Rozdział I, część II
Rodzina w diagnozie psychopedagogicznej
- Ważna jest jakość środowiska wychowawczego.
- Rodzina = podstawowy obszar wpływów oddziaływujących na rozwój i zachowanie dziecka; dzięki niej dziecko: posiada wzorce zachowań, uczy się umiejętności życiowych, kształtuje swoją osobowość, wartości.
- Rodzina = również źródło zaburzeń zachowania, trudności szkolnych.
- Diagnozę dokonuje się w perspektywie interesowania się:
a) jednym wychowankiem
b) grupą wychowawczą
lub rozpoznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej:
Kwalifikowanie rodzin do określonych zadań i funkcji
Ekspertyzy pedagogiczne dla potrzeb sądu
- Wymiar instytucjonalny rodziny: ocena realizacji przez rodzinę zasadniczych zadań, zaspakajanie indywidualnych potrzeb członków rodziny; w sensie diagnozy: Osąd pełnionych przez rodzinę funkcji opiekuńczych, socjalizacyjnych i wychowawczych.
- Znaczące wychowawczo cechy rodziny jako grupy (pierwotnej):
Układ ról i pozycja w rodzinie.
Podział władzy, rozkład względów, autorytetów
Więzi i relacje między członkami
Rytm i organizacja życia
Aktywność ogólna rodziny i jej członków
Normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie.
Sposoby kontroli norm i wymagań
Wzory porozumiewania się, komunikacja
Typ kulturowego stylu życia rodziny
Tradycje, obrzędowość, symbolika
Warunki materialne
Warunki bytowe i otoczenie
Związki rodziny z innymi strukturami społecznymi
Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze
- jest wiele podziałów na rózne czynniki, kiedyś skupiano się tylko na warunkach ekonomicznych i rzeczowych rodziny.
- Wskaźniki ogólne wg. Ferdynanda Le Playa: dochody, budżed, sposób życia i mieszkanie, środowisko geograficzne i społeczne rodziny, historia rodziny.
- Późniejsza skala Wiliamsa (bardziej pozaekonomiczne czynniki): potrzeby rodziny, stan higieny, wielkość, charakterystykę rodziców, nadzór rodziców nad dziećmi mierzone pięciostopniową skalą.
- Skala Chapmana i Simsa wyróżniła jeszcze takie wskaźniki: zawód ojca, wykształcenie rodziców, ilość książek, dzienników i czasopism w domu, wyposarzenie mieszkania i rodziny w takie dobra, jak telefon, samochód, pianino itp.
- Skala A.M.Leachy (bardziej szczegółowa): stan ekonomiczny rodziny, zawód rodziców, wykształcenie rodziców, poziom kultury rodziny, uspołecznienie środowiska domowego, uzdolnienia dzieci.
- Bardzo rozwinięta skala czynników opisu rodziny jako środowiska wychowawczego Józefa Pietera: opisał 43 składniki opisu i oceny rodziny, np.: warunki mieszkaniowe, dochody, majątek, odzywnianie, higiena, wielkość, zajęcia, czas wolny, tradycje, potrzeby kulturalne, estetyczne, światopoglądowe, język, życie umysłowe, moralność, pozycja dziecka, stan opieki intelektualnej nad nim, opieki materialnej, moralnej, dostęp do książek, kontrola dostępu do używek i inne. Ocena od 1-5pkt, ocena w oparciu o wywiady, obserwację i analazę dokumentów. Przykład pomiaru ilościowego warunków środowiska wychowawczego rodziny.
- Propozycja Stanisława Kawuli: trzy grupy czynników analizy poziomu wychowania w rodzinie:
Czynniki ekonomiczno-społeczne: wielkość rodziny, jej struktura, źródła utrzymania, opieka materialna nad dziećmi, poziom odzywiania, ubioru, majątek
Czynniki kulturalne: wykształcenie rodziców, kultura językowa rodziny, majątek kulturalny rodziny (biblioteka), sposoby spędzania czasu wolnego, stosunek rodziców do przyszłego zawodu i do nauki szkolnej dzieci, stosunek do tradycji, nowości, obyczaju.
Czynniki psycho-społeczne: rodzaj i siła więzi emocjonalnych i społecznych, uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, układ i rodzaj postaw i środków oddziaływań wychowawczych, atmosfera panująca w rodzinie, rodzaj kontroli, opinie o rodzinie w miejscu zamieszkania.
- Piekarski przedstawia ogólne kategorie czynników:
Sfera warunków materialno-rzeczowych: dochody, mieszkanie itp.
Sfera oddziaływań o charakterze wychowawczym: środki, metody wychowawcze, styl wychowania, itp.
Sfera wartości i celów wychowania: plany edukacyjne, kryteria wartościowania rzeczywistości.
- Jest kilka zasadniczych obszarów, które podlegają rozpoznaniu:
Obszar cech materialnych, rzeczowych, strukturalnych, organizacyjnych, terytorialnych.
Obszar więzi między członkami rodziny, cechy relacji społecznych i emocjonalnych pomiędzy członkami.
Cechy i style funkconowania społecznego rodziny.
Obszar wartości, autorytetów, tradycji, wzorów osobowych, celów życiowych i wychowania, aspiracji edukacyjnych, udziału w kulturze.
- Spojrzenie systemowe na radzinę: specyficzne relacje, specyficzna struktura, podsystemy, system posiada określoną dynamikę, wypracowuje swoisty system ról, kontroli i władzy, posiada własne sposoby komunikowania się. W systemie rodziny dużą rolę odgrywają historia rodziny i mity rodzinne. Ważne jest to jak rodzina dochodzi do swoich celów. W diagnozie bierze się pod uwagę, że w rodzinie inni członkowie rodziny wpływają na daną osobę. Sprenkle-trzy zasadnicze wymiary systemu rodzinnego: spójność, adaptacyjność, komunikacja.
- Diagnosta stara się odkryć wzory, struktury i funkcje w życiu rodziny i ustalić ich znaczenie dla problemów.
Podstawowe zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego.
- Ogólne zasady pedagogicznej diagnozy rodziny:
Zasada wartościującego charakteru diagnozowania rodziny: Ocenie podajemy rodzinę za każdym razem, kiedy chcemy ustalić jej wpływ i związek z jakimś stanem rzeczy lub dokonać jej ogólnej charakterystyki wychowawczej w celu zakwalifikowania do jakiegoś typu (np. rodzina wydolna wychowawczo) albo zdań (kandydaci na rodzinę zastępczą). Każdy czynnik rodziny jest poddawany ocenie. Ocenianie rodziny i jej cech jest zasadniczym mechanizmem identyfikowania tzw. Zasobów rodziny, jej potencjałów, sił kompetencji, które mogą być spożytkowane w działaniach profilaktycznych czy naprawczych.
Zasada diagnozy pozytywnej rodziny: celem rozpoznania w pedagogice poza poznaniem genezy, przejawów i przyczyn niepokojącego stanu rzeczy, także odkrycie „sił” jednostki i jej najbliższego otoczenia, na których można oprzeć postępowanie pedagogiczne. Ważne są te elementy które mogą poprawić funkcjonowanie. Trzeba umieć znależć „pozytywy rodziny”, czyli jej zasoby, siły, potencjały. Przydatne są w pobliżu rodziny placówki pomocy.
Zasada uwzględniania kontekstuspołecznego rodziny: Obraz i funkcjonowanie rodziny, a także efekty wychowania w rodzinie powinny być opisywane na tle cech społecznych i kulturowych jakimi charakteryzuje się otoczenie rodziny. Otoczenie = ekosystem rodziny. Ważne są doświadczenia socjalizacyjne rodziców. Rodziny mogą być bardziej lub mniej otwarte w relacjach z otoczeniem. Stanisław Kawula – związki rodziny z systemem środowiskowym i globalnym rozpatrywane i identyfikowane w oparciu o pewne typy:
- partycypację: współudział, współdziałanie, inspiracja
- adaptację: akomodacja
- inercję: bierność, obojętność
- opozycję: odrzucenie, sprzeczność interesów, konflikt
Zasada relatywności wpływu warunków środowiska rodzinnego: Konieczność uwzględnienia w poznaniu rodziny jej obiektywno-subiektywnego wymiaru jako środowiska wychowawczego. Rodzina jako środowisko wychowawcze w perspektywie „wewnętrznej” i „zewnętrznej”. Zasada ta oznacza występowanie w rodzinach podobnych lub tych samych cech nie oznacza, że pociąga to za sobą identyczność wpływów wychowawczych tych rodzin.
Zasada holizmu poznawczego: Rodzina jako środowisko wychowawcze stanowi określoną całość – jest układem różnych cech i warunków, a nie prostą ich sumą. Płaszczyzny funkcjonowania rodziny: strukturalna, opiekuńczo-wychowawcza, ekonomiczna, organizacyjna i emocjonalna przenikają się i wzajemnie warunkują. Obraz rodziny jest wielopłaszczyznowy. Rodzina jest całościa i układem wzajemnie powiązanych czynników.
Zasada uwzględniania dynamizmu rodziny: Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie (przechodzi przez etapy). Na każdym etapie rozwijają się nowe: problemy, zadania, wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych. Brak zmian z czasem w funkcjonowaniu opiekuńczo-wychowawczym = napięcia, konflikty w rodzinie. Rodzina = układ dynamiczny; trzeba uwzględniać zmiany. Wyróznia się ogólne etapy życia rodzinnego:
I faza: para małżeńska bez dzieci
II faza: para z małym dzieckiem (dziecko –do 30miesiąca )
III faza: rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym
IV faza: rodzina z dzieckiem w okresie szkolnym (do 13 roku życia)
V faza: rodzina z nastolatkiem (do 21. r.ż.)
VI faza: rodzina z dzieckiem opuszczającym dom
VII faza: „puste gniazdo” , rodzice w wieku średnim, wycofanie się z aktywności, emerytura
VIII faza: starzenie się rodziców
W każdym etapie jest inny obszar funkcjonowania rodziny, inne wzorce dot. funkcji wychowawczych i opiekuńczych.
Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków: Rodzina powinna być traktowana podmiotowo a nie jako „obiekt badawczy”. Dążenie do autodiagnozy rodziny i jej członków, doprowadzenie do samopoznania przez rodzinę, przy współudziale diagnosty, swoich walorów i mankamentów.