PODZIAŁ NA GATUNKI LITERACKIE, teoria literatury

PODZIAŁ NA RODZAJE LITERACKIE

Trzy rodzaje literackie:

Liryka
Epika
Dramat

Różnice między nimi istnieją w trzech płaszczyznach:

Podmiot i jego postawa wobec świata przedstawionego;
Konstrukcja stylistyczna;
Budowa świata przedstawionego (kompozycja).

Podmiot:

Spełnia funkcje organizujące.
Najważniejszy jest w liryce → podmiot liryczny (f. ekspresywna).
W epice - narrator.
W dramacie podmiot niknie.

Konstrukcja stylistyczna:

Liryka - sytuacja wyznania (monolog liryczny) → f. ekspresywna.
Dramat - syt. narracyjna (monologowa konstrukcja językowa - narracja) → f. poznawcza;
Dramat - dialog.

Kompozycja:

Liryka - podporządkowuje świat przedstawiony podmiotowi.
Epika - świat istnieje poza narratorem.
Dramat - dominanta kompozycyjna jest akcja.

GATUNKI I ODMIANY

LIRYKA

Elegia - utwór wierszowany, meliczny (mówiony pierwotnie przy akompaniamen-cie fletu), melancholijny. Treść - zwykle miłosna (Kochanowski), czasem autobiograficzna (Janicki) lub patriotyczna (Karpiński). W XX w. elegiami nazywa się utwory o tonie emocjonalnym, pełnym zadumy, smutku.
Oda - twórcą jest Pindar. Utwór patetyczny, uroczysty, opiewający wzniosłe idee, czyn znakomitego człowieka. Elementy retoryki.
Hymn - o charakterze uroczystym, podejmujący sprawy najbardziej wzniosłe, nadający im dostojną realizację poetycką. Tematyka religijna i patriotyczna. Podmiot zbiorowy. W star. Grecji: peany (ku czci Apollina) i dytyramby (Dionizosa).
Pieśń - pozbawiona wyznaczników gatunkowych. Wyrażana za pomocą różnych środków językowych. Obecnie nazywa się ją po prostu wierszem.
Tren - poświęcony osobie zmarłej.
Epitafium - utwór żałobny, nagrobkowy.
Epitalamium - pieśń weselna.
Anakreontyk - gł. w lit. XVI-XVIII w. Stworzony przez Anakreonta. O charakterze lekkim. Wiersze biesiadne, pisane na pochwałę życia, wina, miłości.
Fraszka - krótki utwór o charakterze żartobliwym.
Epigramat - lapidarny i bardzo zwarty utwór oparty na jakimś koncepcie, niekiedy paradoksalnym.
Madrygał - krótki wiersz miłosny (pochodzenie włoskie). Związany z kulturą dworską. Wyst. gł. w baroku.
Sonet - wiersz 14-wersowy (dwie strofy 4-wersowe wersowi charakterze opisowym, dwie tercyny o char. refleksyjnym).
Poemat prozą - krótki utwór liryczny o zwartej, „zagęszczonej” kompozycji, np. O bohaterskim koniu i walącym się domie Kasprowicza.

GATUNKI SYNKRETYCZNE

Poemat dygresyjny - liczne fragm. liryczne wmontowane są w ramy epickie, stanowią świadome odejście od narracji epickiej.
Sielanka (= idylla, ekologa, skotopaska, bukolika) - wierszowany utwór o wsi. Ma kształt monologu lirycznego. Często wyzyskuje elementy narracji epickiej (Sielanki nowe ruskie Zimorowica) lub oparte są na dialogu (Żeńcy Szymonowica, Laura i Filon Karpińskiego). Wypowiadający się jest najbliższy podmiotowi lirycznemu. Żywotne do pocz. XIX wieku. Faworyzowana przez sentymentalizm.
Ballada - opowieść o silnym podkładzie epickim (Anglia) lub char. lirycznym (Francja). Oparte na motywach fantastycznych, ludowych. Najczęściej mają budowę fabularną - fabuła ujmowana skrótowo, lapidarnie. Pierwiastki dramatyczne występują w dialogach bohaterów. Świat służy do przekazywania emocji podmiotu lirycznego. XVIII - XIX w. - pierwsze ballady w postaci tzw. dum. Mickiewicz, Leśmian, Tuwim (satyryczne i parodystyczne).

EPIKA

Nowela - powst. w czasach antycznych. Ma motywację realistyczną. Ośrodkiem zainteresowania jest człowiek, sprawy ludzkie, brak ingerencji bogów. Rozkwit noweli w średniowieczu i odrodzeniu (gł. za sprawą środ. mieszczańskiego, kupców). Przełom w pisaniu nowel za sprawą Dekameronu Boccaccia:

To utwór epicki zwięzły, jednowątkowy (często nazywany anegdotą).
Zarysowane kontury i wewnętrzna logika rozwojowa rządząca biegiem przedst.. zdarzeń.
Wyst. ośrodek kompozycyjny (np. punkt kulminacyjny utworu - zwrotny moment w dziejach bohatera lub kontrast - np. losów dwóch postaci).
Może wyst. motyw uboczny - np. kamizelka w noweli Prusa.
Zakończenie noweli stanowi istotny moment kulminacyjny utworu - tu najczęściej mieści się punkt ciężkości.
Opowiadania - nowela bez wyraźnych konturów, lecz mająca jej zwięzłość, jedność wątku, zdarzenia.
Opowieść - rozbudowana nowela.
Ukształtowana prozą publicystyczną i naukowo-krytyczną mieści w sobie reportaż, felieton, esej.
Cykle nowelistyczne - połączone nowele, gdzie czynnikiem zespalającym może być rama sytuacyjna (np. Baśnie tysiąca i jednej nocy zespolone sytuacją opowiadania przez Szeherezadę) lub wspólny element tematyczny (np. postać bohatera w cyklu o Sherlocku Holmesie), albo jednolita postawa narratora wobec przedstawionego świata, jednolita problematyka moralna czy filozoficzna.

Powieść - rozpowszechniony w wieku XIX i XX. Do tego czasu znajdował się poza obrębem hierarchii rodzajów i gatunków literackich, gdyż należał do lit. plebejskiej.

Ma funkcję poznawczą.
Struktura dość swobodna i elastyczna.
Fabuła nierzadko wielowątkowa (wątek główny i uboczny). Zawiera szereg epizodów.
Rozbudowane tło.
Związki przyczynowo-skutkowe tworzą akcję. Siła napędową akcji jest konflikt.
Perypetie - zmiany w kierunku losów bohatera.
Ekspozycja - zarysowanie sytuacji wyjściowej bohaterów na początku utworu.
Przedakcja - szersza opowieść o losach bohaterów poprzedzająca właściwą fabułę.
Prolog - zdecydowane wyodrębnienie przedakcji w osobnym rozdziale.
Poakcja - informacje o dalszych losach bohaterów po zamknięciu fabuły.
Epilog - zdecydowane wyodrębnienie poakcji w osobnym rozdziale.
Inwersja - układ czasowy fabuły, polegający na zakłóceniu chronologicznego następstwa zdarzeń. Częsta w nowoczesnej powieści (np. pamiętnik Rzeckiego w Lalce).
Narracja - autorska (w trzeciej osobie) i pamiętnikarska (w pierwszej osobie).
„Historie” - tak nazywano je w średniowieczu i Odrodzeniu. Stanowiły zaczyn prymitywnej prozy powieściowej, były lit. niższego rzędu (dziś - lit. brukowa).
Romans łotrzykowski - należał do lit. ludowo-mieszczańskiej. Bohater pomysłowy, energiczny, sprytny, jednocześnie wyrzucony na margines życia (np. Sowizdrzał).
„Słupy milowe” to Gargantua i Pantagruel Rabelaise'a oraz Don Kichote Cervantesa.
Inne źródła - romans heroiczno-awanturniczo-miłosny, powieść psychologiczna i obyczajowa, proza historiograficzna i pamiętnikarska.
Powieść nowożytna - powstała w wieku XVIII dzięki powiastce filozoficznej Woltera i Diderota (epizody fabularne powiązane motywem podróży bohatera).
Czasopisma moralne - „Spektator”, „Tatler”, „Gwardian”. Zawiązki powieści obyczajowej, eseje, felietony, reportaże.
W Polsce - w wieku XV-XVI (M. Rej, proza historiograficzna).
XIX-wieczny realizm - powieść jako podstawowy gatunek lit. (Balzak, Flaubert, Stendhal, Dickens, Theckeray, Tołstoj, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz). Stworzenie w pełni dojrzałej formy powieściowej. Wielostronna prezentacja życia bohatera (również analiza psychologiczna). Dynamiczna konstrukcja bohatera - rozwój świadomości boh. (wcześniej - statyczna konstrukcja boh. - charakter niezmienny, posiadający stały zespół cech). Prymat fabuły i jej funkcji poznawczej (wyjątek: tzw. powieść z tezą - f. wychowawcza w dowodzeniu słuszności lub niesłuszności określ. poglądu, schematyczność bohatera i fabuły).
Powieść XX-wieczna - podważenie prymatu fabuły (Marcel Proust, James Joyce) na rzecz prymatu życia wewn. bohatera i monologu wewn. (zamiast narracji tradycyjnego typu).
TYPOWE ODMIANY POWIEŚCI:

P. społeczno-obyczajowa - obraz pewnego środowiska socjalnego, na którego tle przedst. są losy bohaterów, reprezentujących okr. siły społeczne, ideały moralne i światopoglądowe.
P. psychologiczna - rozbudowana motywacja psychologiczna boh. (najw. jest sfera przeżyć wewn. jednostki), np. Zbrodnia i kara Dostojewskiego.

Zazwyczaj powieść społeczno-obyczajowa stapiają się w jednorodną całość, np. u Balzaka, Tołstoja, Prusa, Dąbrowskiej czy Nałkowskiej.

P. historyczna - przeszła dwie fazy rozwojowe: 1. Na tle rzeczywistych wydarzeń historycznych działają fikcyjne postacie bohaterów pierwszoplan. 2. Utwory osnute na losach postaci autentycznych.
P. sensacyjna - żywa akcja obfitująca w liczne niespodzianki i niezwykłe przygody. Tu: powieść kryminalna mająca spoistą kompozycję oraz powieść podróżnicza.
P. fantastyczna - Dwa rodzaje: 1. science fiction - motywacja fantastyczna łączy się z naukowymi wywodami, np. Lem; 2. fantazy - np. Harry Potter.
P. biograficzna - dzieje jakiejś autentycznej postaci znanej z historii.
P. cykliczne - np. Trylogia Sienkiewicza.

Epos - ma motywację fantastyczną (baśniową). Najstarszy gatunek epicki. Na wstępie znajduje się zwykle inwokacja, gdzie opowiadacz-rapsod prosi muzę o natchnienie.

Paralelizm dwóch szeregów zdarzeń - jeden w świecie bogów, drugi - w świecie bohaterów.
Styl podniosły, uroczysty, patetyczny.
Retardacje w postaci opisów realiów.
Epos rycerski - jego źródła znajd. się nie w antyku, lecz w kulturze feudalnej i folklorze poszczególnych narodów. Wskrzeszony w Odrodzeniu. Ograniczenie roli świata bogów. Przetrwał do XVII wieku.
Epopeja - większy utwór powieściowy, dający szeroki obraz społeczeństwa w przełomowych momentach historycznych. Nie jest synonimem eposu.
Poemat heroikomiczny - jest parodią eposu (gł. XVII-XVIII w.), konflikt formy wysokiej i niskiej.
Poemat epicki - niezbyt rozbudowana fabuła, nie ma zbyt wielu epizodów (jak epos), skupia się na gł. nurcie fabuły. Narrator obiektywny, raczej nie wysuwa siebie na czoło. (np. Grażyna Mickiewicza)
Poemat opisowy - tematem są zjawiska przyrody (np. Sofiówka Trembeckiego). W epoce pseudoklasycyzmu.
Inne: poemat dydaktyczny, poemat filozoficzny.

GATUNKI MIESZANE

Powieść poetycka - Walter Scott, Byron, Maria Malczewskiego, Konrad Wallenrod Mickiewicza, Słowackiego: Mnich, Żmija, Lambro. Żywotna do schyłku romantyzmu. To romantyczna odmiana poematu epickiego. Ma odrębne zasady kształtowania narracji, która łączy w sobie el. epickie i liryczne. Nastrój grozy i niesamowitości. Fabuła traci prymat na rzecz przeżyć czytelnika. Staje się niekonsekwentna, brak jej wewn. spoistości, ma wiele luk i niedopowiedzeń. Egzotyka (środowisko orientalne lub historyczne). Bohaterem jest tajemnicza postać - maska określonego podmiotu lirycznego.
Poemat dygresyjny - pierwowzór w Don Juanie Byrona. Wiąże się z romantyzmem. Znacznie dłuższy od powieści poetyckiej. Fabuła wątła i prosta, najczęściej opiera się na motywie podróży bohatera. Pierwszoplanową rolę odgrywa narrator, który w dowolnym momencie przerywa opowieść i snuje własne refleksje (DYGRESJE). Dystans pomiędzy bohaterem a narratorem. Ekspansja liryki na teren epiki (manifestowana szyderczą postawą narratora wobec bohatera).

GATUNKI POGRANICZNE

Esej - wypowiedź krytyczna, naukowa lub filozoficzna. Obok elem. wykładu dyskursywnego wyst. skł. anegdotyczne, opisy literackie lub char. bohatera.
Felieton - gat. publicystyczno-dziennikarski. Temat opiera się na okr. fakcie rzeczywistym natury społ., obyczaj. lub kulturalnej. Wykorzystywane środki prozy epickiej (elem. fabuły, opisy itp.). Kronika - odmiana felietonu.
Reportaż - gat. publicystyczny sięgający po środki artystyczne prozy literackiej. Opiera się na materiale autentycznym, lecz uformowany jest na wzór fabuły epickiej (ma wyrazistą akcję) i ma rozbudowane charakterystyki psychologiczne przedst. autentycznych bohaterów. Często zaliczany do form literatury pięknej.