca warunki i termin zawarcia małżeństwa. Narzeczony dawał ojcu cenę kupna lub zadatek i otrzymywał obietnicę zawarcia małżeństwa i przedmiot symbolizujący zobowiązanie. Czasem zmówiny dokonywano w obecności osoby trzeciej (dziewosłęba).

2. Zdawiny – uroczysta czynność prawna, której treścią było zawarcie małżeństwa. Towarzyszyły im różne symboliczne gesty, np. przenosiny – przeniesienie panny młodej do domu męża i pokładziny – akt dopełnienia małżeństwa, konsumpcja. Początkowo wola kobiety nie była brana pod uwagę, z czasem stała się niezbędna

Kościelna forma zawarcia małżeństwa:

• Do Soboru Trydenckiego Kościół nie wymagał określonej formy zawarcia małżeństwa.

• Początkowo kapłan tylko błogosławił parę, co nie miało żądnego wpływu dla istnienia związku.

• Małżeństwa umowne były uważane przez Kościół za małżeństwa tajemne.

• Pod wpływem prawa kanonicznego dawne zmówiny przekształciły się w zaręczyny.

• Kościół starał się rozpowszechnić zapowiedzi w celu wykrycia przeszkód małżeńskich:

• Przeszkody zrywające – powodowały nieważność małżeństwa.

• Przeszkody wzbraniające – nie powodowały nieważności, ale jedynie go zabraniały.

• Najważniejsze przeszkody to: pokrewieństwo, powinowactwo, pokrewieństwo sztuczne, pokrewieństwo duchowe, różnice pochodzenia, śluby zakonne, występek cudzołóstwa, różnice wiary, różnica stanu.

Rozwiązanie małżeństwa:

• Poprzez śmierć jednego z małżonków.

• Za obopólną zgodą lub jednostronnie → poprzez oddalenie żony z domu.

• Porzucenie żony bez ważnych przyczyn pociągało za sobą obowiązek zapłaty określonej sumy na rzecz porzuconej żony i jej krewnych.

• Stopniowo Kościół wprowadzał zasadę niemożności zawarcia małżeństwa za życia poprzedniego małżonka i zasadę bezwzględnej nierozerwalności związku małżeńskiego.

• Niechętnie patrzono też na małżeństwa wdów.

Stosunki osobiste:

• Ukształtowane pod znakiem dominacji męża.

• Kobieta była pod władzą i opieką męża jako głowy rodziny → obowiązek wierności, wspólnego zamieszkania z mężem, posłuszeństwa, ale i prawo męża do cielesnego karcenia żony.

• Lepsza pozycja żony wśród stanów wyższych.

• Od XIII w. sprawy małżeńskie powszechnie zaczęły podlegać jurysdykcji sądów duchowych.

Stosunki majątkowe małżeńskie:

• Wyprawa (gerada, szczebrzuch) – początkowo przedmioty osobistego użytku → szaty, ozdoby, przedmioty gospodarstwa domowego. Wraz ze wzrostem praw spadkowych kobiet w skład wyprawy wchodziła część spadkowa. Wyprawa stanowiła własność żony → samodzielny zarząd.

• Posag – początkowo nie był wyodrębniony, ale stanowił część wyprawy. Na terenach wpływu prawa rzymskiego utrzymał się posag, jako określony majątek na pokrycie ciężarów małżeństwa. Z czasem posag stawał się ich częścią spadkową → traciły prawo do spadkobrania po rodzicach. Posag to najczęściej pieniądze, czasem nieruchomości.

• Wiano – pierwotnie cena kupna żony. W germańskich prawach jako zabezpieczenie na wypadek owdowienia lub jej porzucenia. Ustanawiane w ruchomościach, potem też w dobrach nieruchomych.

• Specjalne dary ofiarowywane żonie w związku małżeńskim:

1. Podarek poranny – wynagrodzenie za dziewictwo, czasem razem z wianem stanowił zabezpieczenie żony.

2. Podarek poślubny – płacony jednorazowo lub corocznie, jako wyraz szczególnej miłości do żony.

• Systemy majątkowe:

1. Pełnej wspólności majątkowej – cały majątek stawał się wspólną własnością. Ruchomościami mąż dysponował swobodnie, nieruchomościami za zgodą żony. W razie śmierci jednego całość przechodziło na drugie.

2. Ograniczonej wspólności majątkowej – kwestia umowna jaka część majątku pozostaje ograniczona (z reguły posag i wiano, nieruchomości). Mąż miał swobodny zarząd nad majątkiem swoim i żony, ale potrzebował zgody żony do dysponowania jej majątkiem.

3. Jedność zarządu majątkowego – żona pozostawała właścicielką całego swojego majątku, a maż mógł nim tylko zarządzać, bez prawa dysponowania bez jej zgody.

• Zasady majątkowego prawa małżeńskiego mogły być zmieniane przez umowy małżeńskie, np. dożywocie → zapis dożywotniego użytkowania majątku ruchomego i nieruchomego.

• Jurysdykcja sądów świeckich.

Przemiany w małżeństwie w późnym średniowieczu:

• Na rozwój prawa osobowego małżeńskiego decydujący wpływ miał Kościół.

• Małżeństwo jako sakrament → związek nierozerwalny i monogamiczny, ustanowiony przez Boga, w którym umowa była tylko formą, a nie istotą.

• Jurysdykcja sądów kościelnych nad sprawami dotyczącymi małżeństwa → stopniowe jednak ograniczenia takich założeń w związku z występującymi tendencjami do uznawania świeckiego ustawodawstwa małżeńskiego.

• Teorie gallikanizmu starały się pogodzić ideę religijnego charakteru małżeństwa z kompetencjami państwa → należało odróżnić w małżeństwie umowę czysto cywilną i sakrament, gdyż sama umowa byłą regulowana przez ustawodawstwo świeckie.

• Sposób zawarcia małżeństwa między katolikami został uregulowany przez postanowienia Soboru Trydenckiego → obligatoryjną stałą się wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa.

• Ślub, czyli zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów dokonane przed proboszczem parafii jednej ze stron i w otoczeniu świadków. Miał być poprzedzony zapowiedziami → ogłoszenie przez proboszcza danych dotyczących osób mających zamiar zawrzeć związek małżeński i wezwanie do wyjawienia przeszkód.

• Małżeństwo zawarte bez zachowania któregoś z koniecznych elementów formy kościelnej było uważane za nieważne ze względu na przeszkodę tajności.

• Rozbudowano katalog przeszkód małżeńskich: pozostawanie w związku małżeńskim, pokrewieństwo naturalne, śluby zakonne, różność religii, cudzołóstwo, uprowadzenie, przymus, błąd, różnice stanowe.

Zestaw 23

Ustrój I Rzeszy Niemieckiej:

Uwagi wstępne:

• Państwo niemieckie stanowiło obszar bardzo zróżnicowany geograficznie i gospodarczo → trudny do rządzenia.

• Władzę królewską osłabiała korona cesarska → kosztem prób opanowania Italii zaniedbano politykę wewnętrzną.

• Wielkie bezkrólewie w latach 1250-1273 → umocnienie się księstw lokalnych, pogłębienie destabilizacji.

• Pojawianie się rosnącej liczby władztw terytorialnych, niezależnych wobec cesarza → dziedziczne posiadłości, zagrażające władzy królewskiej, kumulowanie kilku księstw w rękach jednego rodu.

• Zgodnie z zasadą przymusu lennego dobra odbierane rodom nie zasilały domeny królewskiej, lecz dostawały się w ręce wasali danego rodu → proces usamodzielniania się wasali książąt szczepowych.

• Urząd wójta stał się dziedziczny → pan zarządzanych przez siebie terytoriów.

• Władzami terytorialnymi stali się wyżsi duchowni, niezależni od monarchy.

• Rozbicie terytorialne z XIII w. okazało się trwałe aż do powstania II Rzeszy.

• Władza cesarska od XV w. była czysto formalna struktura państwa była słabo rozwinięta.

• Organy wspólne dla Rzeszy: cesarz, Sejm Rzeszy, Sąd Kameralny Rzeszy.

• Najważniejsze władztwa terytorialne: Austria, Saksonia, Branderburgia.

Władza królewska:

• Elekcyjność tronu po wygaśnięciu rodu Karolingów → uznawano prawo rodziny do tronu i wskazywano następcę w ramach rządzącego rodu.

• Do XIII w. państwem rządzili przedstawiciele dynastii saskiej, salickiej i szwabskiej.

• Okres wielkiego bezkrólewia utrwalił elekcyjność tronu.

• Zwierciadło Saskie uregulowało wybory → wybór króla przez 7 najważniejszych feudałów.

• Złota Bulla (1356) ostatecznie je uregulowała → ustanowienie 7 elektorów (4 świeckich i 3 duchownych), wybory we Frankfurcie nad Menem, przewodniczył arcybiskup Moguncji.

• Od 1438 r. cesarzem był zawsze przedstawiciel rodu Habsburgów.

• Do końca XII wieku pozycja króla była mocna → król był najwyższym wodzem, sprawował zwierzchnictwo lenne nad cała strukturą lenną, był najwyższym sędzią.

• Ekonomiczną podstawą władzy królewskiej było posiadanie własnych dóbr rodowych i liczne regalia.

• Z czasem jego pozycja słabła → zaprzysięganie kapitulacji wyborczych jako ograniczenie władzy królewskiej.

Zarząd centralny i lokalny:

• Zarząd centralny sprawowany był przez urzędników nadwornych → kanclerz, cześnik, marszałek, palatyn. Następowała tu stopniowa feudalizacja.

• Od XIV w. pojawiła się Rada Nadworna:

• Składała się z urzędników nadwornych → dominacja kanclerzy.

• Wędrowała razem z władcą.

• Pod koniec XV w. rozpad zarządu centralnego.

• Zarząd lokalny sprawowany był przez hrabiów i margrabiów → rozkład i postępująca feudalizacja.

• Z powodu decentralizacji władcy nie mogli zorganizować sprawnej administracji lokalnej.

Sejm Rzeszy:

• Hoftag składał się początkowo z urzędników dworskich i terytorialnych w randze hrabiów, książąt i margrabiów.

• W związku z feudalizacją przekształcił się w zjazd wasali królewskich.

• O jego składzie decydował władca.

• Od XII w. zwołanie go to obowiązek władcy.

• Od końca XII w. upowszechniła się zasada, że uczestniczą w nim wszyscy książęta Rzeszy i mogą wysyłać przedstawicieli.

• Od XII w. pojawiają się przedstawiciele miast cesarskich.

• Od wydania Złotej Bulli 1356 podział książąt na: książąt-elektorów i pozostałych książąt.

• Od początku XV w. wykształcił się Sejm Rzeszy (Reichstag).

• Składał się z trzech kolegiów: książąt-elektorów, pozostałych książąt Rzeszy i miast cesarskich.

• W okresie przerw między sesjami Sejmu działała Deputacja, uprawniona w podejmowaniu uchwał.

• Od XVII w Sejm Rzeszy funkcjonował jako Sejm nieustający → siedziba w Ratyzbonie.

• Na podjęcie uchwały przez Sejm potrzebna była zgoda wszystkich trzech kolegiów i akceptacja cesarza.

• Miał charakter ciała federalistycznego → reprezentowano terytoria, a nie stany społeczne.

• Uprawnienia Hoftagu i Raichstagu:

• Pierwotnie czysto doradcze.

• Wyrażenie zgody na podjęcie przez króla wyprawy do Rzymu na koronację.

• Wyrażenie zgody na powołanie książąt Rzeszy na wyprawę wojenną.

• Wyrażenie zgody na nałożenie ogólnopaństwowych podatków.

• Hoftag nie miał uprawnień ustawodawczych → prawo stanowił cesarz.

• W XVI-XVII w. nastąpiło rozbudowanie uprawnień Sejmu Rzeszy:

• Ustawodawstwo w sprawach Rzeszy.

• Decyzje o wojnie i pokoju.

• Zawieranie traktatów międzynarodowych.

• Uchwalanie podatków.

• Sprawy wojska.

Sąd Kameralny Rzeszy:

• Powstał w 1495 r. jako trybunał dla całej Rzeszy → ograniczenie władzy sądowej cesarza.

• W pierwszej instancji rozpatrywał:

• Sprawy między władcami terytorialnymi.

• Sprawy między poddanymi różnych władców.

• Skargi w zakresie skarg o charakterze cywilno-prawnym przeciwko władcom terytorialnym.

• Jako instancja odwoławcza rozpatrywał apelacje od wyroków sądów władców terytorialnych powyżej 400 talarów → nie miała zastosowania wobec terytoriów władców książąt-elektorów, wobec tego znaczenie malało.

• Cesarz powoływał przewodniczącego sądu i asesorów z listy przygotowanej przez stany.

• Potem kandydatów przedstawiały sądowi stany bezpośrednio, przy czym połowa asesorów miała mieć pochodzenie szlacheckie, a połowa doktorat z prawa → cesarz utracił wpływ na skład.

• Posługiwał się ustawami Rzeszy oraz recypowanym prawem rzymskim.

Kodeks Napoleona z 1804 roku:

• We Francji przedrewolucyjnej prawo prywatne pozostawało poza zasięgiem ustawodawstwa królewskiego → charakter partykularnego prawa zwyczajowego.

• Ustawodawstwo rewolucyjne (prawo okresu przejściowego) dokonało wraz ze zniesieniem ustroju feudalnego przeobrażeń w stosunkach prywatnoprawnych pod znakiem ich indywidualizacji, liberalizacji i laicyzacji → akty prawne Konstytuanty i Konwentu dokonały zmian w prawie osobowym i majątkowym.

• Konwent powołał w 1793 r. komisję pod przewodnictwem J. J. Cambaceresa w celu przygotowania kodeksu cywilnego.

• Dalsze prace nad kodyfikacją cywilną zostały podjęte w czasach konsulatu z inicjatywy Napoleona → powołanie czteroosobowej komisji w 1800 r.

• Ostateczna wersja projektu zredagowana została w 36 ustawach, które 21 marca 1804 r. zebrane zostały w całość jako Kodeks cywilny Francuzów, a w 1807 r. kodeks otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona (Code civil).

• Składał się z 2281 artykułów ułożonych w trzech księgach:

1. O osobach – przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli.

2. O majątkach i różnych rodzajach własności – przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach.

3. O różnych sposobach nabywania własności – zobowiązania, prawo spadkowe, prawo majątkowe małżeńskie.

• Systematyka kodeksowa, nawiązująca do trójpodziału Instytucji justyniańskich, miała stanowić usankcjonowanie trzech wolności: osoby, własności prywatnej i zawierania umów.

• To klasyczna kodyfikacja mieszczańskiego prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego.

• Oparty na prawnonaturalnych założeniach wolności, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów, realizował fundamentalne postulaty walczącej z ustrojem feudalnym burżuazji.

• Miał charakter antyfeudalny → w swych założeniach ogólnych opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu, a w rozwiązaniach szczegółowych nawiązywał do dawnego prawa francuskiego stanowiąc połączenie norm prawa zwyczajowego Francji północnej, prawa rzymskiego i prawa okresu Rewolucji.

• Uważany w czasach powstania za arcydzieło sztuki legislacyjnej → zwięzły, napisany językiem prostym i jasnym, unikał z jednej strony kazuistyki, z drugiej zbyt abstrakcyjnych i teoretycznych konstrukcji. Elastyczność jego sformułowań umożliwiała orzecznictwu sądowemu jego interpretację w duchu nowych czasów.

• Obowiązywał na terenach podbitych, a wzorował się na nim m.in. kodeks rumuński (1864/1865), pierwszy kodeks włoski (1865), portugalski (1867), hiszpański (1889).

• Do lat sześćdziesiątych XIX w. kodeks nie podlegał ważniejszym przeróbkom.

• Ważniejsze nowelizacje kodeksu przypadły na przełom XIX i XX w., a dotyczyły głównie prawa osobowego i rodzinnego. Najwięcej nowelizacji kodeksu przeprowadzono w czasach IV i V Republiki.

• Od 1945 r. działała we Francji komisja reformy kodeksu prawa cywilnego, której celem było opracowanie jednolitego kodeksu prawa prywatnego, obejmującego prawo cywilne i handlowe.

Zmiany w średniowiecznym systemie kar:

Kara w ustroju plemienno-szczepowym:

• Miała charakter sakralny w przypadku zdrady kraju, krzywoprzysięstwa czy świętokradztwa → przejednanie bogów poprzez złożenie ofiary z przestępcy.

• Jako, że jednocześnie przestępca łamał mir (pokój publiczny) groziło to wykluczeniem ze społeczności.

• Początkowo kara była domeną rodu i dokonywana była siłami rodowej społeczności.

• Były to przestępstwa, które naruszały interes jednostki i jej rodu → pokrzywdzony i jego ród mogli zawszeć ugodę – w lżejszych sprawach, bądź wybierać drogę samopomocy – zemsty rodowej.

• W przypadku mężobójstwa regułą było dochodzenie krzywdy przez ród zabitego drogą zemsty krwawej → zbrojne wystąpienie przeciw rodowi zabójcy i pomszczenie ofiary poprzez zabicie krzywdziciela i zemście na jego rodzie.

• Sposobem zakończenia walki stało się uiszczanie na rzecz rodu ofiary mężobójstwa zadośćuczynienia w postaci okupu → był on środkiem na wykupienie się od zemsty i jednocześnie sposobem zakończenia waśni i wojen rodowych (wróżd).

Kary za przestępstwa publiczne i prywatne:

• Przestępstwa publiczne były ścigane przez organy aparatu państwowego i zagrożone karami państwowymi, czyli publicznymi.

• Przestępstwa prywatne mogły być dochodzone na drodze sądowej, albo rozstrzygane w drodze samopomocy → poprzez zemstę, żądzę odwetu. Z czasem gniew pokrzywdzonego zostawał zaspokojony dobrami materialnymi → idea okupu.

• Na tej podstawie wykształcił się system kar pieniężnych, tzw. kompozycyjnych uiszczanych w celu zakończenia walk rodowych i orzekanych przez sąd.

Sposoby ograniczania krwawej zemsty:

• Zwyczaj krwawej zemsty przerodził się w metodę załatwiania porachunków i dochodzenia sprawiedliwości drogą regularnych wojen prywatnych → plaga dla porządku społecznego, próby zwalczania.

• Władza zaczęła ingerować w spory prywatne, np. poprzez ustawowe normy nakazujące zwaśnionym stronom pojednanie się i przyjęcie przez stronę pokrzywdzoną okupu pod groźbą kary państwowej.

• Formą pojednania była przysięga → ten kto mścił się po przyjęciu okupu musiał zwrócić go w podwójnej wysokości.

Nie odróżniano odpowiedzialności karnej od cywilnej a odpowiedzialność ogólna zwłaszcza przy karach kompozycyjnych miała charakter odszkodowawczy.

Kary państwowe (publiczne):

• Dążenie do obejmowania najpoważniejszych przestępstw uznawanych za godzące w interesy ogółu karami o charakterze publicznym → wyjęcie spod ochrony rodu dla najpoważniejszych przestępców.

• Pojęcie kary jako odpłaty za wyrządzone zło.

• Zasada odpłaty nakładała pewne granice karze, uzależnione od stopnia dolegliwości wyrządzonej przestępstwem → formą odpłaty był odwet, czyli wyrządzenie sprawcy dolegliwości takiej, jak ta, której doznał pokrzywdzony.

• Dostosowywanie kary do przestępstwa to biblijna zasada talionu.

• Przy przestępstwach (poza tymi na życiu i zdrowiu) odwet musiał przybierać formy, przy których kara miała charakter odzwierciedlający.

• Rozpowszechniła się idea okupu → karą za przestępstwo miała być majątkowa rekompensata wyrządzonej krzywdy.

• Podstawową karą publiczną, wymierzaną w trybie pozasądowym, była kara śmierci przez powieszenie, łamanie kołem, utopienie, spalenie na stosie → służyły odstraszeniu innych (prewencja szczególna).

• Karami publicznymi były kary mutylacyjne → kary okaleczenia, np. odcinanie kończyn, uszu, nosa, oślepienie, kastracji. Jako kary samoistne, dodatkowe lub zastępcze.

• Kary śmierci i okaleczania → kary krwi.

• Wobec zbiegów i schwytanych stosowano wyjęcie spod prawa (proskrypcja) → możność bezkarnego zabicia sprawcy.

• Kara wygnania z kraju stosowana wobec właścicieli ziemskich w zamian za karę śmierci → łączyła się z konfiskatą lub zniszczeniem majątku.

• Karą na majątku było złupienie → grabież całego dobytku i zniszczenie domostwa skazanego.

• Regułą w systemach prawa karnego doby średniowiecza była możność wykupienia się od kary publicznej → uprzywilejowanie wyższych stanów.

• Kary pieniężne miały charakter kar państwowych → stanowiły płaconą państwu rekompensatę za przestępstwa publiczne.

Kary prywatne – system kar kompozycyjnych:

• Panującą formą rekompensaty za doznaną krzywdę stał się pieniężny okup.

• Wraz zanikiem samopomocy system kar prywatnych uiszczanych w pieniądzach rozwinął się system kar prywatnych uiszczanych w pieniądzach → kary kompozycyjne, oznaczał połączenie zarówno elementu kary, jak i pieniężnego odszkodowania.

• Wysokość kary kompozycyjnej była ustalana przez same zwaśnione strony, ich mediatorów lub przez sąd. Z czasem państwo przejęło interwencję w zakresie karania przestępstw prywatnych.

• Kara kompozycyjna pierwotnie składała się z 2 elementów:

1. Główszczyzny – suma płacona za głowę zabitego jego rodzinie. Cena uzależniona od stanowiska społecznego ofiary (stanowy charakter norm średniowiecznego prawa karnego), od płci i wieku ofiary. Okup za przestępstwo przeciw zdrowiu → pokutne albo nawiązka.

2. Okupu na rzecz państwa – za naruszenie swym czynem pokoju powszechnego i przypadający władcy lub sądowi.

Nowa klasyfikacja kar:

• Zacieranie się stopniowe różnic między przestępstwami publicznymi i prywatnymi → tracił znaczenie podział na kary publiczne i prywatne.

• Wraz z rozpowszechnianiem się nowych podziałów przestępstw pojawiły się nowe klasyfikacje kar:

1. Podział na kary na gardle i na ręku – stosowane za przestępstwa należące do zbrodni. To kary śmierci i kary okaleczenia (mutylacyjne). Można się było wykupić.

2. Podział na kary na skórze i na włosach (hańbiące) – przestępstwa zaliczone do wykroczeń, przekroczeń. To chłosta, noszenie kamieni, stanie pod pręgieżem.

3. Kary na czci – z reguły wobec szlachty.

4. Kary pieniężne – albo stosowane jako kary samoistne, albo jako sposób wykupienia się od kary cielesnej. Przechodziły znamienną ewolucję: okup na rzecz władzy państwowej przekształcał się w karę majątkową w postaci grzywny lub konfiskaty dóbr. Okup będący dawniej karą prywatną stawał się cywilnoprawnym odszkodowaniem majątkowym na rzecz osoby poszkodowanej.

5. Kary specjalne – np. ruszyca.

• Powszechne było, że obok kary prywatnej zasądzana była kara publiczna na rzecz władcy.

Constitutio Criminalis Carolina z 1532 roku – kodeks karny Karola V:

• Brak możliwości wykupienia się od kary.

• Zawarcie ugody między sprawcą a poszkodowanym nie uwalniała winowajcy od kary publicznej.

• Wśród nowych kierunków represji karnej były „polowania na czarownice” → czary zaczęto zaliczać do zbrodni obrazy majestatu boskiego, do najcięższych przestępstw zagrożonych najsurowszymi karami. Karą było spalenie żywcem na stosie.

• Przyjęcie zasady publicznoprawnej w dziedzinie prawa karnego oznaczało przyznanie państwu publicznego prawa karania wszystkich przestępstw → brak kar prywatnych.

• Wszystkie przewidziane przez nią sankcje karne miały charakter publiczny, a ich głównym celem było odstraszenie innych.

• System kar był okrutny → zabezpieczenie metodami jak najsurowszej represji karnej.

• Rozbudowanie katalogu kar spowodowane nowym postrzeganiem istoty kary → kara sprawiedliwa to kara ściśle dostosowana do ciężkości i charakteru popełnionego przestępstwa (proporcjonalność kary do czynu przestępnego).

• Pojawiło się dążenie do upodobnienia kar do przestępstw osiąganego drogą talionu i kar odzwierciedlających.

• Wprowadziła osiem rodzajów kary śmierci: spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie, utopienie, zagrzebanie żywcem, wbicie na pal + dodatkowo wleczenie końmi na miejsce kaźni.

• Kodeks znał katalog kar mutylacyjnych oraz karę chłosty, karę stania pod pręgierzem, karę wygnania i konfiskaty.

• Pojawiła się wzmianka o więzieniu.

• Dla szlachciców odrębne kary (oprócz kary śmierci): infamia, banicja, utrata honoru, kara pozbawienia wolności.

Zasady stosowania kar:

1. Arbitralność – przyznanie sędziemu dużej swobody w zakresie wymiaru kary.

2. Analogia – karalność czynów niewymienionych, ale podobnych do przewidzianych przez prawo.

3. Kary nadzwyczajne – nieprzewidziane w ogóle w ustawie → z reguły były łagodniejsze.

4. Kary przewidziane w Carolinie można było stosować tylko, gdy nie zaistniały żadne okoliczności łagodzące, gdy sędzia miał niezachwianą pewność, że sprawca popełnił dany czyn → w innym wypadku należało wymierzyć karę nadzwyczajną.

5. Wzięcie pod uwagę pozycji społecznej sprawcy.

6. Okoliczności łagodzące i obciążające.

Zestaw 24

Zasady Konstytucji Weimarskiej z 1919 roku:

• Powstanie Republiki Weimarskiej – klęska Rzeszy w I wojnie światowej. 5 sierpnia 1919 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję, która stała się podstawą ustrojową państwa.

• Ogólna charakterystyka konstytucji – czerpała wzory z demokracji parlamentarnych i Stanów Zjednoczonych. Stanęła na gruncie zasady suwerenności ludu, wprowadziła szeroki katalog praw obywatelskich, w tym praw socjalnych i ekonomicznych, odwoływała się do elementów demokracji bezpośredniej → przykład jednej z najbardziej demokratycznych konstytucji okresu międzywojennego.

• Głowa państwa: prezydent – wybierany na okres 7 lat w powszechnych wyborach. Do jego kompetencji należało: mianowanie i odwoływanie kanclerza, ministrów oraz innych urzędników Rzeszy, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, zawieranie umów międzynarodowych i reprezentowanie państwa na zewnątrz. Prezydent nie dysponował prawem weta zawieszającego → mógł poddać każdą ustawę pod referendum ludowe. Mógł w określonych w konstytucji przypadkach rozwiązać Sejm Rzeszy. Prezydent wydawał rozporządzenia, które wymagały kontrasygnaty kanclerza lub odpowiedniego ministra. Szczególne uprawnienia w razie „poważnego naruszenia lub zagrożenia bezpieczeństwa publicznego i porządku w państwie” → miał prawo wydawać rozporządzenia wkraczające w materie ustawowe i zmieniające ustawy. Na wniosek Sejmu Rzeszy mógł być pociągnięty do odpowiedzialności prawnej przed Najwyższym Trybunałem Państwowym Rzeszy. Możliwość egzekwowania politycznej odpowiedzialności prezydenta i odwołanie prezydenta w formie referendum.

• Władza ustawodawcza: Sejm i Rada Rzeszy – Sejm pochodził z demokratycznych wyborów, powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych. Wybierano go na okres 4 lat. Prawa wyborcze przyznano kobietom a cenzus wieku obniżono do 20 lat. Rada Rzeszy była wyrazem federalnej struktury państwa. W jej skład wchodzili delegowani przez rządy krajowe przedstawiciele poszczególnych krajów związkowych w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców.

• Proces ustawodawczy: elementy demokracji bezpośredniej – pozycja obu organów w procesie ustawodawczym nie była jednakowa. Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała Sejmowi i rządowi, ale nie Radzie Rzeszy → Radzie Rzeszy przysługiwało prawo weta zawieszającego wobec uchwalonych przez Sejm ustaw, które mogło być uchwalone większością dwóch trzecich głosów. W takiej sytuacji prezydent ogłaszał ustawę. W przypadku braku wymaganej większości możliwość referendum.

• Władza wykonawcza: szczególna pozycja kanclerza – należała do ministrów, którzy tworzyli rząd działający pod kierownictwem kanclerza. Do wyłącznych uprawnień kanclerza należało ustalanie wytycznych polityki Rzeszy, które realizowali ministrowie. Zastępował on prezydenta. Kanclerz i ministrowie ponosili odpowiedzialność polityczną przed Sejmem. W przypadku utraty zaufania większości parlamentu musieli podać się do dymisji, chyba że prezydent skorzystał z prawa rozwiązania parlamentu i rozpisał nowe wybory. Członkowie rządu byli odpowiedzialni prawnie → w stan oskarżenia stawiał ich Sejm Rzeszy, a sądził Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy.

• Organizacja władzy sądowej – funkcjonowały trzy sądy: Sąd Rzeszy, będący sądem apelacyjnym, Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy jako sąd rozstrzygający w sprawach odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta i wyższych urzędników oraz Sąd Administracyjny Rzeszy. Cała jurysdykcja pozostawiona była sądom krajowym. Prawo badania przez sądy zgodności ustaw z konstytucją oraz wprowadzenie sądów administracyjnych.

• Podział kompetencji między Rzeszę i kraje związkowe – Konstytucja wymieniała sprawy należące do wyłącznej kompetencji federacji: sprawy zagraniczne, siły zbrojne, system monetarny, cła, poczta oraz budżet federacji. Oddzielną grupę spraw stanowiły materie, w których Rzesza mogła wydawać ustawy, lecz jeśli z tego prawa nie skorzystała, uprawnienie to przechodziło na kraje związkowe. Poszczególne kraje związkowe posiadały własne konstytucje.

Przesłanki odpowiedzialności w kodyfikacjach karnych XVIII - XIX wieku:

Podstawową zasadą odpowiedzialności karnej w czasach nowożytnych była zasada subiektywizmu → uzależnienie odpowiedzialności od subiektywnego stosunku sprawcy do czynu, od indywidualnej winy →nullum crimen sine culpa (nie ma zbrodni, bez winy).

Opracowano szczegółową klasyfikacje pojęcia winy według rodzajów i stopni:

1. Wina umyślna (dolus) – wyrażała się w różnych postaciach złego zamiaru, łączącego cechy świadomości, jak i woli osiągniecia skutku przestępnego.

• Przestępstwo z winy umyślnej zachodziło wtedy, gdy sprawca działał w zamiarze popełnienia przestępstwa → zamiar mógł wyrażać się w postaci bezpośredniej chęci popełnienia czynu zabronionego lub przewidywania możliwości jego popełnienia i godzenia się na to.

• Odróżnia się zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny, gdy świadomość sprawcy i jego wola nie jest nastawiona bezpośrednio na popełnienie przestępstwa, ale przewiduje możliwość taką i godzi się z ewentualnością jego popełnienia.

• Niekiedy formułowano konstrukcję złego zamiaru pośredniego → sprawcy działającemu w złym zamiarze przypisuje się wszystkie, nawet niezamierzone następstwa czynu, wola sprawcy była skierowana na osiągnięcie skutku mniej przestępnego. Konstrukcja została odrzucona oprócz kodeksu austriackiego.

• Dolus praemdiatus – zamiar przestępny podjęty po namyśle co do celu i sposobu jego urzeczywistnienia.

• Dolus repentius – zamiar podjęty pod wpływem nagłego impulsu.

• Dolus generalis – zły zamiar skierowany do osiągnięcia skutku przestępnego ogólnie tylko przez sprawcę określonego czynu.

• Dolus alternativus – zamiar zamienny, skierowany przez sprawcę zamiennie na różne rodzaje skutku przestępnego.

1. Wina nieumyślna (culpa) – sprawca działał bez złego zamiaru, ale mając świadomość, że działanie jego wywoła skutek przestępny, bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie, bądź w ogóle nie miał świadomości przestępności skutków swego działania, choć mógł i powinien ją posiadać. Dwie formy:

1. Lekkomyślność – wina nieumyślna świadoma, sprawca przypuszcza lekkomyślnie, że uniknie przestępstwa.

2. Niedbalstwo – wina nieumyślna nieświadoma, gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia przestępstwa, ale powinien przewidzieć.

Zasada winy jako podstawa odpowiedzialności zakorzeniła się trwale tylko w systemach prawnych państw kontynentu europejskiego.

Specyficzną cechą angielskiego prawa karnego jest, że do dziś nie doprowadzono do jasnego opisu pojęcia winy. Doszło do wyróżnienia jej pewnych form np. zamiar, lekkomyślność, niedbalstwo, ale różniły się od przyjętych w prawie kontynentalnym klasyfikacji. W XIX w. Anglii rozpowszechniła się koncepcja odpowiedzialności opartej nie na winie, czyli obiektywnej.

Wyodrębnienie czynników wyłączających odpowiedzialność karną z powodu braku elementu podmiotowego przestępstwa → okoliczności wyłączające winę:

1. Poczytalność – zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i należytego nimi kierowania → czynnikiem wyłączającym winę sprawcy była jego niepoczytalność. Przesłanki wypływające z niedojrzałości wieku i te, które były wynikiem stanu psychicznego.

• Trzy sposoby określania przyczyn niepoczytalności z powodu stanu psychicznego:

1. Metoda biologiczno-psychiatryczna – obłąkanie, demencja, niedorozwój umysłowy.

2. Metoda psychologiczna – wskazująca na wadliwość intelektu i woli.

3. Metoda mieszana – psychiatryczno-psychologiczną).

1. Nieletniość – czyny młodocianych sprawców powinny być oceniane odmiennie. Należało rozstrzygnąć, od jakiego wieku należy przyjąć istnienie odpowiedzialności karnej nieletnich:

1. System trzech okresów – wywodzący się z prawa rzymskiego i kanonicznego, polegał na wyróżnieniu w życiu psychofizycznym człowieka trzech przedziałów czasowych:

1. Okresu dzieciństwa – człowiek bezwarunkowo nieodpowiedzialny.

2. Okresu niedojrzałości – nieletni odpowiedzialny warunkowo → tylko o tyle, o ile działał z rozeznaniem, czyli miał możność rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swoim postępowaniem.

3. Okresu dojrzałości – ponosił odpowiedzialność bezwarunkową.

1. System pośredni trzech okresów – występował w kodeksie austriackim. W fazie środkowej (okresie niedojrzałości) sprawca podlegał odpowiedzialności bezwarunkowej, ale częściowej (zmniejszonej).

2. System dwóch okresów – wprowadzony przez francuski Code penal. Nie znał okresu bezwarunkowej nieodpowiedzialności i przyjmował, że od urodzenia do 16 roku życia nieletni odpowiadał warunkowo, o ile działał z rozeznaniem.

Źródła prawa w Anglii do XIX wieku:

Specyficzną cechą ustroju Wielkiej Brytanii jest brak konstytucji w znaczeniu formalnym (konstytucji spisanej). Zamiast tego, o ustroju państwa informuje konstytucja w sensie materialnym → ogół norm i zasad dotyczących wykonywania władzy.

Akty prawne wliczające się w konstytucję:

1. Wielka Karta Swobód z 1215 r. – stanowiła sformułowanie wolności osobistych i politycznych. Uważana za fundament angielskiego ustroju parlamentarnego. Jej postanowienia przyznawały uprawnienia kurii królewskich, np. dla nałożenia tarczowego i zasiłków lennych konieczna zgoda ogólnej Rady Królestwa. Zawierała uboczne postanowienia dotyczące miast. Była przywilejem dla baronów wydanym w ich interesie. Odegrała ona historyczną rolę dla ustroju Anglii i wywierała wpływ na kształtowanie się angielskiego ideologii konstytucyjnej.

2. Petycja o prawo z 1628 r. – określała atrybucje finansowe Parlamentu → zastrzegła dla niego wyłączne prawo uchwalania wszelkich podatków i opłat. Zabraniała samowolnego więzienia kogokolwiek bez podstawy prawnej.

3. Habeas Corpus Act z 1679 r. – ustawa ta stanowiła zabezpieczenie nietykalności osobistej jednostki przed samowolnym uwięzieniem przez organa państwowe → o pozbawieniu wolności mógł decydować jedynie sąd.

4. Bill o prawach z 1689 r. – sformułował nowe zasady prawne, np. uznano za nadużycie króla używania dyspensy i nielegalne stosowanie suspensy, brak zgody na nakładanie jakichkolwiek podatków bez zgody parlamentu, obowiązek monarchy częstego zwoływania parlamentu.

5. Ustawa sukcesyjna z 1701 r. – określiła zasady sukcesji tronu. Potwierdziła, że monarcha jest związany prawem → reguła kontrasygnowania decyzji królewskich przez odpowiedniego ministra. Odpowiedzialność ministra egzekwowana miała być w ramach procedury impeachment. Stworzyła podstawy niezawisłości sędziowskiej.

Prawo precedensowe i system common law:

• Normę prawną tworzy orzecznictwo, precedens sądowy → reguła prawna stworzona przez sąd obowiązująca we wszystkich sprawach podobnych rozstrzyganych w przyszłości.

• Orzecznictwo odgrywa decydującą rolę → zadaniem sędziego jest stosowanie prawa i wyłonienie normy prawnej.

• Sędziowie kształtowali common law (prawo powszechne), które wykształciło się przez świadome nawiązywanie w orzecznictwie do wyroków sądowych zapadłych uprzednio w analogicznych sprawach → stopniowa likwidacja partykularnych odrębności praw zwyczajowych. Innymi słowy to prawo precedensowe o charakterze powszechnym.

• Termin common law oznaczał:

1. Prawo zwyczajowe w odróżnieniu od prawa stanowionego.

2. Prawo dla całej ludności w odróżnieniu od aktów o charakterze indywidualnym.

3. Rodzime prawo powszechne w odróżnieniu od innych praw o charakterze uniwersalnym.

• Niewielki wpływ prawa rzymskiego i kanonicznego na rozwój common law.

Equity law (zasady słuszności):

• Pozwoliły na uzupełnienie i poprawienie sztywnych norm prawnych common law → Sąd Kanclerski, który nie był związany regułami prawa powszechnego.

• Sądownictwo kanclerskie wywodziło się z uprawnień kanclerza do samodzielnego rozstrzygania petycji skierowanych na jego ręce do króla.

Prawo stanowione (statute law):

• Odrębnym źródłem prawa w Anglii było także ustawodawstwo królewskie.

• W czasie monarchii stanowej przodującą rolę zaczął odgrywać Parlament → ustawy parlamentu miały moc uchylania i zmieniania norm prawa powszechnego.

• Ustawy zwane statutami dały początek prawo stanowionemu → prawo statutowe.

• Rodzajem prawa stanowionego były także wydawane przez kancelarię królewską pisemne rozkazy, ryty.

Poza tym źródłami prawa w Anglii były także konwenanse, maksymy prawnicze. Do źródeł prawa anglosaskiego zalicza się też dzieła wielkich autorytetów, takich jak E. Coke i W. Blackstone.

Zestaw 25

Powszechność praw wyborczych i jej ograniczenia w dobie konstytucjonalizmu:

Powszechność praw wyborczych:

• Nie oznacza, że wszyscy głosują, kiedy ordynacja nie stosuje cenzusów niedopuszczalnych.

• Zakaz stosowania cenzusów wyborczych → każdy obywatel ma czynne, jak i bierne prawo wyborcze.

• Dopuszczalnymi dyskwalifikacjami jest wiek → obecnie dominuje granica 18 lat.

• Cenzus obywatelstwa (domicyl) w UE → wystarczy być obywatelem UE i można głosować.

Racjonalne ograniczenia prawa wyborczego:

• USA, od 70’ XIX w. propagowane → efektem lobbingu było wniesienie wniosku na temat usunięcia dyskryminacji rasowej i doszło do rozwinięcia racjonalnych ograniczeń prawa wyborczego, czego skutkiem było przyznanie praw wyborczych Afroamerykanom.

1. Taksa – drobna opłata wyborcza, która uderza w najbiedniejszych.

2. Domicyl – 2 lata obowiązkowego zamieszkania. Uderza w imigrantów.

3. Odsunięcie od głosowania analfabetów – można łatwo zmanipulować. Zapaść kulturowa → wytwarzają własny język, tworzenie slangów w gettach.

4. Sprawdzenie ze znajomości konstytucji w USA – czasami poza znajomością, wymagano umiejętności interpretowania. Konstytucje europejskie są sprzeczne → za dużo obiecują.

Indywidualne ograniczenia prawa wyborczego:

1. Wynikają z przepisów prawa cywilnego – 18 lat, istnieją podstawy ograniczające np. chorobę psychiczną. Nie jest cenzusem, bo jest rozpatrywane indywidualnie.

2. Wynikają z przepisów prawa karnego – jest to kara dodatkowa, np. utrata praw wyborczych przy karze śmierci. Istnieją np. ograniczenia zawodowe za przestępstwa umyślne. Potrzebna jest większość bezwzględna. Prowadzi do systemu dwupartyjnego.

Różne cenzusy:

1. Cenzus rasowy – pozbawienie praw wyborczych z powodu rasy, np. w Stanach Zjednoczonych.

2. Cenzus majątkowy – prawa wyborcze miały tylko osoby posiadające określonej wielkości majątek.

3. Cenzus płci – pozbawiał kobiety praw wyborczych → powszechnie występował przed I wojną światową. Kobiety uzyskały prawa wyborcze dopiero w XX w.

4. Cenzus wykształcenia – pozbawiał praw wyborczych osoby posiadające zbyt niskie wykształcenie.

Powszechność bywała ograniczana różnymi cenzusami (niedopuszczalnymi):

• Elitarnymi – majątkowy (Wielka Brytania), wykształcenia, pochodzenia/urodzenia.

• Rasistowskimi – kolor skóry, rasa, pochodzenie etniczne.

• Płci (zachód), narodowościowymi, na religię, wyznaniowymi.

Źródła prawa kanonicznego w Europie:

Drugim nurtem prawnym o charakterze powszechnym, obok prawa rzymskiego, były normy prawne tworzone przez Kościół, zwane prawem kanonicznym. Prawo kanoniczne pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej i mogło dotyczyć nie tylko stosunków kościelnych ale i spraw świeckich.

Prawo kanoniczne:

1. Nie pokrywało się pod względem zasięgu i nie było jednoznaczne z prawem kościelnym.

2. Pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej.

3. Dotyczyło stosunków kościelnych i spraw świeckich.

Źródła prawa kanonicznego przed Gracjanem:

• Obok norm zwyczajowych Kościół posługiwał się przepisami przez siebie tworzonymi.

• Normy kościelne czerpane były najpierw z Pisma Świętego:

1. Stary Testament – nie stanowił źródła w sensie właściwym, lecz jedynie źródło wzorcowe dla niektórych instytucji prawnych.

2. Nowy Testament – główne i szczegółowe źródło jako przekaz nauk Chrystusa.

• Dalszym źródłem były pisma Ojców Kościoła, czyli bezpośrednich uczniów apostolskich oraz pisma Doktorów Kościoła, czyli mężów wyróżniających się szczególną uczonością.

• Ustawodawstwo synodalne – postanowienia soborów powszechnych.

• Ustawodawstwo papieskie.

• Różnorodne źródła gromadzone były w postaci kompilacji o charakterze prywatnym, np. Collectio Tripartita czy kolekcja Pseudo-Izydora.

Dekret Gracjana:

• Sformułowany w XI w. program odnowy Kościoła zakładał ujednolicenie organizacji orzecznictwa sądów kościelnych → wymagało to uporządkowania istniejących źródeł prawa kanonicznego.

• Powstał wtedy Dekret Gracjana. Gracjan dokonał systematyzacji i nowej interpretacji różnorodnych i rozproszonych źródeł norm w dziele.

• Uzgodnienie rozbieżnych kanonów → celem było pogodzenie występujących dotychczasowych sprzeczności.

• Dekret Gracjana stanowił podwalinę do rozwój nauki prawa kanonicznego jako samodzielnej dyscypliny naukowej, wyodrębnionej zarówno z teologii, jak i z prawa rzymskiego.

• Kolebką kanonistyki był uniwersytet w Bolonii.

Źródła prawa kanonicznego po Gracjanie:

• Ważnym źródłem prawa kanonicznego było ustawodawstwo papieskie (dekretały).

• Papieże czuwali nad kompilowaniem tych prac pod okiem dekretalistów.

• Powstały liczne prywatne zbiory dekretałów, np. dekretały Bernarda z Pawii, obejmujące 5 ksiąg: kwestie źródeł i hierarchii norm, sądów i procesu, duchowieństwa, małżeństwa, prawa i postępowania karnego → generalna podstawa systematyki prawa kanonicznego.

• Urzędowe zbiory dekretałów:

1. Pierwszy powstał z inicjatywy Grzegorza IX w 1234 r. i został sporządzony przez Rajmunda z Pennaforte → Dekretały Grzegorza IX, złożone z pięciu ksiąg według powyższego schematu, uzyskały charakter oficjalnej, autentycznej i powszechnej i wyłącznie obowiązującej księgi ustaw papieskich. Pozostałe źródła prawa kanonicznego, z wyjątkiem Dekretu Gracjana, uchylono.

2. Następnie konstytucje papieskie, z inicjatywy Bonifacego VIII w 1298 r., zostały zebrane pod nazwą Liber Sextus → 6 księga dołączona do 5 ksiąg Dekretałów, kontynuacja poprzedniego zbioru.

3. Na początku XIV w. z inicjatywy papieża Klemensa V podjęto pracę nad ułożeniem systematycznego zbioru dekretałów papieskich i uchwał soborowych → Clementinae.

Obok ostatniego zbioru pojawiły się luźne przepisy Exravagantes, które dały podwaliny dla dwóch zbiorów o charakterze prywatnym: Extravagantes Joannis Papae XXII i Extravagantes communes.

• Wszystkie wymienione zbiory były określane nazwą Corpus Iuris Canonici.

Kodyfikacja prawa kanonicznego w XIX w.:

• Od czasu wydania ostatniego autentycznego zbioru ustaw kościelnych, Clementinae z 1317 r., stanowiących ostatnią część Corpus Iuris Canonici, ukazała się wielka liczba dekretów papieskich, rozproszonych po różnych zbiorach, niekompletnych, nierzadko wzajemnie sprzecznych, a także liczne normy prawne zawarte w uchwałach soborów powszechnych, które wymagały ujednolicenia, uzupełnienia i systematyzacji.

• Program kodyfikacji prawa kanonicznego został sformułowany przez biskupów w latach sześćdziesiątych XIX stulecia→ Sobór watykański Piusa IX → duży wpływ na późniejsze prace.

• Nowy etap: Pius X w 1904 r. wydał motu proprio, w którym ogłosił pragnienie Kościoła zebrania w całość i ułożenia w przejrzystej formie przepisów kościelnych oraz ich aktualizacji.

• Ustanowiona została specjalna komisja papieska, której prace trwały 8 lat, a jej wynikiem był Kodeks Prawa Kanonicznego.

• Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex luris Canonici) z 1917 r. stanowił ekskluzywną, czyli wyłączną, autentyczną i pełną kodyfikację prawa kanonicznego → zrywał z kazuistyczną formą dawnych dekretałów. Prawidła ogólne i szczegółowe zostały w nim ujęte w formie kanonów.

• Kodeks dzielił się na pięć ksiąg:

1. Normy ogólne.

2. Przepisy o osobach.

3. Przepisy o rzeczach.

4. Przepisy o procesach.

5. Przepisy o przestępstwach i karach.

• W wyniku Soboru watykańskiego II powstał nowy Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego (1983).

Instytucje prawa handlowego w XIX i XX wieku:

W ramach systemu prawa prywatnego następował proces wyodrębniania się instytucji odnoszących się do obrotu handlowego → podlegał on na ogół szybszym zmianom niż powszechny, wykształciły się nowe zjawiska, urządzenia i instytucje.

W wyniku filozoficznego dyskursu nad prawem prywatnym w XIX wieku wyodrębniono osobną, nową gałąź prawa → prawo handlowe, szczególne wobec ogólnych norm prawa cywilnego. Było to odrębne ius specjale zawodu kupieckiego i obrotu handlowego.

Kryteria wyróżniające prawo handlowe:

1. Podmiotowe – osoba kupca.

2. Przedmiotowe – obrót handlowy.

Zaczęto wyróżniać trzy systemy:

1. System przedmiotowy – w epoce kapitalizmu był najwcześniejszy. W czasach średniowiecza prawo handlowe było prawem stanowym, dla stanu kupieckiego → specjalne przywileje. W kapitalizmie wraz ze zniesieniem różnic i przywilejów stanowych prawo handlowe utraciło swój korporacyjny charakter, a do postulatów liberalizmu gospodarczego należało rozwijanie wszelkich inicjatyw jednostek w dziedzinie obrotu. W początkach XIX w. za handel uważano każde pośrednictwo w obrocie dóbr → każdy akt pośrednictwa był uważany za należący do prawa handlowego, a każdy podejmujący je nabywał miano kupca. Punktem wyjścia stał się czynnik przedmiotowy → uznanie danej czynności za handlową, natomiast kupcem stawał się ten, kto podejmował czynności uznane przez prawo handlowe

2. System podmiotowy – powrót pod koniec XIX w. wraz z rozwojem nurtu socjalnego w prawie. Myśl ujęcia prawa handlowego od strony podmiotowej → uznanie go za właściwe dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi legła u podstaw kodeksu handlowego niemieckiego.

3. System mieszany (przedmiotowo-podmiotowy) – opierał się na nim kodeks handlowy austriacki. Ujmował on prawo handlowe jako prawo szczególne dla spraw handlowych i wychodził od pojęcia czynności handlowych, ale oprócz czynności, które uważane były za handlowe niezależnie do tego, kto je wykonywał, przewidywał takie, które były uznawane za handlowe tylko wtedy, gdy były wykonywane przez kupca.

Wraz z rozwojem kapitalistycznych form produkcji i wymiany dóbr majątkowych instytucje prawa handlowego odgrywały doniosłą rolę regulatora bezpieczeństwa i szybkości obrotu gospodarczego → liczne kodyfikacje i ustawy szczegółowe. W dobie kapitalizmu monopolistycznego prawo handlowe stało się ważnym instrumentem prawnej regulacji zrzeszeń kapitalistycznych.

Wśród podmiotów prawa handlowego na czoło wysunęły się obecnie różne rodzaje spółek handlowych → najbardziej charakterystyczne spółki akcyjne (polegały one na operowaniu wielkim, skoncentrowanym kapitałem, umożliwiającym tworzenie dużych przedsiębiorstw).

Nowego znaczenia nabrała instytucja kupiecka, giełda → miejsce zebrań kupców dla zawierania transakcji i omawiania spraw handlu, później instytucja, gdzie dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i towarowymi.

Odrębne działy prawa handlowego:

1. Prawo wekslowe – regulujące najdogodniejsze z narzędzi kredytu, jakim jest instytucja weksla, papieru wartościowego, wystawionego w określonej formie i zawierającego przyrzeczenie zapłaty ściśle określonej sumy pieniężnej.

2. Prawo czekowe – zajmujące się instytucją czeku, dokumentu zawierającego polecenie zapłaty, będącego środkiem obrotu bezgotówkowego.