Wstęp:
Wywodzi się od prewencja wprowadzonego do literatury przez Jana Bosko. Początkowo do dziecka nie podchodzono zbyt „delikatnie” , bardzo wcześnie traktowano je jak ludzi dorosłych. Św. Jan Bosko zaczął zastępować kary cielesne i formy przymusu ideą poszanowania, wolności i godności dziecka.
Definicje profilaktyki:
Wg. Klasyków pedagogiki społecznej:
Helena Radlińska (Radlińska R., Pedagogika społeczna, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1961, s. 370) działania: ,, [...]obejmujące zapobieganie klęskom społecznym i wykolejeniom takim jak pijaństwo, nierząd, przestępczoć, bezdomność i analfabetyzm [...]’’ .
Ryszard Wroczyński: (Zajączkowski K., Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży, Toruń 2001, s. 8) ,,szczególnego typu działalność związana z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenie. Czynniki te w znaczeniu pedagogicznym mogą mieć charakter immanentny, to znaczy mogą wiązać się z podłożem organicznym i wyrażać się w pewnych cechach osobowości wychowanka- źródłem tych czynników mogą też być stosunki społeczne, kryjące potencjalne możliwości działania wpływów sprzecznych z dobrem wychowanka i zadaniami pracy wychowawczej’. Działania profilaktyczne mogą przybierać dwa kierunki: hamujący (dążący do wyeliminowania aktywności jednostki w tych dziedzinach, które stanowią zagrożenie) lub pobudzające (inicjowanie aktywności jednostki w takim kierunku który jest społecznie akceptowalny).
Wg. Innych ,,teoretyków’’:
Stanisław Górski (ibidem): ,,zapobieganie niepożądanym procesom i zjawiskom określanym jako przejawy patologii życia społecznego’’. Przez wspomniane zjawiska patologiczne pedagog ów rozumiał nadużywanie alkoolu, włóczęgostwo, narkomanie, prostytucję, przestępczość, chuligaństwo i tym podobne.
Aleksander Kamiński (Funkcje pedagogiki społecznej; Warszawa, 1980, s. 80)
„Profilaktyka powinna redukować przypadki niedostosowania społecznego, wykolejeń, patologii społecznej. Powinna uprzedzać stany zagrożenia moralnego, zdrowotnego, kulturalnego, społecznego, aby uchronić jednostki i grupy danej populacji przed niepożądanymi odchyleniami od stanów normalnych.”
Wincenty Okoń (Nowy słownik pedagogiczny; Warszawa, 1997, s. 228)
„Profilaktyka stanowi ogół działań zapobiegających niepożądanym zjawiskom w rozwoju i zachowaniu się ludzi(…). W pedagogice profilaktyka sprowadza się do zapobiegania powstaniu u dzieci niepożądanych przyzwyczajeń i postaw, błędów w uczeniu się lub wad postawy ciała. (…) W pewnym znaczeniu każde pożądane oddziaływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym, wytwarzając bowiem jakieś wartościowe cechy, jednocześnie zapobiega powstaniu cech niepożądanych lub ich utrwaleniu.”
Ewa Marynowicz Hetka ( Narzędzie pomiaru progu zagrożenia kulturalnego rozwoju dziecka w rodzinie. W: Elementy diagnostyki pedagogicznej, pod red. I. Lepalczyk i I. Badury; Warszawa, 1987, s. 59) , kontynuuje myśl Heleny Radlińskiej oraz Ryszarda Wroczyńskiego uznając profilaktykę za „szczególnego typu działalność związaną z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenie rozwoju biologicznego, społecznego i kulturalnego.”
Systematyka.
Wg. Cz. Czapowa działania profilaktyczne mieszczą się w obszarze resocjalizacji potencjalnej, która w przeciwieństwie to działalności aktualnej nie zajmuje się usuwaniem skutków działalności patologicznej. Wyróżnił on:
Profilaktyka powstrzymująca- polega na podejmowaniu działań, których celem jest uniemożliwienie lub utrudnienia podjęcia decyzji lub jej realizacji dotyczącej dokonania czynu niepożądanego.
Profilaktyka uprzedzająca- jej celem jest usuwanie czynników mogących spowodować wykolejenie społeczne.
Profilaktyka objawowa- podjęcie interwencji wychowawczej w stosunku do dzieci I młodzieży zdradzających pierwsze symptomy wykolejenia społecznego.
J. Kwaśniewski rozróżnił dodatkowo profilaktykę kreatywną. Wzmacia ona formy zachowań prospołecznych, twórczych, takich, które są godne naśladowania.
Ze względu na zasięg wyróżniamy:
- Mezoprofilaktyka- związana jest z kompleksowo prowadzoną polityka społeczna wobec dzieci i młodzieży. Jest również związaną z określoną bazą ekonomiczną, którą w danym zakresie polityka społeczna dysponuje. Związana z pełnosprawnym funkcjonowaniem rodzin. Jest również związaną z pełnosprawnymi instytucjami. Jest również związaną z stwarzaniem młodzieży alternatywnych sposobów stylu życia.
- Mikroprofilaktyka- działania na poziomie mikrospołecznym, na poziomie ról społecznych ofiarowanych młodemu człowiekowi, atrakcyjność ról społecznych. Oddziaływanie na poziomie postaw, kształtowanie składników postaw i sposobów ich integracji. Oddziaływanie na poziomie potrzeb związane są z 3 poziomami kontroli: poziom kontroli społecznej, psychologicznej, nemofizjologicznej (związana ze zdrowiem somatycznym i psychologicznym jednostki).
A. Krukowski wprowadził podział profilaktyki ze względu na kryterium czasu podejmowania akcji zapobiegawczej na:
- Profilaktykę predeliktualną (przedprzestępczą)- zapobiega występowaniu zachowań przestępczych.
- Profilaktykę postdeliktualną (poprzedzającą)- niedopuszcza powrotności do działań przestępczych.
4. Poziomy profilaktyki.
W literaturze występuje rozróżnienie następujących stopni profilaktyki:
- pierwszego stopnia- obejmuje stosowanie środków umożliwiających usuwanie zasadniczych przyczyn kryminogennych, podnoszenie ogólnego poziomu życia, polepszenie stanu zdrowia psychicznego i umysłowego, wzrost poziomu wychowania w szkole i rodzinie, upowszechnienie form doskonalenia zawodowego, podnoszenie poziomu świadczeń i usług socjalnych, oddziaływanie na stan moralności publicznej.
- drugiego stopnia- postępowanie, którego celem jest ujawnienie i eliminowanie wszelkiego rodzaju niedostosowania społecznego przed pojawieniem sie stanu charakterystycznego dla wykolejenia przestępczego.
- trzeciego stopnia- takie postępowanie, które zmierza do zapobiegania życiowym komplikacjom i następstwom wynikającym z procesu wykolejenia przestępczego. Dotyczy on zapobiegania ponownej przestępczości.
5. Zasady skutecznego działania profilaktycznego ukierunkowanego na dzieci i młodzież:
Pomoc młodzieży w skutecznym unikaniu zachowań problemowych stanowi podstawową misję szkoły oraz innych instytucji i organizacji skoncentrowanych na dzieciach i młodzieży – jednym z elementów edukacji powinno być rozwijanie wiedzy, postaw i umiejętności niezbędnych do prowadzenia zdrowego stylu życia;
Profilaktyka promuje unikanie wszelkich, a nie tylko wybranych zachowań problemowych – działania takie są inicjowane przed pojawieniem się dysfunkcji;
Profilaktyka uwzględnia wszelkie zidentyfikowane uwarunkowania zachowań problemowych – prowadzenie różnorodnych charakterystyk środowiskowych i osobistych warunkujących angażowanie się w dysfunkcje oraz prowadzenie odpowiedzialnego życia;
Profilaktyka prowadzi do zmian systemowych i modyfikacji norm – działania koncentrują się na stopniowej zmianie obowiązujących warunków i norm, jest to proces długofalowy oraz systematyczny;
Profilaktyka uwzględnia kontekst społeczno-kulturowy – należy rozpoznać oraz wykorzystać istniejące zasoby kulturowe, społeczne i polityczne;
Profilaktyka dostarcza młodym ludziom okazji i możliwości mówienia „TAK” – priorytet stanowi uczenie młodych osób postaw pozytywnych niż odrzucenie negatywnych;
Profilaktyka koncentruje się nie tylko na młodzieży, ale i na dorosłych – ważne, by zapewnić młodzieży kontakt z wiarygodnymi autorytetami wśród dorosłych;
Profilaktyka wymaga szerokiej bazy współpracowników – należy angażować jak największą ilość osób, instytucji, organizacji mających wpływ na decyzje młodzieży;
Profilaktyka powinna korzystać z badań naukowych i doświadczeń praktyki – przy projektowaniu działań profilaktycznych należy wykorzystać najnowszą wiedzę z zakresy rozwoju;
Koniecznym elementem profilaktyki są działania ewaluacyjne – sprawdzanie skuteczności przeprowadzanych działań pomaga wprowadzać zmiany oraz wyciągać wnioski potrzebne do planowania kolejnych projektów;
6. Krytyka podejmowanych działań profilaktycznych:
* programy ukierunkowane są na uzależnienia, natomiast nie zawierają specyficznych działań ograniczających inne zróżnicowane formy zachowań dewiacyjnych zwłaszcza przestępczość przemocową.
* działania profilaktyczne sprowadzają się do form werbalnych, uzasadniających szkodliwe skutki zachowań dewiacyjnych; rzadziej zapoznają z etiologią tych zachowań i niemal całkowicie pomijają przekształcenie niekorzystnych podsystemów ekologicznych.
* niedostateczna ilość działań profilaktycznych ukierunkowanych na ograniczenie wzrastających rozmiarów przestępczości.
* przeprowadzane działania najczęściej stanowią zbiór informacji w niewielkim stopniu powiązanych z obecnymi teoriami rozwoju osobowości.
* brak powiązań w zakresie przemyślanego systemu profilaktycznego uwzględniającego nie tylko charakter dewiacji, ale też transformację zaburzeń w zachowaniu na danych etapach rozwoju emocjonalno- społecznego młodzieży.
* działania profilaktyczne wynikają z chwilowej wrażliwości na problem dewiacji, podejmowane są w izolacji od przedwsięwzięć realizowanych przez inne instytucje i osoby, z reguły nie są też doprowadzone do naturalnie następującego etapu, a ich rezultaty nie są poddawane odpowiednim analizom i ewaluacjom.
* Programy profilaktyczne realizowane są przez osoby tylko ze względu na fascynację danym programem, dostępnością środków oraz przyzwolenie na jego wykonanie.
* Po ukończeniu różnorodnych szkoleń terapeuci skupiają się jedynie na prowadzenie instruktażowych szkoleń innych grup, nie wprowadzając opaowanych programów w życie. Program rzadko trafia więc do młodziezy i środowisk, w których występują autentyczne problemy.
* Na ogół badacze nie przestrzegają zasad doboru grup badawczych, stosują różne kryteria agresji.