2 - XI - 2011r.
Historia ustroju i prawa w Polsce (Godek)
Sąd monarszy - składa się z monarchy (ale nie zawsze, może być zastępowany wysokimi dostojnikami państwowymi) i dobranych przez niego asesorów (spośród dostojników aktualnie przebywających na dworze; nie było żadnego stałego składu asesorów). Nad formalną stroną czuwał sędzia dworski i podsądek dworski. Sąd monarszy mógł występować w 2 formach:
uroczysta, odbywana na wiecu,
sąd odbywany faktycznie na dworze monarszym.
Teoretycznie sąd monarszy mógł zając się każdą sprawą - właściwość zupełna
Właściwość wyłączna - dot. osób/podmiotów (właściwość sądu monarszego rozciągająca się na sprawy możnych, czy wyższych duchownych), dot. przedmiotu sprawy (sprawy związane z obrazą majestatu, o ziemię, o status prawny osoby, o regalia).
Sąd kasztelański - funkcjonuje w Polsce od początków państwa (wcześniej nazywał się sądem komesa grodowego, od XIIw. Sąd kasztelański); na jego czele stoi kasztelan (urzędnik ten oprócz kompetencji sądowych, ma również kompetencje administracyjne), który sądzi w otoczeniu kilku asesorów. Jurysdykcja tego sądu rozciąga się na ogół ludności wolnej. Sądzi w sprawach karnych i cywilnych. Pomocnikiem kasztelana jest, tzw. sędzia grodowy.
Istnieje pewna odmiana sądu kasztelańskiego - sąd targowy - na targowiskach.
Sąd kasztelański zostaje zniesiony w roku 1454r. (ale na Mazowszu istnieje jeszcze dłużej).
Powody zniesienia sądów kasztelańskich:
funkcje kasztelana przejmuje starosta,
rozpowszechnienie „ius non responsivum”,
rozwój sądownictwa duchownego i miejskiego,
generalnie - coraz mniej ludzi, którzy podlegaliby tym sądom.
Epoka monarchii stanowej:
Wprowadzono 3 podstawowe sądy szlacheckie 1 instancji:
sądy ziemskie
sądy grodzkie
sądy podkomorskie
Sąd ziemski - podstawowy sąd szlachecki. W Małopolsce - sędzia, podsędek, pisarz, 4-6 ze szlachty w charakterze asesorów. W Wielkopolsce - skład urzędniczy. W Polsce przyjął się w takim charakterze jak w Małopolsce. Skład sądu ziemskiego był w pewnym sensie obierany wspólnie - kandydatów wybierał sejmik, a Król nominował jednego spośród czterech. Nominacja była dożywotnia (nie było sposobu żeby sędziego odwołać).
Był to sąd podstawowy dla szlachty osiadłej - tam gdzie szlachcic osiadły jest pozwany, tam właściwym jest sąd ziemski. Sądy ziemskie prowadzą księgi sądowe. Na początku zbierał się w sesjach co 2 tygodnie, później coraz rzadziej - kilka razy do roku. Sąd ziemski sądził w, tzw. „roczkach sądowych” - w wyznaczonych miejscach i w wyznaczonym czasie będzie sąd.
W wieku XVII były problemy z obsadzeniem sądów ziemskich na sejmikach - w związku z tym przez jakiś czas (kilka miesięcy, a czasem kilka czy nawet kilkanaście lat) sąd był nieobsadzony.
Sąd grodzki - wywodzi się z kompetencji sądowych starosty. Był to sąd, który występował w następującym składzie: starosta (przewodniczący, ale bardzo rzadko był faktycznie na tym sądzie; zastępowany przez podstarościego), nominowany przez starostę sędzia grodzki i kilku asesorów. Był to podstawowy sąd pierwszej instancji dla szlachty nieposiadającej ziemi.
Cztery artykuły grodzkie grupują cztery bardzo poważne przestępstwa, które oddano pod jurysdykcję sądów grodzkich.
Były to:
podpalenie,
zgwałcenie,
napad na drodze publicznej,
napad na dom szlachcica.
Był to sąd uważany za właściwy do rozpatrywania spraw nietypowych, które nie wiadomo do jakiego sądu należały. Prowadził księgi sądowe (wobec kryzysu sądu ziemskiego - nieobsadzenie). Wykonywał wyroki innych sądów (także duchownych).
Sąd podkomorski - pojawia się na wzór Czeski. Pierwotnie upowszechnia się w Małopolsce, później w Wielkopolsce. Orzeka w nim podkomorzy (wybierany przez Sejmik, ale nominowany przez Króla), ma on urzędnika do pomocy - komornika. Sąd podkomorski był właściwy dla spraw granicznych (między dobrami prywatnymi szlachty).
W roku 1792r. Sąd ziemski, podkomorski i grodzki połączono w 1 sąd - ziemiański (funkcjonował krótko, później wrócono do starego modelu).
Sądy wiecowe - przyjmuje się, że pochodzą od sądów monarszych. Różni się składem w Wielkopolsce (zastępcą generalnym Króla jest starosta, asesorami są wojewodowie i kasztelanowie, a nad techniczną stroną procesu czuwa sędzia, podsędek i pisarz) i Małopolsce (identyczny skład, ale nie ma tam starosty generalnego; przewodniczącym był wojewoda, asesorami kasztelanowie, a reszta identyczna). Był to sąd uważany za właściwy dla możnych. Rozpatrywał on sprawy trudniejsze (te, z którymi nie mógł sobie poradzić sąd ziemski - dokonywał on wtedy remisji). Rozpatrywał on również sprawy dot. dóbr dziedzicznych.
Sąd królewski - składał się z (skład na przełomie średniowiecza i ery nowożytnej): króla, asesorów, referendarza (urzędnicy pojawiający się w 1507r.) i ziemstwa (sędzia, podsędek i pisarz). Sądził on sprawy o zbrodnie obrazy majestatu, zbrodnie zdrady państwa, skargi na urzędników, spory między stanami o uprawnienia prawno - publiczne.
Z tak ukształtowanego sądu monarszego wykształcają się cztery kolejne sądy (wszystkie cztery są sądami królewskimi, ale w ich składzie nie zawsze jest król):
Sąd referendarski - pojawia się w Polsce pomiędzy 1507r. (wtedy powołano urząd referendarza) a 1538r. (zabroniono referendarzom samodzielnego sądzenia spraw szlacheckich); funkcjonuje do 1793r. W skład tego sądu wchodzi tylko referendarz (skład jednostkowy). Był to ,tzw. sąd zadworny (funkcjonował tam gdzie aktualnie był król) . Ten sąd miał własny aparat egzekucyjny. Język rozprawy mógł być różny (polski, niemiecki, ruski). Sąd ten czasem „lekko” podchodził do prawa. Te wszystkie cechy sprawiają, że sąd ten jest uznawany za „wyjątkowy”. Jest to sąd dominialny króla (sąd, w którym sądzone są sprawy chłopów zamieszkujących dobra królewskie), nie jest to sąd 1 instancji! Przed sądem referendarskim mógł sądzić się każdy kto miał jakikolwiek przywilej ekonomiczny w dobrach króla. Najczęściej były sprawy: wieś królewska - starosta; chłopi często składali skargi na starostów. Sąd referendarski miał prawo wydawania upomnień (jako jedyny).
Sąd asesorski - w zastępstwie Króla asesorowie orzekali, ale można było się odwołać do Króla. Klasyczny sąd asesorski pojawia się za panowania Zygmunta Augusta. Na jego czele jest jeden z ministrów (kanclerz), dobiera on kilku asesorów (z senatorów) + urzędnicy pomocniczy kanclerza. Do asesorii przychodzą sprawy z sądów miejskich, miast lokowanych na prawie niemieckim. Zakładano z góry, że będzie on znał prawo niemieckie.
Sąd 6 miast - miał załatwiać sprawy miejskie w ostatniej instancji (ale tylko z Wielkopolski?). Sądził on w sprawach o dobra i dochody królewskie. Przed sądem asesorskim stawali głównie mieszczanie, którzy odwoływali się od wyroków wcześniejszych, ale także cechy, i osoby, które coś posiadały na prawie miejskim.
2 ordynacje sądu Asesorskiego:
1. Macieja Pstrokońskiego 1506r.
2. Jana Wielopolskiego 1680r.
Sąd asesorski był uważany za wolny od korupcji.
Sąd relacyjny - ma specjalny autorytet, bo zasiada w nim Król. Oprócz Króla zawiera asesorów dobranych przez Króla spośród Senatorów. Sąd Relacyjny był sądem włączonym w sądownictwo miejskie. Sądził w sprawach szlacheckich, ale w tych, które przychodzą z sądów szlacheckich z Prusów Książęcych i Kurlandii (lenna RP). Orzekał on w sporach między Unitami a Prawosławnymi (,np. spory dotyczące zaboru cerkwi). Orzekał jako instancja odwoławcza od wyroku biskupa prawosławnego. (od 1676r.).
Sąd sejmowy (niezwykle istotny, związany z funkcjonowaniem parlamentu) - pojawia się za panowania Zygmunta Starego. Zasiada w nim Król (ale z wyjątkami), asesorowie (w osobach Senatorów - cały Senat), od 1586r. do składu sądu sejmowego dochodzi 8 posłów z Izby Poselskiej (wybieranych przez Marszałka Izby Poselskiej). Nie ma regulacji ustawowych w jakich sprawach orzeka sąd sejmowy (ale były próby stworzenia takich ustaw - Skłoszowski). Sąd sejmowy orzekał w sprawach karnych (dominowały). Skłoszowski podzielił je na zbrodnie publiczne i zbrodnie prywatne (ale nie zrobił tego na surowym korzeniu hahaha). Był on sądem kasacyjnym, mógł skasować wyrok i przekazać ją do ponownego rozpatrzenia. Podstawą kasacji nie musiało być naruszenie procedur, ale także merytoryczna niesłuszność wyroku. Rozpatrywał on sprawy nazywane „nowa emergentia” - sprawy, których nie można było rozstrzygnąć na podstawie prawa pisanego; wyroki w tych sprawach były traktowane jako prejudykaty - wyroki wzorcowe. Z racji tego, że sejmy były zrywane, sądy sejmowe często nie mogły nawet zaistnieć; a były osoby, które mógł skazać tylko sąd sejmowy.
Trybunały:
Trybunał Koronny - powstaje w 1578r., ale utworzenie takiego sądu planowano już wcześniej. Stworzono go, bo szlachta chciała wyjąc swoje sądy spod jurysdykcji Króla (???). Jest to jeden Trybunał, który występuje w 2 sesjach. 1 sesja w Piotrkowie - szlachta Wielkopolska, 2 sesja w Lublinie - szlachta Małopolska. Składa się z 27 deputatów świeckich (wybierają ich sejmiki deputackie) i 6 deputatów duchownych (wybierają ich kapituły katedralne; z reguły byli zdecydowanie lepiej przygotowani merytorycznie). Deputaci nie musieli mieć wykształcenia prawniczego, nie było sędziów zawodowych - „sędzia współobywatel”. Na czele trybunału stoi marszałek trybunału. Deputaci są wybierani, jadą na miejsce sesji, składają przysięgę. Orzekał w apelacjach od sądów wiecowych, szlacheckich (ziemskich, grodzkich, podkomorskich) pierwszej instancji i sądów komisarskich (głównie w sprawach granicznych). Wielkim problemem Trybunału była korupcja, próbowano z tym walczyć, wydawano ustawy antykorupcyjne; kolejnym było nadużywanie procedury kasacyjnej (kasowano nawet wyrok poprzedniego trybunału). O miejsca w Trybunale walczyły największe rody - szczególnie o bycie Marszałkiem Trybunału. Przy powoływaniu Trybunału Koronnego powołano również Trybunał Wołyński - te ziemie sądziły się według 2 statutu Litewskiego (z 1566r.). Miał on krótką historię, bo szlachta Ukraińska dobrowolnie poddawała się jurysdykcji Trybunału Koronnego i sądziła się na sesji w Lublinie.
Trybunał Litewski - funkcjonował również w 2 sesjach - sesja Litewska (w Wilnie), sesja Ruska (w Nowogródku).
Sąd marszałkowski - sąd jednego z ministrów - Marszałka Wielkiego. Orzekał on w sprawach zakłócenia bezpieczeństwa rezydencji króla, wyjęcia pod bokiem króla broni, noszenia pod bokiem króla broni palnej. Był to sprawny sąd, bo miał dobry aparat egzekucyjny, procedura przed sądem marszałkowskim nie znała apelacji.
Sądy kapturowe
Sądy polubowne - wybierane przez skonfliktowane strony. Strony obierały arbitrów, a arbitrowie wybierali Super Arbitra. Sąd polubowny dotyczył najczęściej kwestii posagowych, podziału spadku, itp. Było to tanie sądownictwo, miało jednak wadę - egzekucję wyroku. Sędzia mógł wydać wyrok, ale druga strona zakwestionowała go i nie można było przeprowadzić egzekucji.
Sądownictwo skarbowe