Sztuka średniowiecza

Architektura średniowiecza

Architektura średniowiecza w znacznej mierze wyrasta z osiągnięć cesarstwa rzymskiego. Po jego rozpadzie na część wschodnią i zachodnią odmiennie kształtował się rozwój budownictwa w tych rejonach świata. O ile w Bizancjum kontynuowano wcześniejsze osiągnięcia starożytnego Rzymu, dostosowując je do oczekiwań rodzącego się świata chrześcijańskiego, na zachodzie znaczny wpływ na architekturę i zdobnictwo wywarły plemiona barbarzyńskie, które znalazły się na terytorium Europy. Powstał nowy typ osadnictwa, bardziej odpowiadający barbarzyńcom. Wyludniły się miasta rzymskie a osiedla zakładano na wzgórzach i innych miejscach ułatwiających obronę. W centrum znajdował się dom władcy, otaczały go zabudowania gospodarcze a całość chroniła palisada.

Z chwilą przyjęcia chrztu wodzowie zaczęli wznosić kościoły. Do ich budowy początkowo wykorzystywano elementy zachowanych rzymskich budowli. Z czasem, oprócz prób naśladowania antycznego zdobnictwa nowych obiektów, wprowadzano własne dekoracje, często naśladujące wzory stosowane w złotnictwie.

Najważniejsze budowle średniowiecza, kościoły i katedry, budowane były na planie bazyliki albo centralnym. Jedna z ważniejszych i bardziej reprezentacyjnych budowli wczesnego średniowiecza, wybudowana przez Justyniana Hagia Sofia, wzniesiona została na planie krzyża greckiego, z najwyższym punktem w miejscu przecięcia jego ramion. Do jej ozdobienia zastosowano motywy orientalne, mozaikę. Ciężka z zewnątrz, daje niezwykłe poczucie przestrzeni i lekkości konstrukcji wewnątrz. Była to typowa sakralna budowla bizantyjska owych czasów.

Architekturę średniowiecza poprzedza architektura wczesnochrześcijańska, która czasowo tkwi w czasach starożytnych. W Bizancjum rozwija się architektura bizantyjska. W Europie Zachodniej dzieli się na:

Architektura wczesnochrześcijańska

Bazylika Santa Maria Maggiore w Rzymie - wygląd współczesny

Bazylika św. Piotra na Watykanie ok. 1450 (rekonstrukcja wyglądu, pochodząca z ok. 1890 roku)

Baptysterium San Giovanni in Fonte na Lateranie

Architektura wczesnochrześcijańska, związana z rozpowszechnianiem się chrześcijaństwa, miała szansę rozwoju dopiero po ukazaniu się Edyktu mediolańskiego w 313 r.

W okresie wcześniejszym nie powstawały obiekty sakralne a obrzędy odbywały się w przystosowanych do tego domach prywatnych oraz katakumbach, w których chowano zmarłych. Najstarszy znany zabytek to odkryte w Dura Europos nad rzeką Eufrat, na granicy Syrii i Mezopotamii ruiny budynku nazwanego Domem kościoła. Był to prywatny budynek przystosowany przed 232 r. do spełniania funkcji sakralnych dla potrzeb rzymskich legionistów stacjonujących w tych okolicach. W ruinach, wokół wewnętrznego dziedzińca, odkryto fragmenty baptysterium, sali zebrań z podium dla biskupa, salę katechumenów. Ściany zdobiły malowidła ze scenami uzdrowienia paralityka, przejścia św. Piotra po wodzie, postać Jezusa - Dobrego Pasterza, oceniane na starsze od odnalezionych w katakumbach.

Po ukazaniu się Edyktu Mediolańskiego chrześcijaństwo znalazło się pod opieką cesarza Konstantyna Wielkiego i jego matki św. Heleny. Jest to czas budowania licznych kościołów, często w miejscach związanych z kultem męczenników oraz dostosowywania do potrzeb ceremoniałów religijnych istniejących już budowli. W tym czasie ukształtowały się dwa typy budowli:

W bazylikach poszczególne nawy rozdzielone były kolumnadą, z których środkową kończono apsydą. W budowlach powstających we Wschodniej części imperium dodano po bokach absydy pastoforia uzyskując trójdzielne zakończenie naw. Dach był rozwiązywany przy pomocy drewnianej, widocznej z wnętrza więźby. Na Wschodzie, gdzie był to materiał bardziej deficytowy, stosowano kamienne sklepienia kolebkowe.

Forma budynku na planie centralnym częściej spotykana jest w budowlach takich jak mauzolea i baptysterium. Przykładami, przynajmniej częściowo zachowanych budowli tego typu są: Mauzoleum Konstancji (Santa Constanza) w Rzymie, baptysterium San Giovani in Fonte na Lateranie, baptysteria w Rawennie.

Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli obejścia pozwalające na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówku świętych, przejście katechumenów podczas ceremonii chrztu itp. Kościoły poprzedzała poprzeczna nawa, tzw. narteks służący jako przedsionek kościoła i pomieszczenie dla katechumenów mogących uczestniczyć tylko w pierwszej części mszy św. Pierwsze transepty pojawiły się już w IV wieku. Ich umiejscowienie jednak jest inne niż w kościołach powstających w okresie średniowiecza. Podobnie jak narteksy przylegają bezpośrednio do naw a w osi nawy głównej dobudowana jest absyda kończąca nawę. Rozwiązania te występują tylko w Zachodniej części imperium. Niektóre kościoły poprzedza dziedziniec w formie dużego atrium otoczonego kolumnowym portykiem. Przykładem bazyliki poprzedzonej atrium i zakończonej transeptem jest pierwsza, pięcionawowa bazylika św. Piotra na Watykanie oraz rzymska bazylika św. Pawła za Murami. Narteks poprzedza kościół San Vitale w Rawennie oraz mauzoleum Konstancji w Rzymie.

W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi obejściami od części centralnych przez zastosowanie eksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się rozwiązania trójnawowe.

Wiele budowli z czasów pierwszych chrześcijan zostało przebudowanych już w okresie średniowiecza. Przetrwały jedynie fragmenty murów i zdobiących je mozaik a same budowle często zatraciły swoją poprzednią formę. Odbicie niektórych znaleźć można w późniejszych świątyniach powstałych często z inspiracji wiernych odbywających pielgrzymki np. do Jerozolimy, Rzymu (np. XI-wieczne opactwo benedyktyńskie na Monte Cassino jest wzorowane na pierwszej bazylice św. Piotra na Watykanie).

Sztuka koptyjska

Św. Mina i Chrystus. VI-wieczna ikona z Bawit, Egipt, obecnie w Luwrze

Sztuka koptyjska to termin przyjęty dla określenia osiągnięć potomków starożytnych Egipcjan, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską już w czasach apostolskich. Nazwę – Koptowie wprowadzili najeźdźcy arabscy w odniesieniu ludności zamieszkującej podbite przez nich tereny Egiptu.

Sztuka koptyjska rozwijała pod wpływem późnoantycznej sztuki hellenistycznej i rzymskiej docierającej z Aleksandrii od III wieku. Początkowo związana była z wyznaniami pogańskimi a później z religią chrześcijańską. Do najstarszych, zachowanych jej przejawów zalicza się stele nagrobne z Kaum Abu Billu datowane na lata 268 – 340 oraz reliefy o symbolice chrześcijańskiej (ryba z krzyżem w pyszczku) z Armat w Górnym Egipcie, datowane na IV wiek. Stele z Kaum Abu Billu cechuje ukazanie postaci z profilu, w pozycji stojącej lub leżącej przy jednoczesnych frontalnym ustawieniu głowy. Relief jest płaski. Na okres IV – V wiek są datowane liczne znaleziska pochodzące z różnych rejonów Egiptu w postaci kamiennych detali architektonicznych, takich jak kapitele, fryzy ozdobione głębokim, nawet ażurowym reliefem. W tym samym czasie powstały odnalezione w Ahnas płaskorzeźby, na których pokazano różne przedstawienia mitologiczne, np. związane z bachanaliami, wizerunek Ledy z łabędziem i inne. Stele nagrobne z tego okresu cechuje stopniowe odchodzenie od dawniejszych proporcji postaci ludzkiej. Relief staje się bardziej schematyczny. Nadal spotykane są stele pogańskie (np. z przedstawieniem składania darów Izydzie). Na stelach chrześcijan pojawiają się postacie zmarłych w postawie oranta, motywy architektoniczne z fasadami budynków i dekoracyjne pasy na brzegach złożone z ornamentów roślinnych lub geometrycznych. Pojawia się także motyw krzyża egipskiego – crux asanta, wywodzący się z staroegipskiego hieroglifu ankh oznaczającego życie. Ten początkowo pogański, później chrześcijański symbol z czasem utracił swoje religijne znaczenie, przetrwał w sztuce koptyjskiej aż do połowy VII wieku jako stylizowany motyw dekoracyjny zarówno w rzeźbiarstwie, malarstwie jak i tkactwie. Z Egiptu pochodzi też jedyna odnaleziona rzeźba wolno stojąca wyobrażająca Jezusa w postaci Dobrego Pasterza (marmurowy posąg znajduje się w zbiorach Muzeum Grecko-Rzymskiego w Aleksandrii). Charakterystyczny jest także zanik stosowania twardych materiałów, tak popularnych w starożytnym Egipcie. Używano najczęściej piaskowców i wapieni, które pokrywano barwną polichromią.

Najstarsze malowidła ścienne związane ze sztuką koptyjską odkryto w pobliżu osady Dajr Abu Hinnis. Datuje się je na IV – V wiek. Pochodzą z przerobionych na kościół grot skalnych, których ściany pokryto utrzymanymi w konwencji antycznej scenami z Nowego Testamentu. Podobne freski odnaleziono w nekropoli Al-Badżawat w oazie Al-Charidża (Charga) na Pustyni Zachodniej.

Architektura sakralna z IV – V wieku związana jest z wpływami sztuki rozwijającej się na terenie Syrii i Palestyny (sztuka wczesnochrześcijańska Wschodu). Przeważają kamienne budowle w kształcie bazyliki. Przykłady takich rozwiązań odnaleziono w Aszmunein (dawniej Hermopolis Magma) oraz w okolicach Sohag, tzw. Biały i Czerwony Klasztor oraz bazyliki w świątyniach: Hathor w Denderze i Amona w Luksorze.

Pierwsze monastyczne klasztory powstały w Egipcie pod koniec IV wieku. Biały Klasztor (Deir-el-Abiad) został zbudowany ok. 440 r. Bazylikę poprzedzono narteksem i zakończono prezbiterium otoczonym z trzech stron absydami (plan trójliścia). Budowlę otaczał potężny mur o pochylonych i zwężających się ścianach. Całość swoim kształtem przypominała starożytne świątynie egipskie. Budowla w czasach późniejszych była przebudowywana a bazylika nadal służy jako kościół koptyjski. Inną ważną budowlą tego okresu było hypogeum św. Menasa zbudowane na południe od Aleksandrii. Grobowiec później został włączony w trójnawową bazylikę.

Po oficjalnym odrzuceniu przez mnichów kanonów, na których opierała się sztuka hellenistyczna (po soborze chalcedońskim) nastąpił największy rozkwit sztuki koptyjskiej. Przypada on na okres od VI – VIII wieku. Z połączenia wcześniejszych wpływów hellenistycznych, syryjsko-palestyńskich i własnych, rodzimych tradycji egipskich powstają dzieła inspirowane religią chrześcijańską. W architekturze kościoły budowane w osadach i miastach nadal mają absydy, natomiast świątynie monastycznych klasztorów, od połowy VII wieku, zamiast absyd mają trójdzielne prezbiteria zamknięte prostymi ścianami. W pobliżu budowano jednakowe cele. Zanika dekoracja rzeźbiarska w kamieniu. Zastępuje ją relief wykonywany w drewnie oraz przede wszystkim bogate dekoracje malarskie wypełniające całą przestrzeń zdobionej płaszczyzny. Złożone są z ornamentów roślinnych w postaci plecionek, wici, girlandy oraz pejzaży widocznych nad Nilem. Wśród nich krzyże tryumfalne adorowane przez zwierzęta, postacie mnichów i innych osób. Nie ma scen Ukrzyżowania. W absydzie kościoła w klasztorze św. Apollina w Bawit przedstawiona jest scena Wniebowstąpienia, na której Chrystus Pantokrator w aureoli unosi się na tęczy podtrzymywanej przez cztery apokaliptyczne istoty ukazany jest w górnej części obrazu, niżej Matka Boska z Dzieciątkiem pomiędzy apostołami i innymi świętymi. Podobny fresk odnaleziono w klasztorze św. Jeremiasza w Sakkara. Ten typ ikonografii został przejęty i rozbudowany w chrześcijańskiej sztuce nubijskiej.

Malarstwo ikonowe występujące w sztuce koptyjskiej wywodzi się z portretów mumiowych malowanych na cienkich deseczkach techniką enkaustyki lub tempery. Ilość odnalezionych ikon jest niewielka a datowanie znacznie utrudnione. Tematyka ikon koptyjskich jest odmienna od występujących w sztuce Bizancjum. Bywa też niezrozumiała. W zbiorach Muzeum Koptyjskiego w Kairze przechowywana jest ikona, na której dwóch świętych namalowano z głową szakala.

Osobną rolę w sztuce koptyjskiej odgrywają tkaniny. Najbogatsze znaleziska pochodzą z Antioche i okolic Fajum. Pasy, koła tkane z barwnych nici były naszywane na lniane tuniki. Najstarsze tkaniny o początkowo ubogiej gamie barw, są zdobione motywami wspólnymi dla sztuki hellenistycznej. Od VI do VIII wieku tkaniny mają coraz bogatsze kolory a tematyka ornamentów i scen figuralnych jest inspirowana chrześcijaństwem.

Po podboju państwa dokonanego przez Arabów od IX wieku nasiliły się wpływy Syryjskie a później (XII – XIII wiek) muzułmańskie. Zanikają dekoracje figuralne a ich miejsce zajmują ornamenty z stylizowanych wzorów roślinnych i geometrycznych, w których dominuje motyw krzyża.

Sztuka koptyjska zaznaczyła swój silny wpływ na sztukę chrześcijańską Nubii, Etiopii i Irlandii.

Architektura bizantyjska

Architektura bizantyjska cechuje się przejęciem tradycji rzymskich, wczesnochrześcijańskich oraz hellenistycznych i orientalnych, zwłaszcza perskich. Rozwinęła się w końcowym okresie cesarstwa rzymskiego i pod panowaniem cesarzy bizantyjskich. Objęła tereny dzisiejszej Grecji, Macedonii, Bułgarii i Serbii. Wraz z ekspansją terytorialną cesarstwa bizantyjskiego obszar jej oddziaływania poszerzył się na Italię, północną Afrykę i Turcję. Jej wpływy są zauważalne w architekturze Armenii, Gruzji i Rusi, a nawet w Polsce. W jej historii wyróżnia się zazwyczaj trzy okresy:

Hipodrom - cokół pod obeliskiem przywiezionym z Egiptu

cokół

Haga Sofia - wnętrze kościoła

Haga Sofia - mozaika

Hagia Sofia - mozaika

Kościół San Vitale w Rawennie

Architektura bizantyjska, podobnie jak inne dziedziny sztuki bizantyjskiej narodziła się w 330 r. wraz z przeniesieniem przez Konstantyna Wielkiego stolicy cesarstwa rzymskiego do Bizancjum, niewielkiej kolonii greckiej nad Bosforem. Cesarz postanowił zbudować Nowy Rzym. W centralnej części miasta, wokół Augusteionu, powstały najważniejsze budowle: gmach senatu, hipodrom, kościół Hagia Sophia oraz pałac cesarski. Jedynym zachowanym elementem tej zabudowy jest obelisk ustawiony w 390 r. budynku cyrku, w którym rozgrywano wyścigi rydwanów. Sprowadzony z Egiptu przez Teodozjusza stanął na cokole ozdobionym marmurowymi płytami. Płaskorzeźby cokołu cechuje symetryczna kompozycja z ustawioną w centrum postacią cesarza. Poniżej, widzowie, tancerze i muzykanci zostali przedstawieni w równych rzędach. To skostnienie obrazu jest wynikiem coraz silniejszych wpływów Bliskiego Wschodu na ceremoniał dworski cesarstwa wschodniorzymskiego. Kościół Hagia Sophia przetrwał w formie nadanej mu podczas rządów Justyniana.

Z pierwszego okresu rozwoju miasta zachowały się ziemne cysterny. Konstantynopol nie miał źródeł słodkiej wody, którą sprowadzano do miasta akweduktami. Na wypadek oblężenia budowano podziemne zbiorniki podzielone rzędami kolumnami na nawy. Kwadratowe pola przekryte były sklepieniami żaglastymi lub krzyżowymi. Aby zwiększyć pojemność zbiorników, stosowano podwyższenie pomieszczenia ustawiając kolumny jedna na drugiej. Większość głowic pozbawiona jest ozdób. Pojawia się nowy element architektoniczny w formie odwróconej piramidy - nasadnik, usytuowany pomiędzy łękiem sklepiennym a głowicą kolumny.

Już w okresie panowania Teodozjusza II widoczne jest w architekturze stopniowe przekształcanie budowli na planie bazyliki. Nawy są krótsze, rozbudowana zostaje absyda i transept. Zmiana proporcji i przekrycie nawy środkowej kopułą to cechy bazyliki ukształtowane w architekturze bizantyjskiej. Tak powstała forma kościoła na planie krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem się jego ramion, tzw. kościół krzyżowo-kopułowy. Część centralną od południa i północy otaczają nawy boczne z emporami, od zachodu usytuowany był narteks z emporą a od wschodu umieszczano płytkie prezbiterium z absydą.

Inaczej kształtowano detale architektoniczne. Liście akantu zdobiące głowice są bardziej płaskie i zaostrzone niż w Rzymie czy w architekturze hellenistycznej. Dodatkowo są mocno odgięte. W wielu przypadkach płaskorzeźba wykonywana jest za pomocą świdra. Ciemne tło tworzy negatyw wzoru dając iluzję głębi i ruchu. Kolejną cechą bizantyjskich kapiteli jest wspomniane już zastosowanie imposty. Powstaje w ten sposób podwójna głowica zwana nasadnikową lub impostową. Po połączeniu głowicy z nasadnikiem utworzono nowy typ głowic. Nazywano go głowicą koszyczkową lub głowicą trapezoidalną. Oprócz liści akantu, motywem dekoracyjnym stosowanym do zdobienia kapiteli są różne formy plecionek oraz motywy figuralne w postaci ptaków i zwierząt.

W okresie panowania Justyniana I ukształtował się typ kopuły zwanej kopułą bizantyjską. Charakteryzuje się zmianami wprowadzonymi do sposobu podparcia konstrukcji. Pierścień wsparty na masywnych ścianach zostaje zastąpiony czterema pendentywami przenoszącymi obciążenia z czaszy kopuły na cztery filary ustawione w narożach kwadratu. Odciążenie ścian pozwoliło na doświetlenie wnętrza budowli szeregiem okien wykonanych w ścianach pomiędzy żagielkami.

Zastosowanie cegieł oraz dekoracji z kolorowych płyt kamiennych i mozaiki pokrywającej wszystkie powierzchnie budynku to także cechy charakterystyczne dla architektury bizantyjskiej. We wnętrzach budowli wznoszonych w VI wieku pojawia się ikonostas oddzielający nawę główną od sanktuarium.

Rok 726 rozpoczyna okres obrazoburstwa, czyli ikonoklazm. Sam ruch istniał już wcześniej. Ale dopiero polecenie Leona III nakazujące usunięcie wizerunku Chrystusa znad wejścia do pałacu w Konstantynopolu spowodowało liczne rozruchy. W 730 został wydany edykt cesarski zabraniający kultu obrazów. Zapoczątkował masowe niszczenie ikon, niszczenia lub zamalowywania fresków i mozaik. Tylko nieliczne dzieła sztuki ocalały. Na początku IX wieku miały miejsce nieskuteczne próby przywrócenia kultu obrazów. Okres ikonoklazmu kończą ostre wystąpienia społeczeństwa, czas buntów i zamieszek.

Przykłady architektury wczesnobizantyjskiej:

Okres średnio i późnobizantyjski

Po przejęciu władzy przez dynastię macedońską rozpoczął się ponowny rozkwit sztuki bizantyjskiej. Budowano wiele nowych kościołów. W okresie średniobizantyjskim największą popularność zdobyło zastosowanie innego rozwiązania bazylik budowanych na planie krzyża greckiego, tzw. quincunx, czyli kościół na planie krzyża wpisanego. Powstał przez wydłużenie ramion i umieszczenie pomiędzy nimi niewielkich, narożnych przęseł na planie kwadratu. W ten sposób w planie kościoła można wyróżnić dziewięć naw. Największa, na przecięciu ramion krzyża, przykrywana jest dużą kopułą. Nawy na ramionach krzyża otrzymują zazwyczaj sklepienia kolebkowe, a nawy narożne sklepienia krzyżowe albo kopuły o mniejszych rozmiarach niż kopuła centralna. Za najstarszy kościół zbudowany na tym planie uważa się kościół Nea w Konstantynopolu, konsekrowany w 881 r. Kształt kopuł ulega też modyfikacji. Są mniejsze, budowane są coraz częściej na bębnach z zachowaniem pendentywów przy przejściu do podpierających je filarów.

Pałac cesarski w Konstantynopolu był zbudowany przy forum - Augustionie już przez Konstantyna Wielkiego. Wielokrotnie przebudowywany przez jego następców, w X-XI wieku został znacznie rozbudowany. Forma zabudowań bardziej przypominała pałace Syrii i Persji niż siedziby dworu w Rzymie. Na powierzchni ok. 400 00 m2 rozmieszczono na tarasach pojedyncze budowle połączone dziedzińcami lub galeriami. W sumie zbudowano 8 dziedzińców, 7 westybuli, 23 budynki sakralne, sale tronowe, prywatne apartamenty cesarskie, bibliotekę, łaźnię, hipodrom, pałac służący jako przystań morska i wiele innych sal i pomieszczeń rozmieszczonych wśród ogrodów. Do forum przylegał dostępny dla mieszkańców, kilkukondygnacyjny Chalke. Pałac pełniący rolę westybulu. Mieściły się w nim pomieszczenia gwardii cesarskiej i kościół św. Apostołów. Z Chalke połączony był kolejny pałac Dafne, przeznaczony na audiencje i załatwianie spraw administracyjnych. Składał się wielu reprezentacyjnych sal i dziedzińców otoczonych portykami. Sale tronowe znajdowały się w kolejnych kompleksach pałacowych: Trikonchos i Chrysotriklinos (mieszczący Złotą Salę Tronową) i graniczący z prywatnymi apartamentami rodziny cesarskiej. Sala tronowa zbudowana przez Konstantyna mieściła się w budynku zwanym Magnaura. Zgodnie z zachowanymi opisami, była to trójnawowa bazylika zakończona absydą, w której, na podwyższeniu znajdował się tron cesarza. Wzdłuż stopni prowadzących w kierunku tronu ustawiono 6 posągów złoconych lwów. Jeszcze wystawniejsza była dekoracja Złotej Sali Tronowej. Budynek na planie ośmioboku z przylegającymi do niego absydami przesklepiony był kopułą. W jednej z absyd, na podwyższeniu stał tron cesarza. Za nim ustawiono wykonany ze złota platan, na którego gałęziach umieszczono złote ptaki. Przed tronem stały złote posągi lwów. Podczas ceremonii, dekoracja wprawiana była w ruch, któremu towarzyszyły dźwięki organów, ryk lwów i śpiew ptaków. Unoszący się tron spowijał dym kadzideł. Zachowały się opisy przepychu urządzenia wnętrz, wystawności ceremoniału i życia dworskiego. Do budowy pałacu użyto wielu drogich materiałów. Sklepienia podtrzymywały kolumny z kolorowych marmurów, onyksu. Posadzki, płaszczyzny ścian i sufitów zdobiły reliefy i mozaiki, w które wbudowano wiele drogich kamieni. Ich tematyka opisywała zdarzenia historyczne z udziałem cesarza i sceny rodzajowe. Wielki Pałac został opuszczony w XII wieku. Cesarz przeniósł się w pobliże Złotego Rogu, do pałacu zwanego blacherskim. Z Wielkiego Pałacu z pałacu blacherskiego zachowały się tylko nieliczne fragmenty. W najlepszym stanie przetrwał fragment ruin pałacu Tekfür Sarayi, na którym widnieją znaki dynastii Paleologów. Niektóre detale architektoniczne zostały wykorzystane przy budowie bazyliki św. Marka w Wenecji (m.in. kapitele, balustrady) oraz Bazyliki Eufrazjana w Poreču na Istrii.

Domy mieszkalne w Bizancjum miały układ podobny do budynków mieszkalnych budowanych w Syrii. Poprzedzały je wychodzące na ulicę portyki, za którymi znajdował się dziedziniec poprzedzający pomieszczenia mieszkalne (w Rzymie pomieszczenia otaczały atrium). Lepiej niż domy bizantyjskie, zachowały się weneckie pałace naśladujące ten typ zabudowy (posiadają one parterowe portyki albo arkadowe galerie na piętrze).

Przykłady budowli powstałych w okresie średnio i późnobizantyjskim:

Wpływy architektury bizantyjskiej

Obszar cesarstwa bizantyjskiego dość szybko zmniejszył się przede wszystkim na skutek częstych najazdów arabskich. Nie zawsze, wraz z utratą ziem, następował zanik oddziaływania sztuki bizantyjskiej. Klasztor św. Katarzyny zbudowany w IV wieku u stóp góry Synaj przetrwał mimo nie sprzyjających okoliczności. Prześladowania mnichów podczas ikonoklazmu przyczyniły się do ich emigracji (np. na Athos, gdzie powstały liczne klasztory, np. Wielka Ławra), do południowej Italii, Kapadocji). Wraz z nimi przeniesione zostały założenia sztuki bizantyjskiej. Pod jej wpływem była także Rawenna i Wenecja. Republika wenecka, nawet po politycznym uniezależnieniu się od cesarstwa bizantyjskiego, podtrzymywała kontakty z Konstantynopolem. Efektem tych związków jest znana bazylika św. Marka. Mistrzowie bizantyjscy byli wielokrotnie zapraszani do udziału w budowie italskich świątyń. Wraz z przejęciem chrztu z rąk biskupów kościoła wschodniego w Bułgarii na terenach dzisiejszej Serbii, Macedonii i Bułgarii powstały liczne cerkwie i klasztory nawiązujące do wzorów bizantyjskich (wpływy te były jeszcze silniejsze w XIII wieku, po zerwaniu kontaktów z Rzymem). Ruś wraz z chrztem przejęła osiągnięcia Bizancjum, uznała je za własne i po asymilacji z tradycjami rodzimego, drewnianego budownictwa, ukształtowała własną sztukę, w której przetrwały elementy sztuki bizantyjskiej.

Zajęcie ziem należących wcześniej do cesarstwa bizantyjskiego przez wyznawców islamu wpłynęło także na sztukę islamu.

Architektura przedromańska, mimo wielu cech wspólnych, wykazuje także pewne różnice wynikające z nieco odmiennych tradycji tworzących ją plemion barbarzyńskich osiedlających się w różnych prowincjach dawnego Imperium. Poprzedziła czasy narodzin architektury romańskiej związane z powstawaniem samodzielnych państw chrześcijańskich w Europie.

Architektura przedromańska Italii i Galii

Na terenie Italii i Galii osiedlili się Ostrogoci (Italia – najważniejszym miastem była Rawenna) i Longobardowie (północna Lombardia) i Franków, twórcy sztuki merowińskiej (na terenie Galii).

Architektura ostrogocka i longobardzka

Królowie Gotów preferowali na swoje siedziby miejsca ułatwiające obronę. Często były to wzgórza lub żyzne doliny. Siedzibę władcy otaczały liczne zabudowania gospodarcze a umacniały je palisady. Wykorzystywano także istniejące już, wcześniejsze, rzymskie budowle oraz naśladowano dzieła cesarzy rzymskich i współcześnie panujących w Bizancjum. Do budowy nowych obiektów wykorzystywano elementy pochodzące ze starszych budowli. Przy wznoszeniu nowych wzorowano się na motywach zdobniczych pochodzących z czasów antycznych oraz wprowadzano własne dekoracje wzorowane na osiągnięciach sztuki złotniczej. W budownictwie sakralnym zachowano wypracowany wcześniej bazyliki oraz budowli centralnej dla baptysterium i martyrium. Architektura Ostrogotów i Longbardów dość szybko uległa silnym wpływom bizantyjskim.

Wśród świeckich budowli wzniesionych przez Ostrogotów zachowało się jedynie Mauzoleum Teodoryka w Rawennie. Wygląd pałacu zbudowanego przez Teodoryka uwieczniony jest w mozaice zdobiącej kościół Sant Apollinare Nuovo w Rawennie.

Do ulubionych dekoracji longobardzkich należy płaska plecionka złożona z ornamentów roślinnych. Zaczerpnięte z wzorów antycznych fryzy z postaciami ludzi i zwierząt przedstawiane są płasko, w mocno stylizowanej i zgeometryzowanej formie. Zewnętrze ściany dzielono zazwyczaj na mniejsze pola lizenami i arkadkami (układ lombardzki).

Najciekawsze przykłady architektury longobardzkiej zachowały się w Cividale del Friuli w północno-wschodnich Włoszech:

Architektura merowińska

W architekturze merowińskiej występują jednocześnie dekoracje naśladujące detale architektury antycznej i w budownictwie drewnianym. Najlepiej zachowanym zabytkiem merowińskim jest baptysterium Sant Jean (św. Jana) w Poitiers. (Zbudowane zostało w IV wieku. W jednym z dwóch prostokątnych pomieszczeń znajdował się basen chrzcielny. Przebudowane w VI i VII wieku, otrzymało dwa boczne pomieszczenia zastąpione w okresie romańskim absydami. Większość elewacji zachowała się z pierwszej, merowińskiej budowli. Górną jej część zdobią ją płaskie pilastry. Przyścienne kolumny we wnętrzu baptysterium pochodzą z starszych, rzymskich budowli. Głowice wykonane w czasach późniejszych wzorowane są na porządku korynckim).

Architektura przedromańska Hiszpanii

Architektura wizygocka

Na początku V wieku Wizygoci utworzyli własne państwo na terenie dzisiejszej Hiszpanii. Pozostawione przez nich budowle charakteryzuje bogate zdobnictwo o różnej stylistyce. Widoczne są dekoracje rzeźbiarskie złożone z wici roślinnych i ornamentów geometrycznych i zwierzęcych. Niektóre detale przypominają wzornictwo wczesnochrześcijańskiej Wschodu i koptyjskie. Spotykane są także wyobrażenia ptaków wykazujące związki z dekoracjami bizantyjskimi i sasanidzkimi. Wśród motywów geometrycznych najbardziej popularne są kompozycje z rozetami i gwiazdami. Styl wykonania płaskich reliefów pokrywających fryzy i kapitele jest wspólny z tzw. stylem longobardzkim. Istotną cechą charakterystyczną dla architektury wizygockiej, nie występującą w sztuce przedromańskiej innych plemion germańskich jest zastosowanie podkowiastych łuków. Łuki o tym kształcie występowały na terenie Hiszpanii jeszcze przed opanowaniem tych ziem przez ludy arabskie.

Najstarszy wizygocki zabytek to kościół San Juan Bautista w Baños de Cerrato, ufundowany przez króla Reccesswinta w 661 r. Niewielki kościółek na planie bazyliki poprzedza prostokątna kruchta. Do transeptu, oprócz prezbiterium przylegały na zakończeniach nawy jeszcze dwa niezachowane, prostokątne pomieszczenia, służące jako kaplice lub pastoforia. Na zewnątrz kościoła zbudowano równolegle do ścian bocznych kolumnadę łączącą się z ramionami nawy poprzecznej i skręcającą w kierunku kruchty. Kolumnada i potrójny plan prezbiterium wskazuje na wpływy Wschodu na architekturę wizygocką. Nawy rozdzielają wewnętrzne kolumny z głowicami wzorowanymi na porządku korynckim z uproszczeniami stylizacyjnymi występującymi także na terenie Galii. Łączą je arkady o podkowiastych łukach. Taki sam kształt nadano łukowi sklepień kolebkowych nad prezbiterium oraz w portalu wejściowym.

Kościół w Santullano w Asturii

Innym ciekawe zabytki to:

Architektura asturyjska

Po zajęciu królestwa Wizygotów przez muzułmanów część ludności przeniosła się w okolice Asturii. W nowym państwie kontynuowano tradycje wizygockie tworząc lokalną sztukę asturyjską. Cechą charakterystyczną budowli asturyjskich jest stosowanie sklepień kolebkowych, często opartych na gurtach, do przykrycia całych budowli, podparcie budowli przyporami, odejście od łuków podkowiastych i zastosowanie łuków podwyższonych, zastosowanie przeźroczy w przegrodzie oddzielającej chór od nawy, płaskie dekoracje rzeźbiarskie o wzorach występujących w architekturze wizygockiej. Często spotykanym elementem dekoracyjnym są bogate malowidła ścienne.

Pod koniec VIII wieku powstawały budowle w okolicach Oviedo a od końca X wieku, po przeniesieniu stolicy, koło León. Najlepiej zachowały się budowle wzniesione na zboczu góry Naranco – kościół Santa Maria de Naranco oraz kaplica pałacowa króla Ramiro I pw. św. Michała. Pierwszy z obiektów początkowo pełnił rolę sali królewskiej – aula regia. Była to dwukondygnacyjna budowla na planie wydłużonego prostokąta. Dolna część podzielona była na trzy części. Część środkowa mieściła pomieszczenia straży przybocznej i świty królewskiej, boczne przeznaczone były na królewską kaplicę i łaźnię. Na piętrze mieściła się aula. Po jej bokach zbudowano dwie arkadowe loggie, przez które docierało słońce oświetlające wnętrze auli (tzw. solaria). Łuki arkad nie mają podkowiastego kształtu lecz zostały nieco podwyższone, co sprawia wrażenie większej smukłości całego obiektu. Aula przekryta była sklepieniem kolebkowym. Trzony kolumn pokrywają rzeźbione ornamenty przypominajace spiralnie skręcone liny. Głowice wzorowane są na porządku korynckim. Łuki archiwolt arkad, fryzy i lizeny podkreślone są żłobieniami. Na ścianach, powyżej kolumn podtrzymujących arkady umieszczono medaliony ozdobione roślinnymi dekoracjami. Budynek został przebudowany i służył jako kościół. Pierwotny wygląd przywrócono na początku XX wieku.

Kaplica pałacowa św. Michała zamieniona na kościół San Miguel de Lillo to niewielki budynek podzielony wewnątrz na wąskie nawy. Dla podparcia sklepień przekrywających wnętrze zastosowano zewnętrze przypory. Budowla, przebudowana w XVIII wieku swoim kształtem przypomina kościoły bizantyjskie.

Kościół Santa Cristina de Lena niedaleko Oviedo zbudowany został na początku X wieku. Przekryty został sklepieniem kolebkowym opartym na gurtach. Chór od pozostałej części kościoła oddziela kamienna, arkadowa przegroda. W ścianie powyżej łuków umieszczono kamienne ażurowe płyty – przeźrocza. Trzony kolumn ozdobione są podobnie jak w kościele Santa Maria de Naranco płaskorzeźbą przypominającą liny.

Architektura mozarabska

Na terenach zajętych przez ludność muzułmańska pozostali na nich chrześcijanie nazywani mozarabami. Władcy arabscy pozwalali w początkowym okresie na zachowanie praktyk religijnych. Budowle wzniesione przez chrześcijan na tych terenach określane są mianem architektury mozarabskiej. Cechuje je kontynuacja tradycji wizygockiej z zachowaniem łuków podkowiastych. Łuk sklepień budowanych nad absydami i czasem transeptami ma także przekrój łuku podkowiastego. Z tą różnicą, że jest on smuklejszy od występujących we wcześniejszych łukach wizygockich. Łuk podkowiasty został dodatkowo zastosowany także w planie absyd od strony wnętrza upodabniając je do nisz modlitewnych (mihrabitów) występujących w meczetach. Kościoły mozarabskie są najczęściej białe o trzech nawach pokrytych wspólną drewnianą więźbą. Nawy oddziela od siebie kolumnada połączona arkadami. W mniejszych, jednonawowych kościołach stosowano sklepienia kolebkowe. Dekoracja ich jest mocno uproszczona i sprowadza się do zgeometryzowanych kapiteli wzorowanych na porządku korynckim. Pod wpływem architektury mozarabskiej ukształtował się występujący 300 lat później styl zwany mudejar. Jego twórcami byli przede wszystkim Arabowie, którzy pozostali na ziemiach należących w tym okresie już do chrześcijan.

Do zachowanych budowli mozarabskich należą:

Architektura przedromańska Irlandii, Wielkiej Brytanii i państw skandynawskich

Irlandia i Wielka Brytania

Irlandia nigdy nie dostała się pod panowanie Rzymian. Do czasów chrystianizacji, rozpoczętej wraz z przybyciem św. Patryka w 432 r. na wyspie rozwijała się sztuka celtycka. Przyjęcie nowej wiary wiązało się z zakładaniem licznych klasztorów, które stały się ośrodkami życia kulturalnego. Mnisi irlandzcy dość szybko rozpoczęli działalność misyjną na terenie Szkocji (563) a później Anglii, w której pod koniec VI wieku działali także misjonarze przysłani przez Grzegorza I.

Drewniane klasztory iryjskie założone przez mnichów zostały zniszczone podczas najazdów Wikingów w VIII i IX wieku. Pozostały po nich wysokie, kamienne wieże budowane na planie koła, czasem lekko zwężające się ku górze. Wieże pełniły rolę dzwonnic oraz służyły jako miejsce schronienia podczas ataku najeźdźców. Wokół wież pozostały wysokie (nawet ponad 3,0 m) kamienne krzyże pokryte płaskorzeźbionymi ornamentami w formie plecionki i rzeźby figuralnej. Pionowe ramię często dzielone jest na pola, w których ukazane są sceny biblijne. Przecinające się ramiona krzyża połączone są wykonanym także w kamieniu ażurowym kręgiem. Do najbardziej znanych należą krzyże z Clonmacnoise (Irlandia) oraz krzyże z Bewcastle i Ruthwell w Northumbrii (Anglia).

Skandynawia

Gol stavkirke

Do tradycji przedromańskich zalicza się drewniane kościoły klepkowe (stavkirke) budowane w połowie XII wieku o konstrukcji zwanej słupową lub masztową. Początkowo opierano je wokół wbijanego w ziemię pala, później pale opierano na podwalinach. Układ wnętrza przypomina kościoły bazylikowe, jednak nawy boczne poprowadzone są dookoła nawy głównej tworząc wąski ambit. Budowlę przykrywa stromy, wielopoziomowy dach kryty gontami. Kalenice kończą rzeźby np. smoków. Do kościołów dodawano także niskie podcienie służące, podobnie jak soboty, jako schronienie dla przybywających na msze wiernym. Dekoracja rzeźbiarska oparta została na motywach plecionki. Przykładem takich budowli są zachowane w Borgung, Urnes kościoły z połowy XII wieku. Na terenie Polski, w Karpaczu znajduje się zbudowany w tym stylu kościółek z drugiej połowy XII wieku. Zbudowany został w miejscowości Vang (południowa Norwegia). Na Śląsk przeniesiono go w XIX wieku (otwarty w 1844).

Architektura karolińska

Związana jest z dworem Karola Wielkiego i podjętą przez niego próbą odbudowy imperium rzymskiego. Rozwijała się o okresie od drugiej połowy VIII do XI wieku. Zgromadzone wokół dworu międzynarodowe środowisko artystów i uczonych tworzyło sztukę nawiązującą do tradycji świata antycznego, osiągnięć wczesnochrześcijańskich oraz dokonań plemion germańskich i iryjskich. Najważniejszym i najbardziej znanym zabytkiem jest pałac królewski w Akwizgranie. W skład zespołu pałacowego wchodziła świątynia wzorowana na kościele San Vitale w Rawennie. Była to budowla na planie ośmioboku przekryta kopułą opartą na ośmiu kolumnach. W poziomie parteru wykonano obejście wokół nawy środkowej, nad którym empory otwarte do wnętrza kościoła przeznaczone były dla dworu królewskiego. Na wprost ołtarza, w loży królewskiej zachował się marmurowy tron powszechnie uważany jako tron Karola Wielkiego, jednak postawiony on został dopiero w X wieku i należał do Ottona I. Władca zasiadał na nim podczas odprawianych w poziomie parteru mszy. Do wystroju kaplicy użyto za zgodą papieża Hadriana I marmury z pałacu w Rawennie a sklepienia pokryto mozaikami. Kaplica w Akwizgranie została zbudowana w latach 786 – 800 przez architekta Oda z Metzu, należy do najlepiej zachowanych zabytków architektury karolińskiej. Od kaplicy poprzez atrium poprowadzono długi, drewniany portyk do dwukondygnacyjnego budynku aula regia, w którym mieściły się sale audiencyjne, i prywatne apartamenty cesarza.

Na polecenie przebywającego na dworze Karola Wielkiego biskupa wizygockiego Teodulfa zbudowane zostało ok. 806 r. oratorium w Germigny-des-Prés. Wzniesiono je na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat. Całe wnętrze podzielone jest arkadami o podkowiastych łukach na dziewięć kwadratowych pól. Ramiona naw środkowych zakończone zostały absydami zachowującymi plan podkowiastego łuku z architektury wizygockiej. Sklepienia części prezbiterialnej ozdobione były mozaikami, z których zachowała się scena na sklepieniu głównej absydy (najprawdopodobniej absyda w części wschodniej sąsiadowała z dwiema bocznymi) z Arką Przymierza.

W opactwie Centuli (w miejscowości Saint-Requier) ok. 790 r. rozpoczęto budowę kościoła opartego na planie krzyża łacińskiego z drugą nawą poprzeczną w części zachodniej. Transept i masyw zachodni w środkowych częściach zwieńczono wysokimi wieżami przyjętymi z tradycji budowli germańskich. Do ramion naw poprzecznych dostawiono okrągłe wieże ze schodami. Utworzony w ten sposób w części zachodniej tzw. westwerk został powtórzony w okresie późnokarolińskim przy budowie kościoła w opactwie Corvey nad Wezerą.

Cennym zabytkiem architektury sakralnej epoki karolińskiej jest plan klasztoru w Sankt Gallen (obecnie na terenie Szwajcarii) założonego przez iryjskich mnichów w 612 r. Pokazano na nim rozmieszczenia poszczególnych budowli wraz z opisem ich funkcji.

Architektura romańska

Normandia - kościół Saint-Georges-de-Boscherville, romańska głowica

Romański donżon na Zamku w Lublinie.

Opactwo cysterskie w Senanque, Prowansja

Katedra w Lund - kolumna w krypcie zdobiona płaskorzeźbami

Rotunda św. Prokopa

Romańskie kolumny w kościele św. Trójcy w Strzelnie

Strzelno - Kolumna cnót

Romański kościół św. Andrzeja w Krakowie

kościół NMP w Inowrocławiu

Architektura romańska rozwijała się w X-XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy. Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu. Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.

Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.

Ogólne cechy charakteryzujące architekturę romańską

Budownictwo sakralne

Kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego z prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Zazwyczaj orientowano je wzdłuż osi wschód-zachód. Były to kościoły bazylikowe lub halowe. Mniejsze budowle czasem rozwiązywano też na planie centralnym - krzyża greckiego lub rotundy. Wnętrze kościoła dzielono rzędami kolumn lub filarów najczęściej na trzy nawy. Nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną często umieszczano wieże, przez które doświetlano wnętrza. (kopuły występowały tylko sporadycznie). Wieże występowały także na zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub fasady. Spotykane są także kościoły dwuchórowe (posiadające absydy z przodu i z tyłu kościoła). W kościołach pielgrzymkowych zazwyczaj wokół prezbiterium budowano ambit z wieńcem kaplic. Spotykane są także kościoły o obejściach zaplanowanych po obwodzie całej budowli: nawami bocznymi i wzdłuż transeptu podzielonego na nawy. Dach rozwiązywano jako więźbę dachową widoczną z wnętrza kościoła albo zasłoniętą płaskim, drewnianym stropem. Najczęściej jednak były to sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi oraz krzyżowe nad nawami bocznymi. (Zastosowanie sklepień poprawiało akustykę pomieszczeń, co było istotne przy śpiewach chóralnych w kościołach zakonnych oraz zwiększało bezpieczeństwo budowli w przypadku pożaru). Sklepienia kolebkowe opierano na stosowanych już znacznie wcześniej gurtach – żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na zmniejszenie jego ciężaru. Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów zagęszczających podział przęseł miały mniejszą rozpiętość. Taki układ konstrukcyjny, w którym na dwa przęsła sklepienia naw bocznych przypada jedno przęsło nawy głównej, nazywany jest systemem wiązanym. Sklepienia opierają się na ścianach i kolumnach lub filarach. Kapitele występujące w okresie romańskim mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub odwróconego ostrosłupa. Są pozbawione ozdób lub dekorowane płaskorzeźbą w formie stylizowanych, wywodzących się z korynckich liści akantu, longobardzkich lub iryjskich plecionek oraz motywów inspirowanych postaciami zwierząt (lwów, pawi, gryfów) i scenami figuralnymi nawiązującymi do Nowego i Starego Testamentu. Bazy kolumn złożone z kilku wałków opierających się na płaskim elemencie w kształcie kostki są ozdobione płaskorzeźbą w formie stylizowanych listków lub małych zwierząt na narożach kostki (tzw. szpony lub żabki). Trzony kolumn wykonywano z kilku ciosów kamiennych (w starożytności zazwyczaj były wykonywane z jednego kamienia). W budowlach romańskich zazwyczaj powyżej głowic zamiast architrawu umieszczano gzymsy lub imposty. W budowlach ze sklepieniami krzyżowymi forma podpór staje się bardziej skomplikowana. Żebra i łęki podpierają przylegające do trzonu kolumny cieńsze elementy tzw. służki. Przystawione do ściany mogą schodzić do poziomu posadzki i podpierać się na bazie, albo zakończone znacznie wcześniej zostają osadzone na wsporniku.

W kościołach pielgrzymkowych nad nawami bocznymi budowano empory, które często służyły także jako miejsce odpoczynku dla grup pielgrzymów. Posadzki z płyt kamiennych lub ceramicznych układano w różne wzory, ściany zdobiono freskami. Wąskie okna i drzwi umieszczone w grubych murach poszerzano na zewnątrz przez zastosowanie glifów, tak aby umożliwić łatwiejszy dopływ światła. Okna w wieżach dzielono małymi kolumienkami na dwie (biforium) lub trzy części (triforium). Spotykany był także podział na cztery części tzw. quadriaforium. Wnętrza oświetlały okna umieszczone w kościołach bazylikowych w ścianach naw bocznych i nawy głównej, ponad dachem przykrywającym nawy boczne; w kościołach halowych i z wbudowanymi emporami – pośrednio przez okna umieszczone w ścianach naw bocznych. Doświetlały je rozety umieszczone w fasadzie oraz okna w wieżach nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem. Drzwi wejściowe umieszczano w ozdobnym portalu zwieńczonym półkolistym tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą. Uskoki ściany zamykały otwór drzwiowy archiwoltą. Powierzchnię ścian zewnętrznych urozmaicały lizeny i fryzy arkadkowe (układ lombardzki) oraz skarpy umieszczane w miejscach umieszczenia gurtów wewnątrz kościoła.

Klasztory

Licznie powstające w okresie średniowiecza klasztory budowano powielając wzory wcześniej powstałych obiektów. Układ poszczególnych pomieszczeń i rozwiązanie kościoła wiązało się z obowiązującą zakonników regułą. Benedyktyni zazwyczaj wzorowali się na opactwie w Cluny, zakony cysterskie o znacznie surowszej regule składały się z szeregu pomieszczeń na planie prostokąta o bardzo surowych wnętrzach. Mimo wielu różnic z czasem utrwalił się schemat, w którym do dłuższej ściany kościoła przylegał wirydarz otoczony z trzech stron krużgankami. Po zewnętrznej stronie krużganków umieszczano poszczególne pomieszczenia: najbliżej prezbiterium zazwyczaj znajdowała się zakrystia i kapitularz. Oprócz nich w różnej kolejności znajdowały się: pomieszczenia opata, refektarz, dormitorium i inne sale przeznaczone do pracy. Kuchnia często znajdowała się w osobnym budynku, poza główną częścią obiektu. Oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla zakonników budowano także pomieszczenia gospodarcze (stajnie, spichlerze, stodoły) oraz budynki przeznaczone dla osób świeckich goszczących w klasztorze np. podczas podróży, pielgrzymek itp. Całość otaczano murem lub palisadą i fosą.

Budownictwo świeckie

W okresie romańskim budowano feudalne zamki, których najważniejszym elementem był potężny donżon. W nim mieściły się duże pomieszczenia mieszkalne, rozmieszczone na kilku kondygnacjach. Najniżej zazwyczaj umieszczano zbrojownię i spiżarnię. Wyżej, w głównej komnacie, znajdowało się pomieszczenie służące jako jadalnia i sypialnia właściciela zamku, a nad nim pokoje służby. Czasem do wieży dobudowywano niewielką wieżę z schodami. Wieżę otaczała wewnętrzna fosa, za którą umieszczano pozostałe budynki warowni. Całość chronił mur obronny, zazwyczaj wieńczony hurdycjami albo blankami i fosą zewnętrzna.

Zabudowa miejska związana była z ukształtowaniem terenu, przebiegiem szlaków komunikacyjnych, dostępem do wody oraz istniejącą już wcześniej zabudową. Nowo zakładane miasta planowano najczęściej na krzyżowo-szachownicowej zabudowie. Centralne miejsce zajmował najczęściej prostokątny plac, od którego, na przedłużeniu jego boków, odchodziły główne ulice. Powstałe w ten sposób pola dzielono na mniejsze kwartały przy pomocy ulic o drugorzędnym znaczeniu, usytuowanych równolegle lub prostopadle do głównych arterii. Powstałe kwartały przeznaczano pod zabudowę. Od frontu powstawał najczęściej warsztat, a mieszkanie budowano w głębi działki lub na piętrze. Część parceli zajmowały także pomieszczenia gospodarcze związane z warsztatem (magazyn) oraz domem (pralnie, łaźnie, kuchnie) i stajnie dla koni z pomieszczeniami na słomę, siano, wozownie itp. Do budowy domów na terenach o dużych zasobach tego materiału używano kamienia, w innych przypadkach zazwyczaj było to drewno z ewentualnym wypełnieniem cegłą, gliną, kamieniem polnym.

W niektórych miastach, zwłaszcza we Włoszech, zazwyczaj planowano trzy place: ratuszowy, katedralny i targowy. W innych krajach plac kościelny budowano w pobliżu lub na przedłużeniu placu targowego. Przy placu targowym powstawały kramy, w których odbywała się sprzedaż towarów spożywczych i miejscowych wyrobów. Handel mięsem miał miejsce w osobnym budynku, tzw. jatkach. Oprócz nich w miastach budowano także tzw. domy kupców, służące jako składy towarów i miejsca handlu dla przyjezdnych dostawców. Ratusze, poza miastami włoskimi z uwagi na odmienną organizację, zaczęły powstawać dopiero na początku gotyku. Wokół miast budowano umocnienia w formie murów obronnych lub wału o konstrukcji drewniano-ziemnej i palisady. We wnętrzu wału umieszczano konstrukcję z przeplecionych pni (konstrukcja hakowa) zwieńczoną izbicami. Większe grody otaczały podwójne lub potrójne pierścienie umocnień, zwłaszcza od strony spodziewanego ataku.

Szczególne miejsce w historii zajmuje najsłynniejszy most zbudowany w okresie romańskim na wzór budowli rzymskich - most w Awinion na Rodanie.

Rozwiązania materiałowe

Najczęściej używanym materiałem budowlanym w okresie romańskim był kamień, zwykle miejscowy (z uwagi na wysoki koszt transportu) - piaskowiec, wapień, granit i in., głazy narzutowe. Do budowy cokołów, naroży budynków, obramowań otworów okiennych i drzwiowych oraz gzymsów używano starannie obrobionych ciosów. Kostki używano także do budowy lica ścian, jednak wewnętrzną część murów często wypełniano kamieniem łupanym lub polnym i łożyskowym. Cegły używano przede wszystkim w Lombardii, na południu Francji oraz na terenach północnych Niemiec, Polski, Danii i Niderlandach. Jako materiał budowlany została ponownie rozpowszechniona dopiero pod koniec XII wieku. Do łączenia kamieni i cegieł używano zaprawy wapiennej. W Skandynawii, Polsce i na Rusi często wznoszono świątynie, budynki mieszkalne i całe fortyfikacje przy wykorzystaniu drewna jako podstawowego budulca.

Architektura romańska w Europie

Mimo wielu cech wspólnych, architektura romańska w poszczególnych krajach wykazuje pewne cechy szczególne, związane z lokalną tradycją, umiejętnościami artystów i gustami oraz możliwościami fundatorów. Cechy charakterystyczne wraz z przykładami dzieł tego okresu zachowanymi w poszczególnych państwach zostały omówione w osobnych artykułach.

Architektura gotycka

Termin architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze europejskiej okresu późnego średniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku. Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również okres rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej). Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga. Strzelista i ogromna bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe i pragnienie wzniesienia się ku Bogu. W bryle dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia, a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze.

Etymologia nazwy stylu

Nazwa "gotyk", "gotycki" została użyta po raz pierwszy w połowie XV wieku przez L.B. Albertiego. Było to pejoratywne określenie opisujące wytwory kultury uważanej za prymitywną i barbarzyńską. Negatywną ocenę stylu gotyckiego potwierdził Giorgio Vasari w XVI w. Dla ludności italskiej gotyckie formy architektoniczne były równie obce i niezrozumiałe, jak poprzedzający go romanizm. Zatem architektura i styl gotycki nie mają żadnego historycznego związku z plemieniem Gotów.

Styl gotycki był nazywany także stylem ostrołukowym. Jednak i to określenie nie jest właściwe. Ostry łuk występował nie tylko w architekturze gotyku. Występował już (i to wcześniej) w stylu romańskim oraz w architekturze islamu.

Historia powstania

Gotyk powstał około 1120 roku we Francji, następnie był stopniowo przejmowany przez pozostałe państwa (najwcześniej, ok. 1175 przez Anglię, po 1200 roku przez Niemcy). Miejscem narodzin gotyku był region Ile-de-France, jednak pewne rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające jego powstanie (np. sklepienie krzyżowo-żebrowe) zaczęły pojawiać się już na przełomie XI i XII wieku w Normandii (Évreux, Jumièges, Lessay), północnych Włoszech (kościoły w Rivolta d'Adda i w Mediolanie) i Anglii (katedra w Durham, lata budowy 1093-1128). Łuk ostry pojawia się np. w Burgundii, m.in. w sklepieniu kościoła benedyktynów w Cluny z przełomu XI i XII wieku. Etapy bezpośrednio poprzedzające ukształtowanie się architektury gotyckiej mogą ilustrować kościoły klasztorne w Saint-Germer-de-Fly (dep. Oise) i Saint Martin-des-Champs (Paryż).

Łuk ostry, złożony zazwyczaj z dwóch odcinków kół, wraz z rozwojem gotyku staje się niejednokrotnie coraz bardziej skomplikowany. W Anglii pojawił się tzw. łuk Tudorów, łuk przybiera postać tzw. oślego grzbietu, a nad niewielkimi otworami występuje tzw. łuk kotarowy. Sam fakt pojawienia się coraz ostrzej budowanego łuku nie jest najistotniejszą cechą gotyku. Większe znaczenie miało odejście od przestrzeganej wcześniej rygorystycznej zasady wiążącej wysokość strzałki łuku z jego rozpiętością. Zmianie ulega także sposób konstruowania sklepień krzyżowych przez zastosowanie żeber podpierających kolebki. To z kolei, w połączeniu ze zmianami kształtu łuku, pozwala na znaczną dowolność w kształtowaniu rozwiązań sklepień przekrywających nawy. Dla odciążenia filarów część sił przenoszących się ze sklepienia przerzucono za pośrednictwem łęków na stawiane poza obrysem bryły kościoła tzw. wieże sił. Po raz pierwszy takie rozwiązanie zastosowano we Francji w XII wieku, w opactwie St-Denis pod Paryżem podczas przebudowy katedry przeprowadzonej w latach 1140 – 1144 według projektu opata Sugera. Części zrealizowane za życia opata obejmowały dwuwieżową fasadę zachodnią z przedsionkiem i część wschodnią (obejście prezbiterium). Ideą Sugera było stworzenie ziemskiego odpowiednika Niebieskiej Jerozolimy, budynku o wysokim stopniu linearności i przenikniętego światłem, inspirowanego pismami Pseudo-Dionizego Aeropagity. Cienkie kolumny, okna z witrażami i ogólne wrażenie wertykalizmu i lekkości złożyło się na architekturę, której elementy ulegną nasileniu w ciągu dalszego rozwoju stylu gotyckiego.

Charakterystyka stylu

Gotyk w architekturze i sztuce – ilustracja z "Petit Larousse Illustre", 1912

Trójkondygnacyjny podział elewacji wewnętrznej kościoła w klasycznym gotyku – Bazylika w St. Denis

Budownictwo sakralne

W okresie gotyku najczęściej budowano kościoły na planie trójnawowej bazyliki, chociaż zachowało się także wiele przykładów zastosowania rozwiązań halowych. Bazyliki i hale mają znacznie wydłużony kształt i zakończone są podłużnymi prezbiteriami. Układ wzbogacają obejścia i wieńce kaplic. Fasadę zamyka jedna lub (częściej) dwie wieże. Czasem spotykane są także rozwiązania, w których zastosowano dwie wieże na zakończeniach transeptu albo obok niego. W Anglii powtarzane jest rozwiązanie znane z okresu romańskiego – wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej. Wznoszone kościoły często odznaczały się ogromnymi rozmiarami. Wysokość wież często przekracza 100,0 m (np. kościół w Salisbury – 123,0 m, w Ulm – 161,5 m) a sklepienia nawy głównej wznoszą się średnio 20-30 m nad poziomem posadzki. Rozmach wiąże się nie tylko z rozwojem sztuki budowlanej, ale także z rosnącą pozycją mieszczaństwa, które w wielu przypadkach było fundatorem budowli stawianych w poszczególnych miastach. Skromniejsze kościoły powstawały przy ośrodkach zakonnych hołdujących regule ubóstwa. Cechą najbardziej charakterystyczną dla gotyckich kościołów jest ich ogrom i strzelistość. Gotyckie kościoły były budowane niejednokrotnie przez dziesiątki lat. Zmieniająca się niekiedy sytuacja materialna fundatorów powodowała przerywanie budowy niedokończonych wież (stąd w wielu gotyckich kościołach wieże mają różną wysokość) i wystroju elewacji. Dzieła kończono czasem po latach, w innej epoce i w innym stylu.

Gotyk podkreśla wertykalizm budynku i cechuje się szkieletową budową. Zastosowanie łuków przyporowych, ostrych łuków w elementach konstrukcyjnych i sklepień krzyżowo-żebrowych pozwoliło na prawie całkowite wyeliminowanie ściany, zastąpionej przez okna wypełnione witrażami. Masywne filary stosowane w romanizmie zmieniły się w gotyku w pęki służek, których przedłużeniami stały się żebra sklepienne. Część obciążeń przenoszonych przez żebra sklepienne przerzucono powyżej dachów na dobudowane z zewnątrz wieże sił zwieńczone ostro zakończonymi sterczynami. W budowlach halowych siły te przejmowały skarpy. Podparcie sklepień na żebrach pozwoliło na wprowadzenie sklepień żebrowych przekrywających pola o dowolnym kształcie. Udoskonalenie techniki pozwoliło na bardziej racjonalne wykorzystanie przekrojów żeber. Trójkątne pola sklepień krzyżowo-żebrowych dzieli się na mniejsze trójkąty i tak pojawia się sklepienie gwiaździste, ukośnie przecinające się żebra układają się w sklepienie sieciowe (siatkowe), ułożenie wysklepek pod różnymi kątami tworzy sklepienie kryształowe. Różny, często zawiły układ żeber, prowadzi do konstrukcji wielu odmian sklepień żebrowych o fantazyjnym rysunku. Całości wrażenia dopełniała dekoracja rzeźbiarska, pokrywająca kapitele kolumn i służek, zworniki (klucze) w miejscu przecięcia się żeber, konsole podpierające służki, a także fasady zewnętrzne, w szczególności koncentrująca się na portalach zwieńczonych trójkątną wimpergą i w galerii królewskiej. Krzywizny zdobią czołganki (żabki), szczyty wieńczą kwiatony, w portalach miejsce półkolumn często zajmują rzeźby królów i proroków (tzw. portal królewski). Wśród ornamentów rzeźbiarskich pojawiają się motywy roślinne i zwierzęce. Artyści chętnie sięgają do rodzimych wzorów, wykorzystując powszechnie znane kształty np. winorośli, bluszczu, liści koniczyny, dębu czy najzwyklejszych polnych kwiatów. Motywy roślinne przeplatają się z wizerunkami ptaków i innych zwierząt. Nie obce są fantazyjne stwory w postawie wyprostowanej, albo skulone (maszkarony), niekiedy pełniące rolę rzygaczy. Rzeźbę cechuje realizm i coraz wyraźniejsza ekspresja. Obróbka detali rzeźbiarskich jest niezwykle staranna, nie ma znaczenia, czy element architektoniczny będzie mógł być podziwiany przez widza, czy też umieszczony wysoko ponad ziemią pozostanie niewidoczny w swoich szczegółach. Artysta tworzył na chwałę Boga. Szczyt zdobią niewielkie wnęki zwane blendami, których wnętrze często pokrywane jest tynkiem, a czasem urozmaicane podziałem przy pomocy laskowania. Ściany dodatkowo zdobią wielobarwne freski. Najważniejszym elementem wnętrza są rozbudowane ołtarze szafiaste, a całość wzbogaca wielobarwne światło wpadające do wnętrza przez kolorowe witraże wbudowane w okna podzielone na mniejsze pola maswerkami, których układ stawał się coraz bogatszy i bardziej skomplikowany. Pod koniec gotyku (XV w.) rozbudowano go do stylu zwanego flamboyant (gotyk płomienisty).

Specyficzna odmiana gotyku, tzw. gotyk redukcyjny, rozwinęła się na terenach, na których przeważało budownictwo ceglane (północne Niemcy, Polska i kraje bałtyckie). Przykładami budowli reprezentujących tę odmianę mogą być kościoły Mariackie w Stralsundzie i w Gdańsku.

Budownictwo świeckie

Świeckie budownictwo epoki gotyku: Brama Holsztyńska w Lubece

Rozbudowa miast i siedzib władców to przede wszystkim doskonalenie ich funkcji obronnych, które musiały zabezpieczyć ich mieszkańców przed coraz to doskonalszymi technikami oblężniczymi. Okres gotyku to nie tylko udoskonalenie machin oblężniczych, ale i w jego schyłkowym okresie pojawienie się artylerii. Mury obronne wieńczy krenelaż, a obronę ułatwiają hurdycje, zastąpione w XIV wieku machikułami. Nad poszerzonymi fosami buduje się najczęściej mosty zwodzone, podnoszone w całości lub w części przy murach. Po podniesieniu stanowią dodatkową osłonę bram. Przedpole chronią budowane barbakany połączone szyją z bramami w murach obronnych. Na znaczeniu tracą donżony. W drugiej połowie XV wieku, w dolnej partii murów pojawiają się otwory strzelnicze dla ustawionej po jej wewnętrznej stronie dział artyleryjskich.

Coraz większe znaczenie w zabudowie miast mają ratusze, siedziby władzy miejskiej. W budowlach wznoszonych po północnej stronie Alp przeważa układ, w którym na parterze lokowane są hale targowe, a piętro zajmują biura i pomieszczenia obrad rajców. Wraz z rozwojem pełnionych funkcji budowle są rozbudowywane. W podziemiach coraz częściej lokowane są więzienia i izby tortur, a w nadziemnych częściach budowli sale sądownicze. Miejskie zbrojownie początkowo lokowano także w pomieszczeniach ratusza. Z czasem przeniesiono je do osobnych budowli zwanych arsenałami, a amunicję do prochowni. W miastach leżących w pobliżu szlaków handlowych pomieszczenia handlowe w ratuszach szybko stają się zbyt małe. Stąd często pojawiają się osobne budowle pełniące tę funkcję. Ponadto bogate cechy rzemieślnicze budują swoje własne hale mieszczące również biura, sale zebrań i pokoje gościnne.

Na obrzeżach miast powstają szpitale, budowane najczęściej przez bractwo Św. Ducha (rzadziej zajmują się tym inne zakony). W szpitalach oprócz jednej czy też dwóch izb dla chorych mieści się kaplica, sale dla zakonników i pomieszczenia gospodarcze.

Domy bogatszych mieszczan w końcowej fazie gotyku to budowle złożone z dwóch części połączonych niewielkim dziedzińcem. Część frontowa mieści na parterze pomieszczenia przeznaczone dla klientów, a na piętrze izby mieszkalne właściciela. Za podwórkiem, w części tylnej, lokowane są zazwyczaj na parterze składy, stajnie, wozownie. Piętro zajmują pomieszczenia dla służby. Początkowo były to budynki drewniane w całości lub budowane z kamienia albo cegły, w części dolnej z piętrem w konstrukcji drewnianej. Powtarzające się pożary zmusiły do zastąpienia drewna materiałami niepalnymi.

Rozwiązania materiałowe

System przyporowy gotyckiego kościoła

Nadal istotną rolę w budownictwie odgrywał kamień. Zwłaszcza elementy konstrukcyjne przenoszące znaczne naprężenia ściskające musiały cechować się dużą wytrzymałością oraz odpornością na działanie czynników atmosferycznych. Żebra łęków i filarów systemu przyporowego umieszczone po zewnętrznej stronie budowli były narażone na opady deszczu i mróz. Zwłaszcza w tych miejscach lepiej sprawdzał się ściśle dopasowany kamień. Stosowana w tych miejscach cegła była nie tylko mniej odporna, ale także podczas wznoszenia budowli wymagała więcej czasu i cierpliwości z uwagi na zastosowanie do jej łączenia wolno twardniejącej zaprawy wapiennej. Jej mniejsza wytrzymałość powodowała z kolei zwiększenie przekrojów, a wrażliwość – konieczność jej zabezpieczenia okładzinami z płyt kamiennych. Zachowały się także budowle, w których przy pogrubionych filarach międzynawowych i zmniejszonej smukłości nawy głównej, ukrywano łęki oporowe pod zadaszeniem. Na terenach uboższych w kamień znacznie częściej sięgano do cegły jako głównego materiału, a budowle stawiano w układzie halowym. Cegła zdobiona jest różnobarwną polewą (stalowoczarną, brunatną, zieloną lub czerwoną). Układa się ją w wielobarwne wzory zdobiące obramowania np. portali lub płaszczyzny ścian. Od tego tła często odcinają się tynkowane blendy urozmaicające szczyty budowli.

Gotyk w Polsce

Panorama Malborka

Za najwcześniejszą budowlę w stylu gotyckim w Polsce uważa się kaplicę św. Jadwigi w Trzebnicy (1268–1269). Dużo gotyckich zabytków znajduje się w Krakowie, Wrocławiu, Toruniu, Chełmnie, Gdańsku, Malborku i Poznaniu.

Najważniejsze budowle w stylu gotyckim


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
sztuka średniowieczna polska 2, ODK, Średniowieczna polska
zeszłoroczna zerówka, ODK, sztuka średniowiecza
Sztuka średniowiecza, Szkoła, Język polski, Wypracowania
sztuka sredniowiecza 57837 (1)
Sztuka średniowiecza Polskiego
Sztuka średniowieczna, Szkoła
SZTUKA ŚREDNIOWIECZNA, Epoki literackie
sztuka sredniowiecza 57837
Polska Sztuka Średniowiecze, Sztuka
Sztuka średniowieczna sciagi na kolo2
Sztuka średniowieczna sciagi na kolo
SZTUKA śREDNIOWIECZA
Sztuka sredniowiecza
Charakterystyka średniowiecza oraz sztuka epoki, Przydatne do szkoły, średniowiecze
Charakterystyka średniowiecza oraz sztuka epoki
Średniowiecze sztuka
Pradzieje i wczesne Średniowiecze Małopolski, Sztuka Krakowa

więcej podobnych podstron