9 - XI - 2011
Historia ustroju i prawa w Polsce (Godek)
Rzeczpospolita na przełomie XVII/XVIIIw.
2 wizerunki RP:
Pozytywny - był to ogromny kraj, pod względem powierzchni zajmował drugie miejsce w Europie (po Rosji). Miał około 10 mln ludności. 45% ludności to Polacy, 10% ludności to szlachta (był to ewenement w Europie).
Negatywny - Polska jest państwem bardzo chorym, kryzys obejmuje Sejm. Apogeum tego kryzysu przypada na lata 1740-1760. W tym dwudziestoleciu nie było uchwał, albo zerwano wszystkie sejmy. W latach 1700-1740, na 25 zwołanych sejmów, rozeszło się lub też zerwano 13. Kryzys jest więc widoczny gołym okiem.
Sejmiki szlacheckie przejmują kompetencje Sejmu, prowadzi to do rozdrobnienia władzy. Organy te prowadząc działalność ustawodawczą, kierują się swoimi sprawami lokalnymi.
W RP brakuje władzy centralnej, rola króla jest mocno ograniczona wyrastającą potęgą hetmanów. Rzeczpospolita w tym okresie właściwie nie ma administracji. Jest to państwo zupełnie bezbronne - ogromna powierzchnia, a utrzymuje zaledwie 18tyś. armię źle wyposażonych, źle wyszkolonych i źle dowodzonych ludzi.
Ponadto RP przestaje być aktywnym podmiotem polityki międzynarodowej. Przestajemy się liczyć na arenie międzynarodowej.
Programy naprawcze pojawiają się na początku XVIIIw. Postulaty Fleminga, Konarskiego, Leszczyńskiego. Postulowały reformę sejmików, ograniczenie liberum veto, odsunięcie szlachty nie posesjonatów od rządzenia, usprawnienie administracji terenowej, wzmocnienie władzy króla, ograniczenie władzy hetmańskiej i reformę skarbowości.
1717r. - Sejm Pacyfikacyjny Skonfederowany - Pierwsze reformy. Ten sejm przeprowadził ograniczone reformy skarbowo - wojskowe. Ustanowił stałe podatki na wojsko w liczbie 24 tyś. porcji. Spróbowano ograniczyć zjawisko rządów sejmikowych - zakazywano limitowania obrad (zawieszania ich). Próbował też ograniczyć rozrastającą się władzę hetmańską. Zdobyto się na, tzw. opisanie urzędu hetmańskiego, odsunięto hetmanów od spraw skarbowych i administracji funduszami na wojsko; wyartykułowano pod adresem hetmanów zakaz dokonywania samowolnych zmian w liczebności armii i wpływania na sejmiki.
1764r. - punkt wyjścia do reform ustrojowych w XVIIIw. - Sejm Konwokacyjny - wydał bardzo wiele ustaw, utworzono na nim komisje skarbowe i wojskowe; zabrano się poważnie za reformy wojskowości i skarbowości. Komisje te były osobne dla Korony i Litwy.
Komisja skarbowa - jest to pierwszy moment kiedy w RP mamy do czynienia z próbą wprowadzenia gospodarki budżetowej (w sensie współczesnym). Przewodniczył jej podskarbi wielki, zastępował go podskarbi nadworny. W jej skład wchodziło jeszcze kilkunastu komisarzy wybieranych przez sejm. Miał to być organ zajmujący się ogólnymi funkcjami fiskalnymi, miał zając się gosp. budżetową, uporządkowaniem skarbu (w myśl doktryny kameralizmu), zarządzaniem dochodami państwa, projektami ustaw z zakresu skarbowości, które trafią później do sejmu, administracją skarbową, opieka nad przemysłem, opieka nad handlem, rozwój komunikacji (kanały, rzeki, drogi). Posiadała ona również funkcje sądowe. Byłą ona sądem w sprawach wekslowych, o podatki, o fałszowanie miar i wag.
Komisja wojskowa - na jej czele stał Hetman Wielki, zastępował go Hetman Polny, było też 16 komisarzy. Zajmowała się organizacją, zaopatrzeniem i wyszkoleniem armii. Miała kompetencje sądowe.
Po pierwszym rozbiorze RP, zwołano Sejm obradujący w latach 1773-1775. Jego podstawowym zadaniem było zatwierdzenie rozbioru i zastanowić się nad nowym ustrojem Rzeczypospolitej. Ten Sejm dokonał rzeczy ważnych, bo w 1773r. utworzył Komisję Edukacji Narodowej.
KEN składała się z 8 członków wybieranych przez Sejm, podlegała ona Królowi; otrzymała ona głównie funkcje administracyjne w zakresie oświaty (miała nadzór nad większością szkół, miała zreformować Uniwersytet w Krakowie i w Wilnie). Środki na działanie KEN zostały pozyskane z przejętych zakonów Jezuitów (które zostały zlikwidowane). Reforma przeprowadzona przez KEN była owocna (później, na sejmie w 1793r. było dużo posłów, którzy uczyli się w zreformowanych już szkołach). W XIXw. Rosjanie budowali swój system szkolnictwa, na podstawie reform opracowanych przez KEN.
Komisje dobrego porządku - powstawały w większych miastach królewskich. Powoływał je Sejm, występowały w składzie mieszanym (senator, starostwa, ktoś ze szlachty). Zajmowały się głównie uporządkowaniem gospodarki finansowej miasta, sprawowały funkcje policyjne, zajmowały się ochroną przeciwpożarową, itp.
1775r. - Sejm ustanowił Radę Nieustającą - pierwszy Polski organ rządowy. W jej składzie był Król (przewodniczący, ma 1 głos), 33 członków (18 senatorów i 18 posłów; wskazywanych przez Sejm co 2 lata).
Rada Nieustająca miała cztery departamenty : Departament Wojny, Dep. Sprawiedliwości, Dep. Skarbu, Dep. Policji.
Rada Nieustająca byłą pomysłem Rosyjskim, widzieli on w ustanowieniu takiego organu ograniczenie władzy Króla. Rada dostała kierownictwo i nadzór nad administracją, powierzono jej także inicjatywę ustawodawczą. Miała zaopatrywać w instrukcje posłów wyznaczonych przez Króla i Sejm. Tłumaczyła sens ustaw w razie ich niejasności. Istotnymi aktami wydawanymi przez Radę były Rezolucje - miały one moc źródeł prawa.
Kolegialność organów jest typowa dla XVIIIw. Europy. Miała ona zapobiegać korupcji, pozwalała na zaspokojenie apetytów poszczególnych frakcji politycznych, które chciały mieć wszędzie swoich ludzi. Cechą typowo Polską był wybór członków tych organów przez Sejm i poddanie tych organów pod kontrolę przez Sejm. Rada Nieustająca została w 1778r. okaleczona przez zniesienie Dep. Wojskowego, a w 1779r. Sejm Czteroletni zniósł Radę Nieustającą i stał się Sejmem Rządzącym.
(1793 - Sejm w Grodnie - apogeum upokorzenia RP.)
Reforma królewszczyzn, zniesienie kary śmierci za czary, wielka akcja kodyfikowania prawa RP, którą rozpoczął Sejm,
Sejm Czteroletni - zebrał się w październiku 1788r., zakończył swoją działalność w maju 1792r.
Zbierał się w atmosferze wielkich nadziei na przełom i w atmosferze bardzo sprzyjającej koniunktury międzynarodowej (RP miałą „chwilę oddechu”; Rosja była zaangażowana w zmagania militarne z Turcją, za chwile miała wojnę ze Szwecją; w wojnę z Turcją była zaangażowana także Austria - a na jej postępy w wojnie wrogo patrzyły Prusy, więc państwa zaborcze stanęły po dwóch stronach barykady). Jedną z pierwszych decyzji Sejmu było zwiększenie wojska do 100tyś. Zniesiono Dep. Wojskowy, później zniesiono Radę Nieustającą w ogóle. Rozmach reform Sejmu Czteroletniego przybierze na sile po 1790r. (po dodaniu posłów).
W 1791r. Uchwalono ustawę o sejmikach. Porządkowała ona działalność sejmików, usuwała od obrad sejmowych szlachtę nieposesjonatów (chodziło o odcięcie od sejmików szlacheckich rzeszy szlachciców, która stanowiła klientelę magnaterii).
18 IV 1791r. - Sejm uchwala prawo o miastach. Jest integralna częścią Konstytucji 3 maja.
3 V 1791r. - uchwalenie Konstytucji.
W Sejmie toczyły się prace nad nowym ustrojem w ramach czegoś co było „komisją sejmową”, natomiast konstytucja została stworzona w tajnym gronie, w skład którego wchodzili
Hugo Kołłątaj, Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Scipione Piatolli. Próbowano narzucić sejmowi ten projekt 5 maja (wybrano ten termin, bo spodziewano się, że część posłów nie wróci na sejm z wakacji wielkanocnych; ale wiedzieli, że ambasada rosyjska prawdopodobnie orientuje się co się dzieje, więc zmienili termin na wcześniejszy). Wszystko było dobrze zorganizowane, odbywało się według wyreżyserowanych scen. Przeczytano noty dyplomatyczne mówiące o tym, że Rzeczpospolitej grozi kolejny rozbiór, zapytano więc Króla co o tym sądzi, a ten odpowiedział, że jedynym sposobem jest przyjęcie ustawy opracowanej przez grono patriotów - w ten sposób wprowadzono projekt ustawy pod obrady (choć było to niezgodne z procedurami). Odczytano projekt konstytucji, a następnie rozpoczęła się burzliwa dyskusja. Król był aktywny i zabierał głos kilkakrotnie. Nie policzono głosów kto jest za a kto przeciw konstytucji, Król po prostu zaprzysiągł konstytucję (???). 5 maja została opublikowana (według ówczesnych standardów). Konstytucja 3 maja była bardzo nowatorska, niektóre rzeczy były wprowadzone po raz pierwszy na świecie.
Konstytucja 3 maja niczego nie kończyła, to dopiero początek dynamiczniejszych przemian ustrojowych w RP. Ustrój zapoczątkowany 3 maja był ustrojem dynamicznym. Nie wiadomo jak dalej ten ustrój byłby kształtowany. Planowano wydanie jeszcze dwóch innych konstytucji - konstytucji moralnej (problematyka edukacji i wychowania, wolność słowa, druku, itp.),
konstytucji ekonomicznej (zagadnienia takie jak własność, gospodarka) - ale nie zostały nigdy uchwalone. Praktyka pod rządami konstytucji jest bardzo krótka (tylko rok). Konstytucja 3 maja jest ustawą kompromisową:
Kompromis społeczny - zachowuje ona podział stanowy społeczeństwa , ale stara się wyraźnie zlać dwa stany - mieszczański i szlachecki (widać to w ustawie o miastach; kompromis szlachecko - mieszczański),
Kompromis między republikanizmem a monarchizmem konstytucyjnym - tron dziedziczny (wielka zmiana), podział władz, a z drugiej strony suwerenność sejmu i pewne wyraźne ograniczenia władzy wykonawczej.
Tytuł Konstytucji 3 maja - nosi ona tytuł „Ustawa Rządowa” - według ówczesnej nomenklatury oznaczało to ustawę określającą instytucje, władze, zasady rządzenia państwem. Jest zaopatrzona w preambułę.
Systematyka Konstytucji jest logiczna i spójna:
Art. 1 - jest poświęcony religii,
Art. 2, 3 i 4 - ustrój społeczny,
Art. 5 - wyjściowy dla określenia podstawowych władz RP, ogólne określenie ustroju politycznego,
Art. 6,7 i 8 - władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza,
Art. 9 i 10 - dopełnienie władzy wykonawczej,
Art. 11 - o siłach zbrojnych.
Art. 1 - mówi o religii panującej (rzymskokatolicka), apostazja jest karalna (nie wyjaśnia jak), deklaruje również swobodę innych wyznań, ale z zasady, że katolicyzm jest panujący, duchowieństwo i kościół katolicki ma specjalną pozycję w państwie.
Art. 2 - „Szlachta, Ziemianie” - ma on ścisły wymiar prawny i ścisły wymiar propagandowy (bo jest tak zredagowany żeby jasno zadeklarować, ze ustawa rządowa z 3 maja nie jest żadnym zamachem na szlachtę i jej przywileje, że nie jest żadną rewolucją na wzór francuski); na wiele sposobów cały czas deklarowano, że szlachta zachowuje swoje prerogatywy, wolności i przywileje; przywileje szlacheckie nie mogą być zmienione nawet przez sejm konstytucyjny, nienaruszalność własności, pierwszeństwo szlachty w życiu publicznym i prywatnym. Artykuł pierwszy mówił też o równości szlachty.
Art. 3 - „Miasta, Mieszczanie” - nie opisuje on prerogatyw mieszczan, odsyła do ustawy o miastach (deklaruje ona mieszczan jako wolnych, otwiera przed nimi drogi do kariery publicznej - stopnie oficerskie w armii, dopuszcza 24 plenipotentów miast do parlamentu, zostali dopuszczeni do Komisji Wielkich, dopuszczono ich do sądów asesorskich, otworzono przed nimi palestrę, mogli być adwokatami. Mieszczanin osiągający majątek o pewnej wartości, płacący podatek o pewnej wartości, kończący urząd, lub ten, który dorobił się stopnia kapitana w armii - są nobilitowani).
Art. 4 - „Chłopi, Włościanie” - jest zredagowany w równie specyficzny sposób. Twórcy wiedzieli, że szlachta nie lubi ingerencji w stosunki szlachcic - jego chłop. Dlatego ten artykuł jest bardzo „stonowany” i trudno z niego wydobyć konkrety. Deklaruje on, że chłopi są pod opieką prawa i rządu (nie wiadomo co to znaczy), zadeklarowana przez konstytucję wolność dla przybyszów, którzy chcą się osiedlić na terenach RP, umowy między panem i chłopem - konstytucja chce je wprowadzić pod jurysdykcję.
W Konstytucji nie ma ani słowa o Unii Polsko - Litewskiej. Unia trwała, ale następowała unifikacja, zbliżenie.
20 - X - 1791r. - Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów - wspólny zarząd nad skarbem i wojskiem, równy podział w komisjach skarbowych i wojskowych.
Sejm - Konstytucja mówi, że Sejm jest wyrazicielem suwerennej woli narodu i w nim leży władza prawodawcza. Konstytucja 3 maja znosi funkcjonującą w RP zasadę trzech stanów sejmujących - król jest jedynie przewodniczącym senatu, a nie oddzielnym stanem sejmującym. Sejm składa się tylko z Izby Sejmowej i Izby Senatorskiej. Wyraźna przewaga Izby Poselskiej nad Senatem - bo kompetencje Senatu ograniczono. Podział projektów, które trafiają do parlamentu - Izba Poselska rozpatruje projekty co do praw ogólnych (wysyła je Król do województw i powiatów i wracają w drodze instrukcji) i co do uchwał sejmowych. Konstytucja 3 maja znosi liberum veto, znosi się wszystkie sejmy konfederackie. Posłowie są reprezentantami całego narodu a nie poszczególnych sejmików. Sejm ekstraordynaryjny - Konstytucyjny, miał być zwoływany co 25 lat, w celu zrewidowania Konstytucji.
Władza wykonawcza - Król w straży; Straż Praw - jest swego rodzaju rządem, w którym decydującą rolę odgrywa Król. Pozycję monarchy zmieniono - przestał być stanem sejmującym, stracił prawo sankcjonowania ustaw. Konstytucja stawia go na górze władzy wykonawczej, ale od razu stawia pewne ograniczenia. Nie wolno zaciągać jej długów publicznych, wypowiadać wojny i zawierać pokoju, nie wolno jej stanowić i tłumaczyć praw. Konstytucja wprowadza też dziedziczność tronu co jest zmianą bardzo zasadniczą w porównaniu do tego co wcześniej. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego, na tronie Polskim zasiądzie dynastia Saska - Fryderyk August, elektor saski; ale nie uzgodniono z nim tego czy w ogóle chce on zasiąść na tronie Polskim. Miał on inicjować dynastię Polską, ale nie miał synów, więc za infantkę oznaczono Marię Nepomucenę. Zniesienie liberum veto i wolnej elekcji jest sprzeczne z przyjętymi wcześniej prawami kardynalnymi - prawa zawiasowe. Konstytucja nie odrzucała jednak wolnej elekcji na zawsze, wtedy kiedy linia Saska by wygasła, można było przeprowadzić wolną elekcję. Pod wpływem systemu Angielskiego (bo Stanisław August Poniatowski był wielkim propagatorem ustroju Angielskiego) Król za nic nie odpowiadał - odpowiedzialność za akty króla brali ministrowie. Monety, stemple, itp. idą w imieniu króla. Król miał prawo łaski, które później ograniczono. Dysponował siłami zbrojnymi. Król miał prawo patentowania oficerów, nominacji urzędników.
Straż praw - składa się z Króla, Prymasa, 5 ministrów, marszałka sejmu, następcy tronu i 2 sekretarzy (bez prawa głosu). Pozycja Prymasa w straży praw wynikała z tego, że był ministrem nominowanym dożywotnio (nie można go było usunąć ze straży), dlatego też nie może on kontrasygnować decyzji Króla. Minister Policji, Pieczęci, Wojny, Skarbu i Spraw Zagranicznych. Marszałek Sejmu - miał być łącznikiem pomiędzy organami władzy wykonawczej Straż Praw) a ustawodawczej (Sejm). Natępca tronu może zasiadać w straży praw o ile jest pełnoletni (18 lat)i zaprzysiągł konstytucję, ale jest tam dla „treningu”, nie decyduje.
Decyzje Straży Praw są wysyłane do innych organów administracji - Komisje Rządowe, są wykonywane przez organy administracji miejscowej.
Ministrowie zasiadający w Straży Praw przesyłają decyzje odpowiednim komisjom, własny aparat wykonawczy ma tylko Minister Pieczęci i Minister Spraw Zagranicznych.
Nie ma połączalności funkcji w Straży Praw i Komisjach.
Podwójna odpowiedzialność ministrów - odpowiedzialność konstytucyjną i polityczną. Ministrowie są odpowiedzialni za złamanie prawa i mogą być pociągnięci do odpowiedzialności przed sądem sejmowym i sejm może zażądać usunięcia takiego ministra. Jeżeli minister przestaje mieć zaufanie parlamentu, to parlament może żądać jego usunięcia.