Strofika

Istnieją dwa rodzaje uporządkowania wierszowego:

-stychiczny

-stroficzny( zwrotkowy)

Wierszem ciągłym- stychicznym- częściej posługują się utwory o charakterze epickim, wiersz zwrotkowy natomiast służy liryce.

Strofa- zwrotka- jest powtarzającym się, często kilkuwersowym układem rytmicznym, samodzielnym w stosunku do formy kształtującej cały wiersz. Budowa takiej zwrotki może opierać się na układzie rymowym, układzie treściowym lub układzie niezależnym od rymu i elementów rytmicznych. Jednoczesne działanie tych trzech czynników nie jest warunkiem zaistnienia strofy, ale może zdarzyć się ich współistnienie.

Istnieją różne rodzaje strof, np.: strofy bezrymowe, strofy nie stanowiące żadnych skończonych całości kompozycyjnych, strofy nieregularne, strofy regularne, nie tworzące jednak rozczłonkowanych układów rytmicznych.

Strofy, które odznaczają się regularną budową wersyfikacyjną i rymową nie muszą być zamkniętymi jednostkami treściowymi lub składniowymi; tok zdania może przebiegać ponad podziałami stroficznymi, strofy takie to strofy otwarte.

W tekstach bez regularnej budowy wersyfikacyjnej ani rymowej zasadą podziału stroficznego jest czynnik „natury składniowo-treściowej”. Strofa wówczas wyodrębnia się i staje się jedyną podstawą podziału stroficznego.

Nie istnieje żadne kryterium pozwalające sklasyfikować wszystkie rodzaje zwrotek jakie zaistniały w historii polskiej wersyfikacji. Można powiedzieć jedynie, że formę takiego kryterium pełni układ rymowy, inne czynniki wpływają na modyfikacje uboczne.

Dystych- zwrotka dwuwersowa odpowiada najprostszemu i najstarszemu układowi rymów parzystych. Ponieważ jednak rymy parzyste nie są w stanie same przez się narzucić wierszowi budowy zwrotkowej, dwuwiersze zwrotkowe muszą więc tworzyć odrębne układy treściowo- składniowe.

Strofa czterowersowa- najczęściej spotykana w polskiej poezji, może przybierać różne postacie, zależnie od rozłożenia i rodzaju rymów oraz od układu wersów o jednakowej lub różnej budowie.

W polskiej poezji wyodrębnić można zespół strof tradycyjnych, często wciąż żywotnych:

Tercyna- zwrotka trzywersowa, jako przykład podany w ZTL -zwrotka Boskiej komedii napisana jedenastozgłoskowcem układem nachodzących na siebie rymów aba bcb cdc

Sekstyna- zwrotka sześciowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, o układzie rymów ababcc

Oktawa- zwrotka ośmiowersowa, pisana również jedenastozgłoskowcem; wprowadzona z poezji włoskiej przez Piotra Kochanowskiego

Strofa Saficka- zwrotka czterowersowa, trzy pierwsze wersy pisane jedenastozgłoskowcem, ostatni pięciozgłoskowcem

Sonet- czternaście wersów, które tworzą dwie cztero- i dwie trój wersowe zwrotki; w dwóch pierwszych zwrotkach czterowersowych powtarzają się po dwa rymy, dwie następne trój wersowe powtarzają dwa lub trzy inne rymy

Sonet francuski różni się od sonetu włoskiego tym, ze składa się z czterech strof parzystych: trzech czterowierszowych i jednego dystychu

Triolet- strofa ośmiowersowa, jak sonet stanowi samodzielny utwór, dwa przeplatające się rymy abaaabab

Kompozycja. Dominanty kompozycyjne. Kompozycja zamknięta a otwarta.

1. Norma kompozycyjna

Kompozycja jest układem świata przedstawionego w utworze literackim. Ma ona związek z warstwą stylistyczną, oddziałują one na siebie i określają się wzajemnie.

Każda epoka literacka wytwarza określony zespół norm kompozycyjnych, dokładnie definiują kształtowanie świata przedstawionego, sposoby organizowania go oraz stopień organizacji wewnętrznej.

Norma kompozycyjna określa stosunek dzieł, które ją realizują do sfery pozaliterackiej, która obejmuje też nieliterackie formy wypowiedzi- np. wyobrażenia o świecie, jego porządku, prawach, które go kształtują. Kompozycja zawsze ma związek ze świadomością społeczną, która kształtuje świat w jakiś określony sposób.

Norma kompozycyjna jest także związana z odniesieniami literackimi, jest wyrazem określonego rozumienia literatury. Jest zmienna, ulega przekształceniom wraz ze zmianami świadomości literackiej, wraz z zadaniami niesionymi przez literaturę, wraz ze zmianą sposobów spełniania funkcji. Ma też związek ze zmianami konwencji literackich.

Kompozycja odnosi się do koncepcji poznawczych w dziele literackim, w określonej epoce. Np. w oświeceniu zasady kompozycyjne odnosiły się do racjonalistycznego poglądu na świat. Układ elementów świata przedstawionego odpowiada rzeczywistości.

Kompozycja jest układem świata przedstawionego oraz próbą wartości poznawczej. Odniesienia poznawcze są historycznie zmienne, ponieważ odwołują się w różnych okresach do różnych rzeczywistości społecznych i różnych koncepcji filozoficznych. Są zmienne również dlatego, że w toku swojego rozwoju stają się zespołem schematów- konwencją.

Cechy normy kompozycyjnej:

-jest wyrazem określonego rozumienia literatury

-jest zmienna, ulega przekształceniom wraz z rozwojem świadomości literackiej

-wiąże się z rozwojem konwencji literackich

-jest czynnikiem określającym w stosunku do konwencji

-na danym etapie rozwoju istnieje więcej niż jedna norma

-normy kompozycyjne występujące w tym samym czasie znajdują się w izolacji, lecz są składnikami kultury literackiej i wzajemnie na siebie oddziałują

-norma jest w stanie zagrożenia podczas aktywności innych norm

-funkcjonowanie określonych norm kompozycyjnych powoduje powstawanie norm przeciwstawnych, które wchłaniają elementy norm poprzednich i nadają im nowe znaczenie

-norma kompozycyjna przełamywana jest dlatego, że przestaje odpowiadać aktualnej sytuacji literackiej

-zmiana normy ma miejsce ze względu na procesy przebiegające w twórczości literackiej

-nowa norma zyskuje swój kształt przez przełamanie normy poprzedniej

-nowa norma sankcjonuje i utwierdza przemiany praktyki literackiej i wytycza jej kierunki stając się podstawą nowych wzorów

2. Celowość układów kompozycyjnych

-zadaniem kompozycji jest uczynienie ze świata przedstawionego sensownej całości zbudowanej według określonych zasad

-celowość układu kompozycyjnego wyraża się w takim ukształtowaniu kompozycji by utwór pełnił zamierzone funkcje

-świat przedstawiony ma być spoisty , ma realizować normę

-celem kompozycji jest zorganizowanie świata przedstawionego w całość, by był dostępny dla odbiorcy

-kompozycja interpretuje świat i wprowadza do niego odpowiednią hierarchię wartości

-kompozycja zmusza odbiorcę do zajęcia określonej postawy i przyjęcia podanej skali

3.Uklad kompozycyjny a materiał tematyczny

Materiał tematyczny- nosi w sobie predyspozycje do podlegania określonemu układowi kompozycyjnemu.

- materiał tematyczny ma dla pisarza wartość jako to czemu nadaje zespól znaczeń i co wprowadza w pewien system interpretacyjny

-materiał tematyczny w izolacji nie ma żadnego znaczenia, nie ma go wtedy, gdy jest zespołem fikcyjnych zdarzeń, ale też wtedy gdy jest autentyczny

-materiał tematyczny zyskuje znaczenie dopiero kiedy staje się obiektem określonych zabiegów kompozycyjnych

-pisarz nie daje się prowadzić materiałowi tematycznemu, narzuca mu określony porządek i sens, zgodnie z tym co pragnie przekazać odbiorcy

-zadaniem kompozycji jest zorganizowanie materiału tematycznego, sprowadzeniu go do istniejących wzorców kompozycyjnych, uwarunkowanych przez działające normy

-kompozycja spełnia wobec materiału tematycznego funkcje interpretujące

-Kompozycja pozwala na rozłożenie akcentów na poszczególnych elementach m.t., pozwala w obrębie utworu wprowadzić hierarchię ważności

-tkwi ona w układzie kompozycyjnym

- hierarchia ta jest łatwo dostrzegalna, działa w powiązaniu z układami funkcjonującymi w danym okresie rozwoju literatury

-powiązanie to może być wyrażane w sposób pozytywny- gdy autor akceptuje zawartą w układzie kompozycyjnym skalę wartości, albo w sposób negatywny- gdy polemizuje z nią, kwestionuje, przez uwydatnianie zjawisk jej przeciwstawnych

4.Dominanty kompozycyjne

Stosunek i związek czynników utworu(podmiot, potencjalny odbiorca, czas, przestrzeń, bohater, zdarzenia) ustala kompozycja. Nie wszystkie te elementy muszą występować w dziele, nie odgrywają one także równorzędnej roli.

Dominanta kompozycyjna- czynnik, któremu podporządkowują się inne, jeden staje się ośrodkiem kompozycji, inne są mu podporządkowane.

Podmiot jest dominantą wtedy , gdy mówi bezpośrednio o swym świecie wewnętrznym, gdy prezentuje intymne przemyślenia, doznania emocjonalne i intelektualne. Dominowanie podmiotu jest także wyraźne kiedy podmiot eksponuje sam fakt mówienia. Jest on dominantą, gdyż ważne jest to, co mówi, ale też jak i w jaki sposób mówi. Podmiot jest dominantą, kiedy w utworze wszystko przedstawiane jest z punktu widzenia podmiotu.

Dominantą być także może odbiorca, przy czym nie chodzi tu o konkretnych czytelników danego utworu, ale o odbiorcę fikcyjnego, do którego zwraca się podmiot. Staje się dominantą, gdy cały utwór zostaje tak skonstruowany , ze koncentruje się na zwrotach do niego. Bywa dominantą w utworach nawiązujących do form pisanych bezpośredniego kontaktu ludzkiego. Podobnie bywa w utworach mających charakter rozmowy, rozmowy jednostronnej, bo mówi tylko podmiot, ale mówi do odbiorcy.

W kompozycji ważny jest czas, jest to czas fikcyjny, może występować na trzech płaszczyznach: czasu wypowiedzi, czasu świata przedstawionego, czasu historycznego. Dla zjawisk kompozycyjnych ważny jest czas zdarzeń. Na jego kształtowanie ma wpływ jego stosunek do czasu wypowiedzi, wobec którego zawsze jest czasem przeszłym.

Czas w postaci samodzielnej nie bywa dominantą. Bywa nią w powiązaniu z podmiotem lub w powiązaniu z organizacją zdarzeń świata przedstawionego.

Dominantą kompozycyjną może być też organizacja przestrzenna świata przedstawionego. Świat przedstawiony podlega pewnemu uporządkowaniu w zakresie prezentowanej nim przestrzeni. Uporządkowanie to odgrywa podrzędną rolę wśród czynników kompozycyjnych. Wybija się na plan pierwszy, kiedy tematem są układy przestrzenne- przed wszystkim w poemacie opisowym.

Dominantą może być także bohater, w momencie gdy skupia on uwagę sam na sobie, niezależnie od zdarzeń. Bohater ujmowany jest poza zdarzenia w przypadku charakteru- krótkiego utworu pisanego prozą. Utwór wypełnia mniej lub bardziej zindywidualizowana charakterystyka bohatera, jeśli pojawia się jakieś zdarzenie to tylko jako element charakterystyki. Zdarzenie również może być dominantą.

Istnieją utwory koncentrujące się wokół jednego tylko zdarzenia, najczęściej jest to jednak zespól zdarzeń powiązanych ze sobą w jakiś sposób, znajdują się one w powiązaniu w układzie przyczynowo- skutkowym. Układ przyczynowo-skutkowy w którym zdarzenia konsekwentnie i logicznie wypływają kolejno z siebie to fabuła.

Gdy fabuła stanowi ośrodek układu kompozycyjnego mowa o kompozycji fabularnej. Silną pozycję zdobyła ona w dramacie i powieści realistycznej w XIX wieku. Występuje też w utworach literatury antycznej jak epos i tragedia. Konstrukcje przyczynowo- skutkowe są z góry założone.

Zdarza się, że dominantą jest ujecie stylistyczne. Mamy z nim do czynienia wtedy gdy jest ono wyraziste od podmiotu wypowiadającego czy poszczególnych elementach wobec świata przedstawionego. Może pełnić tę role, gdy odwołuje się do zastanych w formie układów stylistycznych albo eksponuje powtarzające się elementy.

Dominanty nie działają nigdy w izolacji. Uzyskanie pozycji dominującej jest sprawą układu hierarchicznego.

5. Kompozycja otwarta i zamknięta.

Określony charakter danej kompozycji zależy od tego, jakie cele przyświecają literaturze danej epoki. Od tego również jakiej wizji świata przedstawionego ma odpowiadać.

Spoistość wewnętrzna układów kompozycyjnych zależy od tego jak kształtuje się stosunek poszczególnych elementów układu.

Kompozycja zamknięta- typ kompozycji, w której przestrzegane są ścisłe związki pomiędzy poszczególnymi elementami i ,w którym zostają zarysowane kontury kompozycyjne całości. Jej przykładami są poemat bohaterski, francuska tragedia klasycystyczna, odmiany noweli i wszelkie gatunki liryczne w rygorystycznym zespole zasad.

W pewnych okresach historycznych kompozycja zamknięta wydaje się jedynym rodzajem kompozycji. Określana jest ona historycznie, stanowi wyraz określonej sytuacji historycznoliterackiej.

Kompozycja otwarta- typ kompozycji która nie kładzie nacisku na przestrzeganie spoistości związków pomiędzy poszczególnymi elementami i ,który nie eksponuje konturów kompozycyjnych całości, czasem nawet je zaciera. Widoczna w liryce barokowej, romantycznej powieści poetyckiej, odmianach powieści współczesnej.

Obie kompozycje oddziałują na siebie. Zamknięta dąży do wypracowania form wyodrębnionych , sztywnych, otwarta kwestionuje te formy. Określane są przez sytuacje historycznoliterackie, w których kształtują się przez obowiązująca w danym okresie koncepcję roli pisarza i roli czytelnika.

W przypadku kompozycji otwartej poety nie ograniczają żadne schematy i konwencje.

Kompozycja zamknięta dąży do wypracowania form wyodrębnionych, sztywnych, kompozycja otwarta natomiast kwestionuje te formy, wprowadza nowe, które są elastyczne.

Obie kompozycje określane są przez sytuacje historycznoliterackie, podczas których dojrzewają.

Na typ kompozycyjny wpływać może rola czytelnika. W kompozycji zamkniętej czytelnik ma do czynienia z określonym pełnym układem, jest więc bierny, musi jednak znać charakter wybranej kompozycji.

Kompozycja otwarta wymaga postawy aktywnej, czytelnik musi domyślać się tego, co nie zostało podane wprost, musi także umieć rekonstruować utwór w świadomości.

Jeśli chodzi o ujęcie świata, kompozycja zamknięta wiąże się z taką wizją, która dostrzega w nim pierwiastki stałe, i dane raz na zawsze. Kompozycja otwarta wiąże się z ujęciem świata, w którym uwydatnia się dynamizm i zmienność.

Kompozycja ma pełnić funkcje poznawcze. Kompozycja zamknięta sugeruje, że rzeczywistość poznawana jest w sposób obiektywny. Kompozycja otwarta ukazuje świat tak samo jak istnieje to w świadomości.

Kompozycje oddziaływają na siebie, powstają konstrukcje łączące elementy jednej i drugiej kompozycji.

Kryteria podziału na rodzaje literackie.

O rodzajach, jak i również o gatunkach literackich należy mówić jako o faktach świadomości literackiej, jako o zespole cech utworu literackiego(cech powtarzalnych i pozwalających go wprowadzić w pewną grupę), jako o kategorii opisu stosowanej przez literaturę. Rodzaj i gatunek to wiedza na temat, że istnieją różne formy wypowiedzi literackiej każdą z nich cechuje coś co rożni ją od innych.

Czynniki wyróżniające poszczególne rodzaje literackie

Podział na rodzaje pociąga za sobą podział na gatunki. Pojęcie rodzaju stało się nieodłączne od pojęcia gatunku. Podział na rodzaje i gatunki literackie w poetykach klasycystycznych miał charakter normatywny, służył formułowaniu reguł obowiązujących w poszczególnych typach wypowiedzi. Przy podziale uwzględnia się: podmiot i jego postawy wobec świata przedstawionego, konstrukcje stylistyczne i budowę świata przedstawionego- kompozycję.

1. Podmiot i jego postawa wobec świata przedstawionego.

Podmiot literacki stanowi jeden z czynników organizujących dzieło, jest integralną częścią. Jest on tworem fikcyjnym, nawet wtedy gdy jest literackim odpowiednikiem autora. Głównie spełnia funkcje organizujące, sposób w jaki to robi jest kryterium podziału na rodzaje literackie.

Najważniejszą rolę odgrywa podmiot w liryce, jest tam główną postacią, które przekazuje własne przeżycia. Wszystko co się dzieje w utworze zostaje sprowadzone do jego subiektywnej skali odczuwania. Subiektywność ta sprawia, że w tych wypowiedziach rolę pełni funkcja ekspresywna. Typ utworu, w którym dominuje zaangażowanie podmiotu jest liryką, podmiot w tych utworach to podmiot liryczny.

Podmiot bywa mniej wyraźny w utworach, w których relacjonuje zachodzące poza nim zdarzenia i stany rzeczy. Wypowiadający nie musi określać bezpośrednio swego stosunku do faktów. Jego rola ogranicza się często jedynie do przekazywania zdarzeń. W tego typu utworach świat przedstawiony istnieje samodzielnie, niezależnie od podmiotu. Podmiot zawsze wpływa na charakter tego świata, pisarz jednak dąży do ukrycia świata poza faktami, o których mówi. W liryce najistotniejszy jest podmiot wypowiadający, w innych utworach najważniejszy jest świat przedstawiony. Utwory realizujące tę postawę to epika, podmiotem zaś jest narrator.

Przejście z liryki do epiki uwidacznia umniejszenie roli podmiotu wypowiadającego. W dramacie niknie podmiot z liryki i epiki. W dramacie pisarz rezygnuje z wprowadzania do dzieła głównego wypowiadającego. W liryce i epice wszystko co pojawia się w utworze najpierw przepuszczane jest przez filtr podmiotu lirycznego lub narratora.

2.Konstrukcje stylistyczne.

W liryce ośrodkiem wypowiedzi jest podmiot liryczny, który pośrednio lub bezpośrednio przekazuje swoje przeżycia i przemyślenia. Jest to sytuacja wyznania, a jej istotę stanowi to, że w jej centrum znajduje się tylko jedna osoba i tylko na jest czynnym uczestnikiem. Osoba ta mówi o tym, co w danym momencie jest dla niej istotne. Podmiot sam może być nadawcą i odbiorcą swojego przekazu, może też kierować to do innej postaci, on jednak stanowi dominantę, język wypowiedzi nastawiony jest na jego „ja”. Sytuacji wyznania odpowiada w zakresie struktur stylistycznych monolog liryczny. Jest formą sprawozdania na temat wewnętrznych przeżyć podmiotu. Jego kształt określony jest przez funkcję ekspresywną.

Zawartością liryki są przeżycia podmiotu czasowo współbieżne z wypowiadaniem monologu. Zdarzenia wcześniejsze również są traktowane jako dokonane w czasie teraźniejszym, ważne są ze względu na aktualną sytuację w której znajduje się podmiot.

Postawa epicka ma związek z sytuacją narracyjną. Nie potrzebna jest obecność słuchacza odbierającego opowieść. Narrator nie opowiada o tym, co jest współczesne momentowi wypowiedzi, między czasem opowiadania a czasem zdarzeń musi się coś dziać, musi istnieć jakiś dystans. Język narracji nie odnosi się do „ja” podmiotu, ale ku przedmiotowi relacji. Narrator nie musi być widoczny w związku ze swoją funkcją. Może kryć się za faktami, o których opowiada lub występować jako konkretna osoba.

Sytuacji narracyjnej odpowiada narracja, która jest komunikatem językowym, zawiera informację o tym, co działo się w przeszłości. Narrator ma przedstawić przeszłe zdarzenia w miarę obiektywny sposób. W epice występuje więc czas przeszły.

Utwór dramatyczny charakteryzuje się inna sytuacja wypowiadania, należy ona do świata przedstawionego i wynika ze stosunków pomiędzy występującymi. Kształtuje się sytuacja rozmowy, nie ma podmiotu który je organizuje lub w nie ingeruje. Sytuacja ta niezależna jest od podmiotu. Stylistycznym odpowiednikiem sytuacji rozmowy jest dialog.

Różnice w konstrukcji podmiotu w trzech rodzajach literackich sprawiają, że dochodzą do głosu inne funkcje językowe. W liryce na pierwszy plan wysuwa się funkcja ekspresywna, w epice funkcja poznawcza, w dramacie zaś wypowiedzi bohaterów stanowią element działania i są nieustannie kierowane w stronę współuczestnika sytuacji.

3.Budowa świata przedstawionego.

W liryce podporządkowany jest on podmiotowi, nie istnieje samodzielnie. Układ jego elementów zależy od charakteru i kształtu przeżyć podmiotu. W liryce istnieje tylko czas teraźniejszy, co ma związek z podporządkowaniem świata przedstawionego podmiotowi. Nawet jeśli czas , w którym realizuje się elementy świata przedstawionego jest szeroko potraktowany zostaje sprowadzony do czasu teraźniejszego.

Świat przedstawiony w epice jest mniej zależny od podmiotu, gdyż podmiot traktuje go jako pewną znajdującą się poza nim rzeczywistość. Świat istnieje poza narratorem, który tylko Czasem może w niego ingerować. Dwoistość czasowa- czas narracji i uprzedni do niego czas świata przedstawionego. Zasadniczą rolę gra jednak czas przeszły. Świat przedstawiony w epice uzyskał większy stopień samodzielności niż w liryce.

W dramacie świat przedstawiony jest zespołem aktualnych działań bohaterów, dokonywających się w obecności odbiorcy. W dramacie występuje więc jedynie czas teraźniejszy.