12. Procesy rozbrojenia i budowy zaufania w stosunkach międzynarodowych:
1. Rozbrojenie i kontrola zbrojeń po II wojnie światowej:
Kontrola zbrojeń – rozmaite formy współpracy państw w sprawach wojskowych, a zwłaszcza w zakresie ograniczania i regulowania rozwoju oraz rozmieszczania zbrojeń, eliminacji bądź redukcji broni, użycia broni i weryfikacji porozumień.(A.D. Rotfeld)
Kontrola zbrojeń strategicznych –obejmuje dwa najważniejsze elementy: ograniczenie strategicznych sił nuklearnych oraz kwestię obrony antyrakietowej.
Kontrola zbrojeń w okresie „zimnej wojny” – nadzorowanie, zarządzanie i regulowanie rywalizacji między NATO i Układem Warszawskim.
Kontrola zbrojeń po zimnej wojnie – niebezpieczeństwo światowej wojny nuklearnej zmniejszyło się, ale jednocześnie wzrosło zagrożenie związane z regionalnymi i lokalnymi konfliktami zbrojnymi. Uwidocznił się problem proliferacji broni masowego rażenia, nastąpił wzrost aktywności „państw rozbójniczych” w zakresie zbrojeń nuklearnych oraz uczestników niepaństwowych ( przede wszystkim organizacji terrorystycznych).
Redukcja zbrojeń – zmniejszenie, zredukowanie personelu wojskowego w siłach zbrojnych, systemów uzbrojenia, wydatków militarnych.
Redukcja zbrojeń do II wojny światowej – najważniejsze porozumienia:
1899 i 1907 – konferencje haskie
1922 – protokół waszyngtoński – ograniczenie tonażu i uzbrojenia głównych typów okrętów wojennych
1925 – protokół genewski – zakaz użycia w czasie wojny gazów duszących i trujących oraz zakaz bakteriologicznych metod prowadzenia wojny
Po II w. św. nastąpił rozwój kontroli i redukcji zbrojeń. Wpływ na to miało powstanie w 1945 ONZ, pojawienie się broni atomowej, dwubiegunowy podział świata.
Po zakończeniu zimnej wojny mamy do czynienia nie z ilościowym, ale raczej jakościowym wyścigiem zbrojeń. Obejmuje on dwie dziedziny: próbę wykorzystania kosmosu do celów militarnych (głównie przez USA: 2006 – Narodowa Polityka Kosmiczna, ale również działalność w tym zakresie Rosji i Chin: udane zestrzelenie własnego, nieużywanego już satelity w 2007r.) oraz miniaturyzację głowic nuklearnych z zamiarem uczynienia ich bronią pola walki. Mimo katastroficznych zapowiedzi, nie doszło do nowego globalnego wyścigu zbrojeń między mocarstwami. Obecnie coraz bardziej realna jest groźba wyścigu zbrojeń w kilku regionach, do którego prowadzą przede wszystkim ambicje nuklearne państw pretendujących do regionalnego przywództwa, takich jak Iran czy KRLD.
2. Najważniejsze porozumienia rozbrojeniowe i kontroli zbrojeń oraz problemy ich implementacji:
Broń nuklearna:
Dialog strategiczny Stany Zjednoczone – ZSRR(Rosja)
dialog strategiczny – związany z kontrolą zbrojeń ofensywnych oraz zagadnieniem stworzenia obrony przeciwrakietowej
26 maja 1972 – podpisanie w Moskwie SALT I oraz Układu ABM. SALT I zamrażał stan posiadania wyrzutni międzykontynentalnych pocisków balistycznych rozmieszczonych na lądzie oraz pocisków balistycznych rozmieszczonych na atomowych okrętach podwodnych. Układ ABM zobowiązywał strony do ograniczenia rozwoju, testowania i rozmieszczania systemów antybalistycznych(ABM). W 2001 roku Stany Zjednoczone poinformowały Federację Rosyjską o wycofaniu się z Układu ABM (związane to było z planowaną budową systemu obrony przeciwrakietowej przez USA).
8 grudnia 1987 – Układ o całkowitej likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu (INF). Wszedł w życie w 1988, został w pełni wykonany 1 czerwca 1991. Zmniejszyło to groźbę niekontrolowanego użycia broni jądrowej i wybuchu wojny nuklearnej w Europie.
START I – 31 lipca 1991 – każda ze stron będzie mogła dysponować 1600 środkami przenoszenia głowic nuklearnych (międzykontynentalne rakiety balistyczne, rakiety balistyczne na okrętach podwodnych, bombowce strategiczne) oraz 6000 głowic do nich przeznaczonych. Oznaczało to, że państwa zobowiązały się do 2001 r. zredukować o 50% posiadane arsenały nuklearne. Problemem okazał się rozpad ZSRR (w broń nuklearna wyposażone były wtedy Rosja, Białoruś, Kazachstan i Ukraina). W 1992 roku państwa te podpisały z USA tzw. protokół lizboński, stając się w ten sposób stronami START I. W związku z początkową niechęcią Ukrainy do całkowitej rezygnacji z broni jądrowej, START I wszedł w życie dopiero w 1994 roku, wygasł, zgodnie z ustaleniami, w 2009 roku.
1992 – koncepcja wspólnej obrony przeciwrakietowej USA i FR. W przemówieniu w ONZ 1 lutego 1992 prezydent Jelcyn wezwał do budowy globalnej rosyjsko-amerykańskiej tarczy przeciwrakietowej. Po początkowej zgodzie i próbach współpracy w następnych latach konsens w tej sprawie zaczął się załamywać, głównie ze względu na amerykańskie plany stworzenia systemu Narodowej Obrony Przeciwrakietowej (NMD). Rosjanom zależało na powstrzymaniu USA przed wypowiedzeniem traktatu ABM, jednak tym zależało na uwolnieniu się od ABM. W 2000 roku Władimir Putin sugerował możliwość stworzenia wspólnego systemu przeciwrakietowego i jednocześnie ostrzegał przed szkodami, które wynikłyby wraz z realizacją NMD. Nowa Administracja Busha od początku głosiła potrzebę rewizji dotychczasowej polityki nuklearnej – propozycja budowy Obrony Przeciwrakietowej (MD). W 2001 roku, jak już wcześniej wspomniano, Bush notyfikował wycofanie się USA z traktatu ABM, co potwierdza istniejącą obecnie asymetrię między USA a Rosją.
START II – 3 stycznia 1993 – redukcja arsenałów obu stron do 3000-3500 głowic do 2003r., całkowita likwidacja wielogłowicowych rakiet międzykontynentalnych rozmieszczonych na ladzie, ograniczenie liczby głowic na okrętach podwodnych (maksymalnie 1700-1750), wprowadzenie skomplikowanego systemu weryfikacji. START II zmierzał przede wszystkim do wyeliminowania uzbrojenia, które sprzyjało doktrynie „pierwszego uderzenia”. Jedną z kluczowych przeszkód wejścia w życie START II było oczekiwanie na ratyfikacje traktatu przez Senat USA (stało się to dopiero w 1996r.) oraz chęć Rosjan powiązania tego traktatu z kwestią obrony przeciwrakietowej, tj. uzyskania gwarancji dla zachowania traktatu ABM. Rosyjskie oczekiwania próbowano zaspokoić na szczycie w Helsinkach w marcu 1997, gdzie przyjęto Wspólne oświadczenie o parametrach przyszłych redukcji zbrojeń jądrowych. Przewidywało ono rozpoczęcie prac nad START III. W 2000 r. Duma FR wyraziła zgodę na ratyfikację START II, jednak traktat nie wszedł w życie, gdyż Amerykanie nie ratyfikowali poprawek przyjętych w Helsinkach w 1997. Obie strony podejmowały zatem kroki jednostronne w celu redukcji arsenałów jądrowych.
14 stycznia 1994 – porozumienie, zgodnie z którym FR i USA przestały nakierowywać posiadane rakiety na cele w kraju drugiej strony (znaczenie głównie propagandowe)
14 stycznia 1994 – na szczycie w Moskwie wydano Wspólne rosyjsko-amerykańskie oświadczenie o przejrzystości i nieodwracalności procesu redukcji broni jądrowej.
SORT (Traktat o redukcji strategicznych zbrojeń ofensywnych, zwany też Traktatem Moskiewskim) – 24 maja 2002. Jest efektem zarysowania się nowego kształtu stosunków strategicznych miedzy FR a USA po niepowodzeniu START II. Przewiduje ograniczenie do końca 2012r. liczby głowic jądrowych do poziomu 1700-2200. Traktat ten jest bardzo ogólny, więc nie określono struktury tych sił, żadnego systemu weryfikacji, ani harmonogramu redukcji, co jest korzystne dla USA, gdyż pozwoli jej to na przeprowadzenie modernizacji swojego arsenału, na którą to modernizację Rosji po prostu nie stać. Głównym problemem SORT był fakt, że został on podpisany jedynie na 24h (tj. 31 grudnia 2012). Jeśli strony nie przedłużyłyby SORT, wygasłby on 1 stycznia 2013r. Tak się jednak nie stało, gdyż 8 kwietnia 2010 roku podpisano w Pradze New START. Wchodząc w życie w lutym 2011, zastąpił on SORT. New Start ma obowiązywać do 2021 roku.
Porozumienia wielostronne:
1 lipca 1968 – Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT). Jego stronami jest obecnie większość państw świata, dzieli on państwa-strony na dwie kategorie: posiadające bron jądrową(mocarstwa nuklearne) i nieposiadające jej. Do mocarstw nuklearnych zalicza się Chiny Francję, Rosję, Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. Zobowiązują się one do całkowitego rozbrojenia, natomiast pozostałe państwa rezygnują z dążeń do jej zdobycia. Mocarstwa nuklearne zobowiązały się również do nieprzekazywania technologii jądrowej innym państwom. W 1991r. Republika Południowej Afryki zrezygnowała z posiadanej broni nuklearnej i przystąpiła do traktatu. Poza traktatem pozostają Indie i Pakistan (kilka prób jądrowych w 1998 roku), Izrael oraz Korea Północna(wycofała się z NPT w 2003r.). Długi czas poza traktatem pozostawała Ukraina, która powstała po rozpadzie ZSRR. Nie chciała zrezygnować z posiadanej broni jądrowej i dopiero inicjatywa amerykańskiej dyplomacji w 1994r. doprowadziła do zażegnania rosyjsko-ukraińskiego nuklearnego kryzysu sukcesyjnego. W maju 1995 zdecydowano się przedłużyć NPT na czas nieokreślony.
24 września 1996 – Traktat CTBC (Traktat o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową). Traktat wymienia 44 państwa zdolne do wyprodukowania broni nuklearnej. Spośród tych państw nie podpisały go Indie, Pakistan i Korea Północna, a 7 z pozostałych 41państw nie ratyfikowało go (w tym USA). Warunkiem wejścia w życie Traktatu CTBC jest podpisanie i ratyfikacja przez wspomniane 44 państwa.
1995 – FMCT (Układ w sprawie zakazu produkcji materiałów rozszczepialnych)
Strefy wolne od broni jądrowej:
Układ z Tlatelolco (Ameryka Łacińska i Karaiby – 1967)
Układ z Rarotonga (Południowy Pacyfik – 1985)
Układ z Bangkoku (Azja Południowo-Wschodnia – 1995)
Antarktyda (1959)
Przestrzeń kosmiczna (1967)
Księżyc i inne ciała niebieskie (1979)
Dno mórz i oceanów (1971)
Broń biologiczna
1925 – Protokół Genewski – zakaz użycia broni biologicznej.
1972 – Konwencja o broni biologicznej (BWC) – zakaz rozwijania, nabywania oraz przekazywania broni biologicznej. Po zakończeniu zimnej wojny i ujawnieniu licznych przypadków łamania konwencji w przeszłości (przede wszystkim program badań biologicznych w ZSRR) podjęto wysiłki na rzecz wzmocnienia systemu weryfikacyjnego.
Broń chemiczna
1992 – Konwencja o zakazie broni chemicznej (CWC) – zakaz produkcji, rozwoju, składowania, przekazywania i nabywania broni chemicznej oraz użycia bądź przygotowań do wojskowego użycia.
Grupa Australijska – nieformalne ugrupowanie założone w 1985 roku koordynujące eksport w dziedzinach objętych postanowieniami BWC i CWC. Głównym zadaniem grupy jest ograniczenie możliwości proliferacji broni biologicznej i chemicznej.
Broń konwencjonalna
Traktaty CFE:
1990 – Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie (CFE). Wprowadzał ograniczenia na pięć rodzajów sprzętu wojskowego: czołgi, bojowe wozy piechoty, artyleria kalibru powyżej 100 mm, bojowe lotnictwo oraz śmigłowce bojowe. Zastosowano parytet blokowy, tj. wprowadzono ograniczenia dla NATO i Układu Warszawskiego jako całości. Problem pojawił się po rozpadzie ZSRR, który wymusił dostosowanie reżimu CFE do nowej sytuacji. W Porozumieniu Taszkienckim dokonano podziału zobowiązań i kwot uzbrojenia byłego ZSRR.
1992 – Traktat o liczebności sił zbrojnych (CFE-1A)
19 listopada 1999 – Adaptowany traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych (Adapted CFE). Traktat podpisany na szczycie OBWE w Stambule miał dostosować kontrolę zbrojeń konwencjonalnych do nowej rzeczywistości międzynarodowej, która straciła dwublokową strukturę. Przyjęto przede wszystkim zasadę wspólnej i niepodzielnej strefy bezpieczeństwa w Europie. Ustanowiono limity uzbrojenia konwencjonalnego dla poszczególnych państw. Porozumienie o Adaptacji traktatu nie weszło jeszcze w życie.
1992 – Traktat o Otwartych Przestworzach. Wszedł w życie 1 stycznia 2002, pozwala każdemu z sygnatariuszy (34 państwa) na wykonywanie lotów obserwacyjnych nad terytorium innego państwa-strony układu
1997 – Konwencja o zakazie min przeciwpiechotnych (tzw. konwencja ottawska). Pierwszy traktat rozbrojeniowy przyjęty pod naciskiem organizacji pozarządowych. Konwencja weszła w życie w 1999 roku, wprowadza całkowity zakaz użycia i transferu min przeciwpiechotnych oraz obowiązek zniszczenia tego typu uzbrojenia.
Bronie małe i lekkie – obsługiwane i transportowane przez pojedynczą osobę (bronie małe) lub przeznaczone dla załogi pojazdu lub małej grupy osób (bronie lekkie), główny nieuregulowany obszar zbrojeń.
Rejestr Broni Konwencjonalnej – prowadzony przez ONZ w celu ograniczenia nielegalnego handlu bronią, utworzony na mocy rezolucji ZO ONZ w 1991r.
3. Środki budowy zaufania i bezpieczeństwa (CBSM)
Obejmują uzgodnienia w zakresie kontroli zbrojeń, a nie rozbrojenia. CSBM nie wpływają na wielkość potencjału militarnego, ale regulują lub ograniczają działalność wojskową. Wpływają przede wszystkim na percepcję intencji państw i sposobu postrzegania ich działalności militarnej, co powinno przyczynić się do zwiększenia stabilizacji wojskowo-politycznej w Europie. CSBM dotyczą problemów związanych z: informacją o siłach zbrojnych, ograniczaniem sytuacji powodujących zaniepokojenie, kontaktami miedzy wysokimi rangą wojskowymi, obserwacją działalności wojskowej, wymiana rocznych planów tej działalności, kontrolą przestrzegania przyjętych porozumień, itd. Przykładem CBSM może być Traktat o Otwartych Przestworzach.