Jan Trzynadlowski: Gatunek a rodzaj literacki
Według „przeciętnego” odbiorcy „powieść” byłaby zapewne większym utworem do czytania zawierającym jakąś relację o wydarzeniach,
Sprawa prozy byłaby niewątpliwie tak oczywista i immanentna, że w ogóle nie weszłaby w skład potocznej definicji, natomiast zawiłości kompozycyjne, potencjalnie zawarte w „relacji o wydarzeniach”, zostałyby poza definicją,
Terminy „powieść” i „piosenka” niejako wyszły poza słownictwo teoretycznoliterackie i stały się leksykalnymi składnikami języka ogólnego,
Termin „piosenka” odnosiłby się do „lekkiego” tekstu, przeznaczonego do śpiewania,
Zaakceptować należy ową „lekkość”, pozostającą w opozycji do czegoś trudnego do określenia, co charakteryzuje pieść „poważną”, taką jak patriotyczna, obrzędowa, religijna i inne, co do których zarysowują się komplikujące sprawę oboczności pieśń – piosenka,
Powszechności piosenki współczesnej wyłonią się przy próbie określenia jej istoty przynajmniej dwie dalsze trudności:
Dotyczy stosunku owej „lekkości” do tematyki utworu. Piosenka pozostaje „lekka” jak gdyby niezależnie od tematu utworu i sposobu jego opracowania.
Dotyczy stosunku słów do melodii (muzyki), czego wyraźnym dowodem może być fakt prezentacji piosenki wyłącznie za pomocą melodii. Substancjalna nietożsamość tekstu i melodii oraz prezentacyjna współzależność obu artystycznych ukształtowań są zasadniczym źródłem owych nieporozumień i trudności popularnej identyfikacji i odbioru, w następstwie czego piosenką w tym wymiarze jest i tekst i melodia.
Powieść i piosenka – żadną, a w wyjątkowych sytuacjach minimalną rolę odgrywają znaczenia etymologiczne tych nazw: „powieść” od „powiadania”, „opowiadania”, natomiast „pieśń”, „piosenka” od „pienia”, „śpiewania”,
Etymologia bywa żywo odczuwana i eksploatowana w nazwach nowej daty, taki jak np. „powieść kryminalna”, „kryminał”,
„wybór poezji” – przeciętny odbiorca ma tu do pokonania faktycznie dwa progi trudności: Stosunkowo prosty i pozornie nieskomplikowany, dotyczy „wyboru”, co bywa rozpoznawane jako część pewnej całości,
Jedynie w poszczególnych przypadkach w zakres procesu identyfikacji wchodzić może zagadnienie dość zasadnicze, a mianowicie całości bezwzględnej i względnej,
Analogicznie ma się sprawa z pojęciem wyboru, czyli z kryterium kształtowania pewnej podklasy w stosunku do klasy przedmiotów, którą stanowią owe utwory wszystkie uznane za całość,
Określenie „wybór” niesie ze sobą pewne podstawowe znaczenie realne, słownikowo wystarczające jako dominanta porozumienia,
Znaczenie trudniej w sensie interpretacyjnym ma się sprawa z terminem „poezja”, jakkolwiek rzeczownik ren jest naturalnym składnikiem języka ogólnonarodowego, a w wielu wypadkach zatraca nawet charakter kategorii terminologicznej,
Próby zidentyfikowania poezji krążyć będą wokół języka i kręgów semantycznych rozumianych w sposób potoczny: poezja według tych określeń to jakiś intuicyjnie odczuwany, ale nie dający się bliżej sprecyzować typ komunikatywności,
Społeczna świadomość pozaczytelnicza to zupełnie inne zagadnienie, dość sporne, choć bardzo konkretne. Chodzi o to, że z różnych powodów faktom z dziedziny dość szeroko rozumianej kultury przypisujemy tendencje do oddziaływania w znacznie szerszym zasięgu niż w innym, np. z dziedziny nauk eksperymentalnych,
Zjawiska natury humanistycznej, przyjmuje się, z dużą zresztą oczywistością, że niejako „krążą” one w społeczeństwie, często oderwane od swego źródła, kolportowane za pośrednictwem języka, środków masowego przekazu i innych,
Świadomość rodzaju i gatunku literackiego – problematyka ta zdawałoby się w pełni klasyczna i wszechstronnie utrwalona w kategoriach myślenia literackiego, od dłuższego już czasu budzi wątpliwości metodologiczne, a tym samym i spory naukowe,
Z jednej strony możemy odczytać stwierdzenie, że charakter gatunkowy posiada każde częściowe ukształtowanie werbalne, znaczące, nawet w wymiarze czysto intencjonalnym lub fonetycznym, z drugiej zaś – że gatunek to po prostu conceptus mentis historycznie podlegający zmianom, a zatem czysto konwencjonalny i umowny,
Trudno nam myśleć bez posługiwania się przede wszystkim kategoriami gatunkowymi, kategorie rodzajowe przesuwając raczej na teren bardziej wyspecjalizowanych, filozoficznie wyżej ukształtowanych dociekań, czy spekulacji,
Jednym z przejawów tego stanu jest fakt, niewystępowania w niektórych narodowych systemach teoretycznych pojęć rodzajowych,
W takich sytuacjach pojęcia rodzajowe i gatunkowe posiadają kontury przenikliwe, niejako nakładają się na siebie i podlegają procesowi utożsamiania,
Wybór miał wyraźnie charakter kierunkowy: obejmował fakt czysto genologiczny (powieść), genologiczno-substancjalny (dwie różne substancje gatunkowe – piosenka), oraz genealogiczno-funkcjonalny (wybór poezji),
Całościowy materialny sposób istnienia narzucony zostaje naszemu obserwatorowi przez tzw. codzienne doświadczenie, przy którym określone zjawisko wchodzi w krąg świadomości, a później w niej się utrwala i działa nadal według mechanizmu w pełni zautomatyzowanego, w dwu fazach:
Percepcji podlega to wszystko, co jest dostrzegalne przede wszystkim, a więc niejako kształt całości przez odbiorcę niejednokrotnie sztucznie, ale konsekwentnie dopełniany,
Przyswajana bywa wyposażeniową zawartość całości, uznawana za naczelną funkcję danego zjawiska.
W ten dopełniający sposób , znowu na zasadzie posiadanego przez odbiorcę zasobu doświadczeń, realizuje się wyobrażenie i przekonanie o funkcjonalnej całości faktu artystycznego, zgodnie z zasadami tzw. psychologii postaci,
Jest rzeczą zarówno charakterystyczną, jak i naturalną, że materialny sposób istnienia takiego zjawiska ulega uogólnieniu i rozciągnięciu na wiele z tego punktu widzenia podobnych, w następstwie czego pewna mnogość indywiduów literackich, w naszym przypadku konkretnych powieści, zostaje zakwalifikowana jako przedmioty należące do jednej i tej samej klasy genologicznej, nazwanej terminem „powieść”,
W dalszym ciągu stwierdzić należy, że materialny sposób istnienia, rozumiany jako zorganizowany zespół faktów językowych, nie pojawia się w charakterze kryterium identyfikacyjnego, wówczas, gdy może być wyprzedzony, a w rezultacie i zastąpiony innym, w pierwszej kolejności absorbującym zdolności postrzeżeniowe odbiorcy.
Właśnie dlatego przy określeniu istoty powieści dominuje problem wymiaru prozy jako uznanej formy wypowiedzi, a wreszcie sprawy „fabuły”; nikną natomiast zjawiska z zakresy tzw. językowych form podawczych,
Również i sama fabuła sprowadzona zostaje do postaci zupełnie ogólnej, prymarnej, egzystencjalnej,
Pojęcia rodzajowe nie posiadają w świadomości społecznej takiej względnej wyrazistości jak pojęcia gatunkowe,
Obok materialnego sposobu istnienia, mielibyśmy do czynienia z dalszym kryterium, sposobem widzenia rzeczywistości, oraz metodą werbalizowania tego widzenia, mowa tu o „poezji”,
Pozostaje jeszcze trzeci krąg spraw, mianowicie świadomość substancjalnie różnych sposobów materialnego istnienia, różnego mechanizmu funkcjonowania i współpracowania oraz uznawanych za immamentne, chodzi tu o piosenkę (z melodią, „muzyka”),
Na plan pierwszy wysuwa się w społecznej świadomości zjawisko gatunku literackiego, natomiast pojęcia rodzajowe zwykle pojmowane są jako tożsame, lub zastępcze,
Pojęcia gatunkowe opierają się przede wszystkim na odczuciu materialnego całościowego sposobu istnienia oraz na odczuwaniu zasadniczej funkcji utworów i ich klas.