Sztuka średniowiecza Polskiego

1. Sztuka przedromańska

Sztuka przedromańska towarzyszyła państwu pierwszych Piastów. Najstarsze państwo Polan w Wielkopolsce było założone przez Mieszka w roku 963 jeszcze przed przyjęciem chrześcijaństwa z rąk łacińskich kapłanów przybyłych wraz z Dobrawą z Czech.. Jego początki zatem powstały na wierzeniach pogańskich i w sztuce z wczesnego okresu widać odniesienia do natury i pogańskich wierzeń.

Państwo stało się potężniejsze i bardziej rozległe terytorialnie za rządów Bolesława Chrobrego. Król utrzymywał na swoim terytorium wiarę chrześcijańską, chciał aby Gniezno posiadało własne arcybiskupstwo, zamysł umożliwił mu zjazd gnieźnieński w roku 1000, tym samym uzyskał niezależność kościoła w Polsce od metropolii magdeburskiej. Po podboju Czech utrzymał Morawy a przyłączenie Grodów Czerwieńskich udało się dzięki wyprawie na Ruś. Liczne zwycięstwa zapewniły Bolesławowi koronację na króla, po przyjęciu władzy przez Mieszka II państwo utraciło pozycję którą swoim trudem wypracował wcześniejszy król. Po śmierci Mieszka i jego żony Rychezy w państwie zapanował zamęt i zwrot ku reakcjom pogańskim. Najazd Brzetysława Czeskiego w roku 1038 zniszczył ostatki pierwszych Piastów wyznaczając również linię demarkacyjną pomiędzy sztuką przedromańską a romańską na terenie Polski. Ciekawe odkrycia archeologiczne obejmujące zachowane relikty architektury, rzeźbę i sztukę użytkową pozwalają badaczom poznać z bliska kulturę przedromańską, przebadać jej rozwój i ustalić wpływy z jakich korzystała tworząc dzieła.

Architektura

Wzmianki o powstaniu monumentalnej architektury świeckiej i sakralnej pojawiają się

wcześnie w IX i X wieku kiedy państwem Polskim rządził rozkwitający ród Piastów. Świadectwem przyjęcia chrześcijaństwa są małe sadzawki chrzcielne. Pierwsze relikty zostały odnalezione w obrębie katedry w Poznaniu podczas prac wykopaliskowych w 1951-56 i w okolicach kolegiaty w Wiślicy w 1958. Sadzawki były wykonane z zaprawy wapiennej lub gipsowej, zazwyczaj okrągłe półwklęsłe misy za słupem w środku otoczone drewnianą konstrukcją podtrzymującą zasłony. Sadzawki służyły do chrztów misyjnych władców którzy chcieli przyjąć chrześcijaństwo, obrzęd odbywał się przez zanurzanie w wodzie.

Pierwsze budowle stawiane były z nieobrobionych okrzesków kamienie różnego rodzaju lub drobniejszych głazów połączonych zaprawa wapienną lub gipsową. Żadna z budowli nie ostałą się do naszych czasów nie naruszona, zazwyczaj o technice i materiale budulcowym wiele informacji zaczerpniętych jest przez relikty budowli, często odsłoniętych, tkwiących głęboko w ziemi w murach fundamentowych późniejszych konstrukcji na miejscu obecnych katedr. Znajomość wyglądu katedr ogranicza się zazwyczaj do planów i rekonstrukcji na nich układów przestrzennych, z tego powodu że wiele katedr zostało doszczętnie zniszczonych podczaj najazdu Brzetysława w XI w.

W materiale zabytkowym można wydzielić 3 odrębne rodzaje budowli ; rotundy pełniących rolę kaplic, organicznie związanych z prostokątną budowlą określaną jako palatium. Kaplica na rzucie centralnym dostawiona jest od wsch. Do krótszego boku budowli opartej na planie podłużnym. Założenia były częścią grodów w 2 poł X wieku. Pozostałości zachowały się na ostrowie lednickim koło Gniezna, zaś zarysy murów fundamentowych w Gieczu, Przemyślu i Wiślicy.

• Najstarsze założenie znaleziono na Ostrowie Lednickim, miało ono być przypisane inicjatywie Dobrawy. Zespół składa się z - palatium i kaplicy – tworzących niegdyś architektoniczną całość. Zgodnie ze stworzonym wzorem udało się ustalić, że Kaplica na rzucie wpisanego w koło krzyża greckiego przyległa do palatium. Na zew. przy wschodnim ramieniu krzyża znajdywała się absyda. Wnętrze kaplicy dzieliło się na 3 kondygnacje : dolną z obejściem wokół czterech filarów o rzucie ćwierć koła i emporę na piętrze otwierającą się do najwyższej i środkowej części kaplicy. Do empory prowadziła klatka schodowa umieszczona w kolistej wieży przylegającej do kaplicy od strony południowo zach.

• Relikty zespołu w Gieczu – odkryte w 1949 roku usytuowane są na terenie grodu z IX w. w miejscu obronnym które pełniło rolę twierdzy. Relikty sugerują że kaplicę planowano postawić na rzucie koła, jednak śmierć Bolesława chrobrego przerwała budowlę.

• Relikty na zamku w Przemyślu odsłonięte w 1960 tutaj rozpoznano rotundę z występująca na zewnątrz absydą. Datuje się ją na rok 981 w którym Przemyśl została przejęta przez Włodzimierza księcia kijowskiego

• Nie określone również relikty założeń sakralnych znajdują się w Wiślicy na wzgórzu zwanym w XIV w in regia.

• Wielkie założenie na Wawelu w Krakowie jako jedyne jest w stanie z zachowanych elementów powiedzieć więcej o zabudowaniach niż fragmenty znalezione we wcześniejszych miastach. Zachowała się na wzgórzu rotunda używana w średniowieczu aż do XVI wieku, jest ona dowodem na istnienie kaplicy maryjnej wyróżniającej się bogatym ukształtowaniem bryły z 4 absydami o układzie krzyżowym. Badania rotundy doprowadziły na ślad położonego obok niej palatium datowane na X wiek. Budowla posiada cechy wspólne lecz nie jest całkowicie jednolita, występują w niej różnice w ukształtowaniu powierzchni sakralnej. Zdaniem naukowców wynika to z organizacji plemiennej tamtych wieków w której władca nie posiadał stolicy, lecz kilkanaście siedzib rozmieszczonych po grodach. W układach dominuje koncepcja zespolenia przestrzeni sakralnej z siedzibą panującego na znak związku organizacji państwowej i kościelnej. Władca pełnił rolę najwyższego zwierzchnika zastępującego dawne bóstwa pogańskie. Nową technikę budowalną w organizacje przestrzenną grodów słowiańskich wprowadzili kapłani nowej religii mający przychylność autorytetu władcy. Genezy założeń upatruje się w karolińskich i ottońskich budowlach pałacowych w których centralna kaplica odgrywała ważną rolę jako miejsce przechowywania relikwii świętych patronujących państwu. Wzory rozplanowania kaplic najprawdopodobniej przyszły do polski z południa z terenów czeskich i południowej słowiańszczyzny. Zauważalne analogie pomiędzy wpływami architektonicznymi z innych krajów a tych wybudowanych w Polsce są ukazane w koncepcji założeń. Formy uproszczone i konsekwentnie powtarzane na gruncie polskim dostosowują importowane wzory do lokalnych potrzeb w X i 1 poł. Xi wieku. Wszystkie odnajdują wzory w zespole martyriów i Anastasiss w Jerozolimie, budowle powiązane z rotundami mają charakter sakralny.

• Grupa druga dotycząca zabytków sztuki przedromańskiej obejmuje ; monumentalne budowle oparte na planie podłużnym np. kościoły katedralne i klasztorne, stanowią zaprzeczenie opinii że najstarsze budowle były budowane z drewniane i miały charakter prowizoryczny. Badania wykazały że najstarsze polskie świątynie stawiano z kamienia i miały formy analogiczne do budowli występujących w zachodniej i środkowej Europie.

• Kościół rozprzestrzenił nowe wzory w sztuce i poszerzył zasięg terytoriów przedromańskiej architektury. Najokazalsze wydają się katedry w Poznaniu, Krakowie i Gnieźnie z zastosowaniem wzorca trójnawowej bazyliki.

• Katedra w Poznaniu - najlepiej rozpoznana przez odnalezienie dobrze zachowanych fundamentów w czasie wykopalisk w 1951 roku. Budowę katedry rozpoczęto w 968 roku po ordynacji pierwszego biskupa polskiego i poznańskiego Jordana. Bazylika stała w miejscu uświęconym ceremonia chrztu o czym świadczą zachowane relikty sadzawki chrzcielnej. Relikty wschodniej partii katedry pozwoliły na jej rekonstrukcje, wyznacza się : dwu wieżowy chór wschodni, Wieże ujmowały z dwu stron kwadratowe prezbiterium z absydą, oddzieloną przegrodą chórową. Układ ten był charakterystyczny dla kościołów katedralnych tamtej epoki. W nawie głównej kościoła umieszczono wyniesiony ponad posadzkę grobowiec przeznaczony do złożenia ciała Mieszka I. Założenie z grobowcem nawiązywało do wielkiego mauzoleum i kojarzone było z ottońską nekropolią wewnątrzkościelnych. Korpus nawowy czerpał wzór z budowli rejonu dolnej Lotaryngii, miał formę masywu zachodniego, składających się z 2 wieżyczek schodowych prowadzących na emporę, umieszczoną w środkowej, największej wieży. Część zachodnią katedry Poznańskiej przebudowano i powiększono za czasów Mieszka II. Wzniesiono wówczas wieżę środkową na rzucie kwadratu z empora na piętrze. Przyziemie wieży łączyło z nawa główna 2 arkady oparte na kolumnie. Zmieniono rytm przęseł wznosząc nowe filary. W nawie głównej pojawił się podwójny grobowiec.

• Katedra Gnieźnieńska - z katedry pozostały tylko nieliczne szczątki, dlatego trudniej niż Poznaniu jest odtworzyć jej pierwotny plan. Początkowo był kościołem pod wezwaniem NPM wybudowanym około roku 970, w roku 1000 podniesiony został do miana katedry, rok później katedra stała się miejscem złożenia szczątków św. Wojciecha. Pierwsza katedra zniszczona była przez pożar, badania wykopaliskowe pozwoliły ustalić plan w formie trójnawowej bazyliki zakończonej od wsch. 3 absydami, z których środkową poprzedzał czworoboczny chór. Nawy boczne od głównej oddzielały okrągłe filary z kamiennych okrzasków. Wnętrze z tego co podają źródła było bardzo bogato wyposażone, ale zachowała się jedynie wzorzysta posadzka z glazurowanych barwnych płytek ceramicznych. Posadzka zachowała się po kawałku w 3 nawach, wykonana w X lun XI w.

• Katedra w Trzemesznie - Na miejscu znaleziono 50 reliktów katedry benedyktynów. Związana z osobą świętego Wojciecha. Fundamenty opisują katedrę na rzucie bez transeptowej bazyliki z krypta pod absydą prezbiterialną. Przy chórze umieszczone były prostokątne aneksy boczne, stanowiące podstawę wież usytuowanych na przedłużeniu naw bocznych. Motyw zaczerpnięty został najprawdopodobniej z Lombardii, charakterystyczny dla włoskich budowli zakonnych. Pozostałości masywu zach. z empora na osi nawy głównej świadczą o modyfikacji południowego wzorca Ottońskiego. Kościół razem z katedrą w Poznaniu zaliczane są do najstarszych zachowanych przykładów bazyliki z emporą zachodnią w środkowowschodniej Europie.

• Katedra w Krakowie – Budowla saska z ćwierci XI wieku. Z całego zespołu budowli zachowało bardzo dobrze przyziemi wzniesione z ciosów we wschodniej części kościoła oraz przylegająca do niej niewielka partia korpusu nawowego, określających bazylikę jako trójnawową z transeptem. W katedrze silnie wychodzą wpływy Ottońskie widoczne w umieszczeniu dużej krypty pod kwadratowym prezbiterium zamkniętym od wschodu absydą. Dzięki krypcie partia prezbiterialna prezentowała wzbogacony, dwu kondygnacyjny układ złożony z ; krypty zagłębionej poniżej posadzki kościoła, mieściła się w kondygnacji dolnej, miała sklepienie krzyżowe na gurtach wsparte na kolumnach i półkolumnach.

Transept – składał się z trzech przęseł z których boczne miały niewielki absydy, zaś od środkowej nawy otwierało się prezbiterium. Rozplanowanie naśladowało styl architektury saskiej w typie chóru wschodniego. W katedrze krakowskiej urozmaicono ten układ dodając dwa wąskie dodatkowe przęsła. Na piętrze mieściły się empory opierane na kolumnach. Podobieństwo założenia układu kościoła odnaleziono w kościele św Michała w Hildesheim gdzie zastosowanie piętowych trybun wynikało z potrzeb liturgii benedyktyńskiej. Analiza układów wskazuje że budowa katedry na Wawelu prowadzona była ok, 1015 -30, ale nie został dokończona, świadczy o tym poprzeczny mur odgradzający część nawową od korpusu nawowego.

W okolicach katedry na Wawelu stoi rotunda NPM i katedra św. Wacława. Odkryto również relikty czworobocznej budowli i kaplicy centralnej wzniesionej na rzucie czteroliścia. Typ założenia wzbogacony motywem obejścia upatrywany jest z arch. Wielkich Moraw.

• Kościół Salwatora w Krakowie – najstarszy kościół datowany na drugą poł. X wieku wzniesionego na planie krzyża greckiego z absyda na ramieniu wschodnim

zamkniętym od zewnątrz trójbocznie. Układ posiada genezę śródziemnomorską, upatruje się więc wyraźny wpływ wzorców południowych.

Rzeźba

• Relikty rzeźby odnalezionej w różnych miejscach najstarszych zabudowań wiążą się najbardziej z Katedra na Wawelu. Zwrócono uwagę na zachowane elementy ograniczone do architektury ;dolna część trzonu kolumny głowica oraz cztery prostokątne płyty. ( kapitel kolumny z transeptu katedry na Wawelu i dekoracja plecionkowa płyty przegrody chórowej )

• Głowica znaleziona została w 1917 roku, fragment trzonu kolumny zachował się w krypcie katedry. Przeznaczenie prostokątnych płyt pierwotnie związane było z tworzeniem przegrody chórowej czyli kamienny parapet oddzielający część prezbiterialną od miejsca dla wiernych.

• Wszystkie fragmentaryczne pozostałości katedry ozdobione są płaskorzeźbą, głównie ornamentami skandynawskimi. Głowica ozdobiona jest plecionką pętlową układającej się w kształt litery X. Trzon kolumny pokrywa plecionka sieciowa, utworzona z taśmowej wstęgi. Płytę z kaplicy biskupa Maciejowskiego zdobi plecionka sieciowa z pętli utworzona ze wstęgi dwupasmowej.

• Plecionki wzbogacane są o elementy zoomorficzne. Ornament nosi wyraźne cech stylu przedromańskiego i wywodzi się ze sztuki włosko – karolińskiej, wykonany co najmniej w XI wieku.

Malarstwo książkowe

• Należały do niego księgi iluminowane które docierały do Polski w bagażach mnichów w okresie chrystianizacji terenów XI wieku. Należały do nich : Żywot św. Wojciecha spisany w roku 1004 przez Brunona z Kwerfurtu. Żywot pięciu braci a spisany prze tego samego autora w 1009 roku. Księgi przywieźli ze sobą misjonarze mówiąc że otrzymali je w darze od cesarza Ottona III.

• Najstarszym rękopisem zachowanym w Polsce są Kazania z biblioteki w Krakowie. Rękopis wykonano w VIII wieku lub w XI, w skryptorium na terenie północnych Włoch. Zdobią go dekoracje rysunkowe występujących w małych inicjałach rozmieszczonych wśród tekstu. Rysunki tworzą ornamenty plecionkowe i zoomorficzne. Na obwiedzionej ozdobną ramką miniaturze całostronicowej pojawia się krzyż zdobiony kaboszonami tzw. Crux gemmata , a w czterech polach między jego ramionami znajdują się symbole 4 ewangelistów.

• Import Ksiąg związany był z rodem dynastycznym panującego monarchy. Takim typem był np. Psałterz Egberta zaliczanego do dzieł miniatur sztuki Ottońskiej, ofiarowany został arcybiskupowi Egbertowi z Trewiru w 983. Do Polski trafił przez ręce Rychezy żony Mieszka II. Na dekorację rękopisu składa się cykl całostronicowych miniatur z przedstawieniem świętych biskupów. Na pierwszej stronie autor zilustrował scenkę wręczania rękopisu arcybiskupowi, na drugiej Egbert podaje ją św. Piotrowi. Monumentalne postaci zostały umieszczone na purpurowym tle, ujętym w dekoracyjne bordiury i ożywionym przez fantastyczne zwierzęta. O kosztowności rękopisu świadczy kolorystyka purpury przeznaczona tylko dla hierarchii kościelnej. W 1068 do psałterze dołączono cykl miniatur pruskich z których jedna ukazuje Gertrudę z synem przed św Piotrem.

• Cennym rękopisem związanym z Polską okazuje się również Ordo Romanus – Mszał rzymski Mieszka II który zaginą około XIX wieku. Zdobiła go całostronicowa miniatura z wyobrażeniem władcy, opatrzona dekoracyjnym napisem o treści „ Tę księgę daje królowi Matylda zrodzona ze sławnego księcia Szwabów Hermana „ Tronujący Mieszko ukazany był z diademem i berłem w ręku w chwili kiedy Matylda wręcza mu księgę.

Rzemiosło artystyczne

• Wymieniane dwa najcenniejsze, znane dzięki opisowi w czeskiej kronice Kosmasa : trzy złote płyty ołtarzowe wywiezione przez Brzetysława z Gniezna. Płyty wysadzane były drogimi kamieniami i kryształem, osłaniały sarkofag ze zwłokami św. Wojciecha.

• Krucyfiks umieszczony nad grobem św. Wojciecha w Gnieźnie fundacji Mieszka I Padł najprawdopodobniej łupem Czechów

• Wyposarzenie kościołów było bardzo bogate w swoich kronikach Kosmas stwierdza że ze skarbców wywieziono do Pragi 100 wozów kosztowności zw. wszystkich kościołów Polskich.

• Czara Włocławska – wyorana w polu pod Włocławkiem w 1909. Srebrne częściowo złocone i nillowane naczynie w kształcie cylindrycznej czary, pierwotnie służyła jako kielich mszalny. Zdobi ją złożony z 8 scen cykl dekoracji figuralnych ilustrujący dzieje Geodona wg. Starego testamentu.

• Rękopisy ozdobione kosztownymi okładkami ze złota, srebra, klejnotów.

• Plakietka z kości słoniowej pochodząca z opactwa benedyktynów w Tyńcu z płaskorzeźbą wyobrażająca Chrystusa na krzyżu w otoczeniu Marii i św. Jana ewangelisty, personifikacji morza i ziemi oraz słońca i księżyca. Datowana na IX lub X wiek i wiązana ze środowiskiem Lotaryńskim. Plakietka obwiedziona bordiurą, stanowiła oprawę księgi należącej do opactwa.

• Złoty relikwiarz św. Korduli – skrzyneczka utworzona z plakietek połączonych okuciami, miała kształt owalny. Powierzchnię relikwiarza zdobiły ornamenty charakterystyczne dla sztuki wikingów – przeplatające się między sobą motywy roślinne i zwierzęce, płaskorzeźbione na plakietkach, okucia zdobiły główki zwierzęce. Trafiła do Polski przez import skandynawski w X wieku.

• Włócznia św. Maurycego – włócznię otrzymał Bolesław Chrobry od Ottona z koroną, była dowodem najwyższego uznania. Przypisuje się jej dwa znaczenia : cenna relikwia związana z męką Chrystusa, była jednocześnie insygnium władzy pierwszych monarchów Piastowskich. Wykonana we Włoszech w końcu X wieku w związku z przygotowaniami do zjazdu gnieźnieńskiego.

• Wisior ze złota i kryształu górskiego – stanowił pierwotnie część korony lub była to zawieszka noszona na piersiach. Klejnot znaleziony w roku 1964 podczas wykopalisk przy rotundzie NMP w Krakowie. Datowany na przełom X i XI wieku.

Sztuka grodów i podgrodzi – ogólnie

• Istnieje podział sztuki na tą importowaną z kościołów i kontrastującą do niej sztukę lokalną uprawianą przez ludność na podgrodziach. Lokalna przesączona była jeszcze pogańskimi motywami, stanowiła inny świat przedmiotów i wyobrażeń sięgających do wierzeń i magii.

• Monumentalna architektura wprowadzona przez chrześcijan została zaakceptowana i budowana na terenie słowiańskich grodzisk i podgrodzi, obwiedzionych wysokimi murami o konstrukcji drewniano – ziemnej z bramami i wieżycami. Wczesne Podgrodzia poświęcone były bogom słowiańskim, światowidowi o czterech obliczach w Arkonie na Rugii, Trygławowi o trzech głowach w szczecinie i Wolinie. Świątynie zdobiły liczne wizerunki zwierząt, ludzi i ptaków.

• Góra Ślęży była miejscem świętego kultu, odnaleziono tam najstarsze posągi słowiańskie. Mają kształt wykonanych z grafitu figur nadnaturalnej wielkości panna z rybą, silnie przestylizowany niedźwiedź, oraz posąg przypominający w odczuciu badaczy mnicha o kształcie kręgla. W posągów dało się zauważyć zabytki prasłowiańskie i celtyckie z III – II wieku p.n.e.

• Odkrycia obejmowały rzeźby pogańskie z drewna np. figurkę światowida z wolina ,posąg w kształcie słupa zakończony głową ludzką znaleziony w szczecinie i głowę mężczyzny z Jankowa z otworem u spodu szyi dla osadzenia jej na słupie, oraz wśród znalezisk pojawił się posążek kultowy z grodziska w tumie pod Łęczycą z motywem fallicznym i wyobrażeniem głowy mężczyzny.

• Wyobrażenia zoomorficzne z kamienia przedstawiające głowę barana lub dzika z Gniezna.

• Słowianie rzemiosło artystyczne opierały na wytworach z brązu, srebra, złota, rogu i kości. Złotnictwo było ukształtowane przez import orientalny i wielkomorawski. W ornamentyce przeważały wzory geometryczne. Przedmioty zdobiono w dobrze znanej i opanowanej techniki filigranu i granulacji, wzory kłuta oraz ryto, wytłaczano stosowano inkrustację i technikę niello. Najwięcej wytworów wykonywanych powyższymi technikami obejmowało biżuterię i rożnego rodzaju ozdoby.

1. Sztuka wczesno - romańska

• Pojawiła się w Polsce po restytucji monarchii Kazimierza Odnowiciela i utrzymała aż do najazdu tatarów w 1241. Późne realizacje trwały jeszcze do końca XIII stulecia. Cała wiedza o sztuce wczesno – romańskiej tak jak w przypadku innych okresów średniowiecza, opiera się na wykopaliskach archeologicznych rozszerzonych o dodatkowe badania nad znaleziskami. W ciągu wieków sztuka romańska rozwijała swój ciężki styl podejmując się zmianie założeń w oparciu o napływ różnorodnych motywów z innych stron. W związku z tym sztukę tę dzielimy na 3 okresy : wczesny ( od ok. poł. Do koń. XI lub początku XII wieku), dojrzały ( XII wiek ), późny ( od końca XII lub początku XIII wieku do ok. 1240 r.)

• Przypadła i rozkwitała w czasie rządów Kazimierza Odnowiciela, Bolesława śmiałego i Władysława Hermana. Okres wczesno romański uznany jest za bardzo burzliwy i niespokojny. Nową stolicą stał się Kraków.

• W czasie wielu zmian politycznych nadchodzących ze strony zmieniających się monarchów wiele budynków sakralnych zostało ufundowanych w poł XI wieku przez Bolesława śmiałego i Władysława Hermana. Malarstwo książkowe pojawia się nadal po przez import. Rzemiosło art. występuje w niewielkich ilościach, jest uproszczone i pozbawione dekoracji figuralnej.

Architektura

• Ulega zmianie w technice budowy około XI wieku. Wznoszona ze starannie obrobionych ciosów kamienia którymi licowano mury charakterystyczna dla romanizmu tech. Opus emplecton.

• W okresie rozwoju sztuki budynków powstawało nie wiele, stanowił on tylko wstęp do bardziej intensywnej i poważnej działalności budowalnej. Powzięto rozbudowanie grodu Wawelskiego dokładając zespół mieszkalno – obronny na rzucie nieregularnego trapezu. Założenie to składało się z czworobocznej wieży przy wsch. Krańcu wzgórza połączonej murami z wieżyczką przy narożniku północno – zach. I prostokątnym budynkiem mieszkalnym z bramą wjazdową od zach. Zabudowa stała się zalążkiem wawelskiego zamku.

• Budowle kościelne powstałe w XI wieku nawiązują do wzorów wykształconych u schyłku pierwszego tys. poddanych z biegiem czasu modyfikacjom. Np. katedra gnieźnieńska została odnowiona po roku 1064 kiedy jej budowa została wstrzymana na jakiś okres czasu. Wtedy pojawili się nowi wykonawcy zostawiając pierwowzór murów katedry i wraz z nowymi wpływami do sztuki romańskiej rozszerzyć założenie wydłużając chór ku wsch., wznosząc nową absydę poprzedzoną przęsłem prezbiterialnym na rzucie kwadratu. Wybudowano nowe podpory międzynawowe w formie prostokątnych filarów. Partia zach. Zyskała formę dwu wieżową z nieco później wstawioną kryptą. W korpusie nawowym zachowała się posadzka złożona z ornamentacyjnych szachownicowych motywów jodeł, i rombów wpisanych w kwadrat i dwóch w formie rozet.

• Katedra w Poznaniu również uległa rozbudowie po śmierci Kazimierza Odnowiciela. Nowy korpus oparto na murach pierwszej katedry i wzniesiono nowe podpory między nawowe, podobnie jak w Gnieźnie. Partia zach. Miała dwie wieże w przedłużeniu naw bocznych. Budowle łączy ze sobą związek warsztatowy.

• Opactwo benedyktynów w Tyńcu – ufundowane przez Bolesława Śmiałego po 1076 roku. Prosta trójapsydialna partia wsch. Kościoła przeciwstawiała się bogactwu arch. Ottońskiej. Zawierała przyścienne filary w nawach bocznych, rekonstruowana partia zach. Miała dwie wieże. Reprezentuje układ związany z tradycjami pierwszej sztuki romańskiej końca X i pocz. XI wieku.

• Inną fundacja B. Ś. był kościół klasztorny w mogilnie w 1065 roku. Trójprzęsłowy korpus z nawa poprzeczną zamknięty jest od wschodu przęsłem prezbiterialnym na planie kwadratu z absydą. Pod chórem ach i wsch. Znajdują się krypty. Krypta mogileńska jest najstarszym zachowanym pomieszczeniem w Polsce przysklepionym w całości czteroplanowym sklepieniem krzyżowym na gurtach, wspartym na masywnym filarze.

• W drugiej katedrze wawelskiej zwanej – hermenowską zostaje zastosowany program późnoottoński. Fundatorem był Bolesław Śmiały, z nowych badań wynika że mógł być nim również biskup Maur. Została usytuowana na zach. Od pierwszej katedry wawelskiej. Budowę rozpoczęto w XII wieku. Budowla dwuchórowa z absydą zamykającą chór zach. Wraz z kryptą i dolnymi partiami wież. Pod chórem zach. Mieściła się krypta św. Leonarda podzielona na 3 nawy ośmioma kolumnami ustawionymi w dwóch rzędach i przykryta sklepieniem krzyżowym na gurtach. Po bokach krypty znajdywały się dwa przedsionki do których przylegały dwie wieże na zew. Korpusu. Korpus miał układ dwukondygnacyjny z emporami ponad nawami bocznymi, był nawiązaniem do niemieckich katedr cesarskich.

• Kościół św. Andrzeja – wzniesiony równolegle z II katedrą wawelską. Niewielka, doskonale zachowana świątynia romańska powstałą w latach 1079- 98 z fundacji Wojciecha Sieciecha. W części środkowej południowego trójdzielnego masywu odkrytego podczas praz wykopaliskowych mieściła się empora. Wschodnie ściany korpusu, prezbiterium i absydę obiega arkadkowy gzyms wieńczący wsparty na lizenach. W drugiej fazie budowy kościoła widoczne są wpływy saskie. Transept umożliwił podniesienie murów we wsch. części korpusu, wzniesiono ośmioboczne wieże wieńczące fasadę, której część środkowa triforium nakryta jest dachem pulpitowym.

Malarstwo miniaturowe

• Pochodzą z ksiąg XI wiecznych przywiezionych do Polski w drodze importu. Do najbardziej znanych i godnych uwagi ze względu na swoją wystawność i pełnie przepychu wyróżniamy : Sakramentarz tynicki i ewangeliarz emmeramski pisane złotem na purpurze, należą do kodeksów purpurowych. Ewangelisarium gnieźnieńskie i ewangleisarium płockie, pisane złotymi oraz srebrnymi literami, należą do grupy złotych kodeksów.

• Sakramentarz tyniecki – własność biblioteki klasztoru benedyktynów w Tyńcu do którego trafił w okresie fundacji. Datowany na 1070 wykazuje bliski związek z sakramentarzem opactwa św. Wita we Fryburgu Bryzgowijskim. Oba dzieła powstały w kolonii za rządów arcybiskupa Anno. Sakramentarz Tynicki zdobią dwie miniatury całostronicowe przedstawiające Chrystusa na Majestacie i ukrzyżowanie wpisane w inicjał litery T. W postaciach zachowane wpływy ottońskie.

• Sakramentarz emmeramski – należał do wyposarzenia II katedry wawelskiej. Wykonany w skryptorium klasztoru św. Emmerama w Ratyzbonie. Rękopis zdobi 13 całostronicowych miniatur z których 2 przedstawiają postaci historyczne : cesarza na majestacie oraz władców Niemiec – cesarza Henryka pomiędzy królami Henrykiem i Konradem. Reszta miniatur odnosi się do tradycyjnych tematów męki Chrystusa tak jak ukrzyżowanie Maiestas domini i wniebowstąpienie. Ewangeliarz należy do importów dynastycznych, do polski dotarł za pośrednictwem Judyty salickiej, siostry Henryka IV.

• Ewangelisarium gnieźnieńskie - zwane mszałem św Wojciecha ewangwlisarium płockie zwane kodeksem pułtuskim. Zawierają one wybór ewangelicznych tekstów mszalnych na cały rok kościelny. Przypisywane skryptorium w czechach pozostające pod wpływem bawarskiej szkoły klasztornej. Pierwszy z nich długo był częścią wyposarzenia katedry, o pochodzeniu drugiego dokładnie nie wiadomo. Wiemy że ilustruje genealogię Chrystusa .W Medalionach lub rombach pokrywającą dywanowo całą powierzchnie kart, na tle fantastycznych zwierząt i wici roślinnych królują starotestamentowi przodkowie zbawiciela. Kodek gnieźnieński natomiast zawiera 20 całostronicowych miniatur które górują przedstawieniem figuralnym nad innymi romańskimi rękopisami w Polsce. Ilustrują dzieje Chrystusa. Przedstawienia charakteryzują się pełną ekspresji stylistyką która jest typowa dla miniatur romańskich, ożywione gestykulują, draperia szat akcentuje ruch i osiąga rytmikę kompozycji.

Rzemiosło artystyczne

• skarbce kościołów nie mogły narzekać na brak cennych rzeczy, dostarczane były zazwyczaj w prezencie od władców chcących wykupić sobie łaskę od Boga za pośrednictwem modlitw kościoła.

• W Polsce występuje w małej liczbie, naczynia i przedmioty pochodzą głównie z wykopalisk i odnalezione zostały w grobach biskupów i opatów.

• Znane są kielich i patena znalezione w grobie nieznanego duchownego w zach. Absydzie kolegiaty w Tumie pod Łęczycą. Datowane na 2 poł XI wieku

• Srebrny kielich z pateną znalezione w grobie nieznanego biskupa w katedrze w poznaniu, oprócz powtarzających się przedmiotów królewskich, występuje pastorał, krucyfiks ze srebra

1. Sztuka romańska

• W Polsce jej rozwój przypadł na XII wiek. W pierwszej połowie odnajduje się znaczne ożywienie ruchu budowlanego i ilość kościołów znacznie wzrasta. W arch. Pojawia się dekoracja architektoniczno – rzeźbiarska, stosująca motywy ornamentarno zoomorficzne i figuralne od połowy stulecia.

• W drugiej poł XII wieku większą uwagę zwraca się na rzeźbę i wyroby rzemiosła artystycznego dążącej do uzyskania bogatej dekoracji figuralnej niekiedy unikalne z punktu widzenia ikonografii

• Malarstwo miniaturowe pozostaje coraz częściej w skryptoriach miejscowych.

• Szybki rozwój sztuki romańskiej związany był niewątpliwie ze wzrostem ośrodków dyspozycyjnych. Na powstanie takiej sytuacji przyczyniła się polityka wewnętrza w Polsce i przybywanie nowych zakonów kanoników, cystersów i innych, dzięki którym ożywiły się kontakty z różnymi ośrodkami klasztornymi na zach.

• Następuje rozbicie dzielnicowe, wychodzące z pod rządów synów Władysława Hermana. Mimo niekorzystnych skutków rozbicia dzielnicowego liczne dwory książęce ożywiły poszczególne ośrodki pobudzając w nich ruch budowlany i artystyczny.

Architektura

• W czasie okresu romańskiego w XII wieku rozwija się głównie budownictwo klasztorne i kościelne. Program budowy klasztorów powiela wzry wykształcone na zachodzie Europy, czemu sprzyjała reguła i tradycja zakonna. Kościoły raczej zmierzają w stronę ku różnorodności układów przestrzennych co wskazuje na fakt iż w tym okresie poszerza się inicjatywa fundatorów a potrzeby lokalne nabierają większego znaczenia.

• Jak w arch. Poprzednich okresów tutaj również nie brakuje wpływów niemieckich i częściowo włoskich. Klasztory podporządkowane były wpływom niemieckim znajdujące uzasadnienie w położeniu geograficznym, ponieważ bliski kontakt z granicą sąsiadów warunkował wymianę rozwiązań. Wpływy włoskie przybyły wraz z zakonnikami odbywającymi podróże misyjne i w naszej arch. Widoczna jest ich złożoność, bezpośrednie oddziaływanie dotyczy tylko nielicznych obiektów.

• Budowle kościelne na naszym terenie cechuje różnorodność planów. Kościoły trójnawowe na planie podłużnym występują w wersji dwuchórowej ( tz. Z dwiema

absydami równoległymi absydami), jeszcze w formie krzyża łacińskiego ( z transeptem ) oraz założeń beztranseptowych, także zróżnicowanie prostych układów jednonawowych na planie podłużnym lub centralnym ( kolistym ), dwuczłonowych( z wydzielonym prezbiterium od wsch. ) lub trójczłonowych ( z wieżą od wschodu).

• Trójnawowe kościoły w XII wieku budowane na planie podłużnym prezentują niewielką skalę i powtarzają układ bazyliki stropowej, w której sklepieniami przykrywano tylko wnęki absydialne i krypty. Architektura zachowała swoiste cechy typowe dla polskich rozwiązań, ze względu konieczności ograniczania sklepień do małych pomieszczeń która była potraktowana trudnościami technicznymi wobec braku tradycji budowalnej, nie wszystkie wzory napływające z zagranicy mogły być zastosowane w warunkach polskich.

• W budowlach wydziela się dwa główne nurty. Pierwszy ma charakter tradycjonalny – powtarza rozwiązania stosowane w arch. Środkowoeuropejskiej z XI wieku, a także nawiązuje do układów przestrzennych, naśladuje je i przetwarza. Świadczy to o asymilacji wzorów importowanych i powolnym rozrastaniu się w miejscowej tradycji budowlanej. Następny Nurt reformy klasztornej – nawiązuje do tradycji gdyż wywodzi się ze wzorów sformułowanych we Francji w X wieku. Obejmuje arch kluniacką i kościołach klasztornych kongregacji w Hirsau – głównego ośrodka reformy benedyktyńskiej w Niemczech. Niektóre partie wykształciły swój polski styl np. w ukształtowaniu rozwiązań chórowych kościoła zachowując jednocześnie wzajemną zależność z układami z XI wieku zauważalną w treści ideowej.

Nurt tradycjonalny – cechy, przykłady architektury

• Idealnym przykładem budowli mającym cechy nurtu tradycjonalnego jest bez wątpienia kościół Kanoników Reguralnych w Czerwińsku – Rozpoznany rzut części chórowej kościoła zbliżony jest do partii prezbiterialnej katedry w Gnieźnie, tutaj podobieństwo odnajdujemy w dużej absydzie na osi nawy głównej poprzedza kwadratowe prezbiterium. Badania dowodzą że wcześniej kościół został rozwiązany odrębnie. Przęsło prezbiterialne poprzedza tutaj para arkad. Akrady były znacznie szersze i wyższe od arkad międzynawowych korpusu i spływały na filary krzyżowe, na których wsparte były łuki poprzeczne wydzielające kaplicę od wschodniej części naw bocznych. W ten sposób utworzony został pseudotransept którego ramiona równe były wysokości nawie głównej, a znacznie wyższe od naw bocznych. Wnętrze kościoła przedzielał zmienny system podpór międzynawowych w rytmie kolumna – filar – kolumna. Partia zach. Wykazuje zupełnie inne rozwiązanie niż dotychczas stosowano a mianowicie masyw dwuwieżowy był szerszy od korpusu i w masywie tym znajdywała się kruchta. W przestrzeni między wieżowej na piętrze mieściła się empora dwukondygnacyjna. Zanamienne dla tego kościoła było stosowanie cegły ze szlamowanej gliny. Plan wsch. Części kościoła, murowane trzony kolumn i rozwiązanie masywu zach. Wykazują cech archaiczne, pseudotransept i system podpór oraz zastosowanie cechy pozwalają doszukać się analogi we wzorach z terenów północnowłoskich.

• Katedra Płocka – ufundowana przez biskupa Aleksandra Z Malone w 1144 r. Wzniesiona została na planie trójnawowej bazyliki. Partia wsch. ,a absydialne zamknięcie prezbiterium oraz ramiona transeptu, prezentowała układ trójliścia, w którym elementem centralizującym była czworoboczna wieża na przecięciu naw. Układ zaczerpną swoje zastosowanie z Nardenii od XI w. Restauracja budowli odkryła pierwociny pierwsze fasady która była bez wieżowa z trzema portalami na osi każdej z naw i śladami umieszczonych nad nimi okrągłych okien wskazują na związek z wpływami włoskimi.

• Kolegiata Opatowska – Zbudowana około poł. XII wieku. Bazylika wzniesiona na planie krzyża greckiego podobna była do układu kościoła św Aureliusza w Hirsau. O podobieństwie świadczy rozwiązanie chórowej części budowli i kwadratowy niemal korpus nawowy o czterech przęsłach z krzyżowymi ramionami przy transepcie. Od zach. Na przedłużeniu naw bocznych znajdują się dwie wieże, w przyziemiu między nawowej mieściła się kruchta, a na piętrze zrobiona była empora. W XIII wieku przebudowano prezbiterium zamykając jej ściane prosta po zlikwidowaniu absydy.

• Kolegiata w Tumie pod Łęczyną - zawiera najbardziej charakterystyczne elementy typowe dla rozwiązania tradycjonalnego. Konsekrowana w 1161. Wzniesiona z fundacji biskupa Janika. Powstało tutaj założenie dwuchórowe zastosowane w II Katedrze Wawelskiej jedna z pewymi różnicami. We flankujących wieżach umieszczono klatki schodowe prowadzące do empory. Poprzedzona płytkim przęsłem chórowym absyda zach. Była dwu kondygnacyjna. Przestrzeń kolegiaty pozbawiona jest anologii w stosunku do innych rozwiązań architektury romańskiej na zach Europy. Świdaczy to o rozwijajcej się tradycji budowlanej. W harmonijnej koncepcji kolegiaty dostrzega się pewne niereguralności jej rzutu. W stosunku do wieży północnej wieża południowa jest znacznie wysunięta przed lico fasady. Może to świadczyć o pomyłce w wyliczeniach w trakcie wytyczania planu.

• Program tradycjonalny prezentują również kościoły jednonawowe – na planie podłużnym i centralnym- nie zawierają bogatego detalu arch.

• Centralny plan rotundy z absydą – zawiązany z obszarem czesko - morawskim utrzymywał się w Polsce w XII i XII wieku. Po raz pierwszy plan ten zastosowano w kaplicy zamkowej w Przemyślu, a potem powtórzono do w rotundzie na grodzie płockim. Obie rotundy wzbogacone są motywem empory zach.

• Inny układ zastosowano w XI w. w benedyktyńskim kościele san pietro al. Monte w civae, w Pradocinie i Jędzejowie. Są to kościoły jednonawowe o dwóch chórach. W obu budowlach polskich dwukondygancyjna absyda mieściła na piętrze emporę.

• Jednonawową budowlą była także kolegiata w Wiślicy wzniesiona w roku 1146 z fundacji Henryka Sandomierskiego. Partia przyziemia znana dzięki badaniom wykopaliskowym miała nie symetryczną emporę w południowo – zach narożniku nawy. Dwukondygnacyjna partia wschodnia składała się z wydzielonego prezbiterium z absydą i z płytkiej krypty na poziomie przyziemia sklepionego krzyżowo, podzielonej przez 3 nawy czterema kolumnami, w kościołach jednonawowych stanowią one rzadkość.

Nurt reformy klasztornej

• wpływy reformy występują w Polsce od 2 ćwierci XII wieku w nielicznej ale ważnej grupie zabytków do której należą kościoły klasztorne i jeden kolegiacki. Przykład architektury klasztornej z typowymi cechami ;

• Kolegiata kruszwicka – związana z kręgiem klasztornym, była siedzibą biskupa. Bogato ukształtowana część wsch., do ramion transeptu otwierają się dwie absydiole z których wystają dwie kaplice zamknięte absydalnie, flankując prezbiterium zamknięte dużą absydą. Stopniowo piętrzące się bryły partii wsch przypominają tzw. Chór benedyktyński. Prowadzą jako otwory wejściowe do przęsła prezbiterialnego. Do wnętrza kościoła prowadzą dwa portale od strony południowej oraz po jednym w obu ramionach transeptu. Rozmieszczenie wejść było charakterystyczne dla zabudowań klasztornych. Kościół przebudowany z tego etapu dodane są kaplice prezbiterialne które jako wyraz reformy klasztornej benedyktyńskiej przyjętej przez Polskę.

• Kościół Benedyktynów w Ołbinie we Wrocławiu - zniszczony w roku 1529. Wzniesiona z fundacji Piotra Włosta. Kościół był bazyliką trójnawową bez transeptu z kwadratową wieżą na osi głównej od zach. Dwa zachowane kapitele sugerują kolumn międzynawowych oraz trójnawowe atrium – przedsionek – noszą wpływy wzorów z Hirasu.

• Kościół nmp w piasku we Wrocławiu – fundator ten sam co powyżej, założony był dla kanoników regularnych kongregacji arrowezyjskiej. Przed przebudowaniem jej na kościół gotycki była budowlą z transeptem i para kaplic przy prezbiterium zamkniętym prosto. Ten rodzaj chóru ma związek ze wzorami reformy klasztornej.

• Kościół w Trzemesznie – wzniesiony w XII w. Mury zostały postawione w partii korpusu na fundamentach bazyliki przedromańskiej. Partię prezbiterialna przebudowano wznosząc nowy transept o prosto zamkniętych ramionach i prosto zamkniętym prezbiterium. Ten Ascetyczny układ typowy dla reformy klasztornej postulującej o nawrót prostoty.

• Kościół św. Trójcy w Strzelnie – Czas powstanie nie ustalony, stwarza ona wiele problemów w rostrzygnięciu założeń. W północno wsch. Partii murów transeptu i prezbiterium obecna bazylika zachodzi częściowo na relikty wieży na rzucie koła. Obejmuje najbogatszy i najoryginalniejszy zespół rzeźby romańskiej w Polsce. Na terenie kościoła znajdują się jeszcze inne budowle w tym rotunda pełniąca być może funkcję kaplicy - datowane na XII w.

• Od czasów średniowiecza wielkie klasztory tworzyły obszerne kompleksy zabudowań kościelnych złożone z bazyliki na planie podłużnym i sąsiadujących z nią małych kościółków i kaplic pełniących różne funkcje i tworzące razem familia ecclesiae