Odtrutka (antidotum) – substancja, która ma zdolność neutralizacji lub zmniejszenia toksyczności trucizny. Jej działanie najczęściej polega na tworzeniu z trucizną niewchłanialnego lub mniej toksycznego związku chemicznego. Wyróżnia się odtrutki swoiste (skierowane przeciw konkretnej truciźnie) i nieswoiste (ogólne, np. mleko czy węgiel aktywny przy zatruciach doustnych).

Klasyfikacja odtrutek

Odtrutki swoiste:

• Substancje przeprowadzające truciznę w związki nierozpuszczalne lub chelatowe. Wiążą się z trucizną obecną w ustroju dezaktywując ją.

  • przykłady:

    • wersenian dwusodowo-wapniowy – w zatruciach metalami ciężkimi

    • dimerkaprol i penicylamina – w zatruciach niektórymi metalami

• Reaktywatory – substancje normalizujące procesy metaboliczne, uwalniają zablokowany enzym samemu wiążąc się z toksyną obecną w ustroju.

  • przykłady:

    • obidoksym – w zatruciach związkami fosfoorganicznymi w celu przywrócenia czynności acetylocholinesterazy

    • azotyn amylu – w zatruciach cyjankami powodują powstanie methemoglobiny i połączenie się z nią cyjanków, które tym samym oddysocjowują z zablokowanejoksydazy cytochromowej.

    • wersenian dwukobaltowy – w zatruciach cyjanowodorem i cyjankami,

• odtrutki witaminowe – stosowane w zatruciach substancjami, których działanie jest odwrotne do witamin

  • przykłady:

    • witamina B₆ w zatruciu izoniazydem

    • witamina K w zatruciu pochodnymi kumaryn,

• Substancje blokujące przemiany metaboliczne trucizn (stosowane jeśli trujące są metabolity)

  • przykłady:

    • etanol – w zatruciach alkoholem metylowym i glikolem etylenowym uniemożliwia powstanie toksycznych metabolitów (formaldehydu, kwasu mrówkowego, toksycznych pochodnych glikolu),

• Substancje przyspieszające i ułatwiające metabolizm toksyn (stosowane jeśli metabolity są nietoksyczne):

  • przykłady:

    • N-acetylocysteina – w zatruciu paracetamolem

    • tiosiarczan sodu – w zatruciach cyjankami,

• Związki redukujące – w zatruciach substancjami methemoglobinotwórczymi.

  • przykłady:

  • błękit metylenowy

  • tionina,

• Antagoniści działania farmakologicznego trucizn. Działają przez zablokowanie receptorów, z którymi wiąże się trucizna.

  • przykłady:

    • nalokson – w zatruciach opioidami

    • flumazenil – w zatruciach benzodiazepinami

    • atropina w zatruciach insektycydami organofosforanowymi i innymi związkami fosforoorganicznymi

    • penicylina krystaliczna – w zatruciach muchomorem sromotnikowym,

• Odtrutki swoiste oparte na działaniu przeciwciał:

  • przykłady:

    • przeciwciała przeciwko digoksynie i jadowi żmii

    • surowica,

Odtrutki nieswoiste:

• tlen – w zatruciach tlenkiem węgla, siarkowodorem

• węgiel aktywny adsorbujący toksyny na swojej powierzchni

• parafina ciekła

• mleko – w zatruciach substancjami żrącymi, metalami ciężkimi, czwartorzędowymi solami amoniowymi

• mocna herbata – w zatruciach alkaloidami i glikozydami nasercowymi

• skrobia – w zatruciach substancjami żrącymi, kwasami organicznymi i nieorganicznymi, jodyną

• białko jaj – w zatruciach substancjami żrącymi i metalami ciężkimi