Modlitwa: na czym polegała, jak się odbywała, postawy (postawa orantów); kiedy chrześcijanin się modlił?
Chrześcijanie modlili się rano i wieczorem. W tym czasie trwali w milczeniu, rozmyślali o Piśmie Świętym i śpiewali psalmy (prywatne modlitwy). Wg Tertuliana powinni modlić się rano na klęczkach, skierowani na wschód, między dwie rzeki, do krainy Eden, gdyż stamtąd przychodzi „prawdziwe światło”; radzi też, aby w ramach modlitwy wieczornej uczynili znak krzyża na czole. Orygenes uważa, że powinno się przeznaczyć w domu jedno miejsce na modlitwę (prywatne kapliczki – od III w. u chrześcijan egipskich). Według Didache chrześcijanie modlili się 3 razy dziennie (dziedzictwo żydowskie) – Ojcze Nasz (3,6,9 godz. Dnia już znane są klepsydry). Żydzi modlili się zwróceni ku Jerozolimie. Modlono się zwykle w postawie orantów z katakumb – z podniesionymi rękami i otwartymi dłońmi (jak Chrystus na krzyżu)[Antiochia, Rzym, Kartagina, Aleksandria]. Była to postawa ze świata sumeryjskiego i judaizmu. Występowała też modlitwa na klęczkach, jako znak pokory i błagania. Mogło temu towarzyszyć, związane z tradycją, bicie czołem – w Syrii, Chaldei, północnym Iraku; tam też modlono się na stojąco, z rękami skrzyżowanymi na piersiach. Nigdzie nie składano rąk – był to gest germański, uświęcający hołd feudalny. Modlitwa przed posiłkiem natomiast wyglądała jak błogosławienie potraw u Żydów.
Dni stacyjne (statio): co oznaczały, które to były?
Były to dwa dni nieobowiązkowego postu: środa (tego dnia Judasz zdradził Jezusa) i piątek (śmierć Jezusa). Termin ten nadany został przez Tertuliana, a zapożyczony z języka wojskowego, w którym oznaczał wartę.
Stosunek chrześcijanina do wychowania fizycznego.
Nie było przez nich potępiane (Klemens zaleca je, jeśli praktykowane jest z umiarem i służy zdrowiu). Potępiana jest jedynie nagość (kojarzona z greckimi bogami) gimnazjonu, przesadna troska o ciało, nacieranie, masaże, etc. Tertulian.
Jak wyglądało spożywanie posiłków, ucztowanie?
Śniadanie (łac. Przerwać post): spożywane o godz. 3 lub 4, składało się zwykle z zamoczonego w winie chleba. W dni postne (środa, piątek) – nie spożywano.
Drugi posiłek: ok. godz. 6 lub 7, więc około południa, po załatwieniu interesów); posiłek był lekki, ciepły lub zimny (np. papka z pszenicy lub orkiszu). W dni postne – spożywany ok. 9. Sekty pościły do wieczora.
Wieczerza: w Rzymie i Aleksandrii spożywano od 8 lub 9, czyli ok. 15, po zakończeniu pracy. Był to posiłek rodzinny lub towarzyski. Dla Greków i Rzymian – najważniejszy posiłek. Menu: jaja, głowy ryb, melony, cytryny, fasola i groch.
Ucztowanie: agapa; w II w. zamożni chrześcijanie mają zwyczaj zapraszania do siebie na wieczerze członków wspólnoty, niezależnie od biskupa lub diakona. Zwykle były to osoby w potrzebie. Nazywano to agapa, czyli posiłek miłości. Liczba biesiadników na takiej wieczerzy nie mogła przekraczać pojemności triclinium (taka jadalnia :D 3 sofy otaczające stół), a potem 1 Sali w Kościele(Pliniusz Młodszy). Był to posiłek prosty i skromny, zaczynał się modlitwą, a kończył dziękczynieniem. Używano serwetek, w których co lepsze kawałki zabierano (dostawano) do domu apoforeta. O zachodzie słońca zapala się światła i każdy po kolei wstaje i śpiewa strofy z Pisma Świętego, najczęściej psalmy.
Kiedy i w jaki sposób obchodzono Dzień Pański? Części mszy św.
Wybór dnia i godziny zależy od dnia paschalnego (zmartwychwstania Chrystusa). Dlatego dzień ten jest dniem dziękczynienia i oddania, z tego samego też powodu modli się wtedy na stojąco, a wszelkie posty są zakazane. Wg Pliniusza Młodszego zbierano się nocą, pierwszego dnia żydowskiego tygodnia (z soboty na niedzielę), a o świcie wracano do pracy. Chrześcijanie na ogół spotykali się w prywatnym domu (wystarczająco dużym). Rzym: dom Pudensa gościł tam św. Piotr. Antiochia: Teofil u siebie. Smyrna: Ignacy Antiocheński. Kartagina: na terenie omurowanego cmentarza. Wschód: duży pokój znajdował się na piętrze, pod dachem, był najbardziej zaciszny i dyskretny. Oddawano też całe domy na potrzeby wspólnoty (Saint-Clement), na ich fundamentach stawiano kościoły. Najstarszy taki kościół znajduje się w Dura Europos powstawały od II w.
Części Mszy św.:
Liturgia Słowa (mogą w niej uczestniczyć katechumeni też)
Liturgia Eucharystyczna (dla wiernych)
Uczestnicy: biskup (przewodniczący), diakoni (asysta diakona lub osoby przez niego upoważnionej), katechumeni i wierni normalnie ubrani; w Grecji kobiery noszą himation lub peplos jako chustę.
| Przebieg wg Justyniana | Przebieg dokładny |
|---|---|
|
|
W czym są widoczne wspólne elementy z judaizmem?
Modlitwa przebiega tak samo (3 razy dziennie), postawa modlitewna także była taka Samoa (orantów), tak samo też błogosławiono posiłki, moment inicjacji [chrzest zamiast obrzezania], zwyczaj palenia świec [Żydzi na szabat zapalają je zanim się ściemni, bo po zmroku nie mogą już robić nic], modlitwa responsoryjna [response – odpowiadać].
Obchody Wielkanocy: data, z czym związana, co akcentowane?
Azja, Palestyna Wielkanoc wg tradycji żydowskiej (wtedy, kiedy Pascha); 14 dzień miesiąca Nizan, wiosenna pełnia księżyca, bez względu na dzień.
Rzym pierwsza niedziela po 14 Nizan, po wiosno nocy, niedziela.
Wielkie czuwanie zaczyna się 1-dniowym postem, o zmierzchu wierni gromadzą się na całonocną modlitwę, czyta się też teksty (np. Księgę Wyjścia) zapala się lampy (przed zmierzchem), jak u Żydów. Koniec czuwania – godzina 3, po praniu koguta, koniec postu, impreza.
Maranatha „Pan przychodzi”, „Przyjdź Panie”; wypowiadane na zebraniach liturgicznych, podczas „wieczerzy Pańskiej”, zamyka ostatnią księgę Pisma Świętego.
Co oznaczał i na czym polegał katechumenat?
Okres przygotowania
Jeden chrześcijanin służył, jako osoba wprowadzająca
Poganin starał się żyć wg zasad, jest to terminowanie
Aby jakiś poganin mógł zostać przyjęty do jakiejkolwiek gminy, musiał najpierw zmierzyć się właśnie z katechumenatem, który sprawdzał jego wytrwałość w wierze. Badało się, czy katechumen żyje dobrze, jest pomocny ubogim, chorym, biskup mógł od niego (katechumena), zażądać zmiany zawodu są to obietnice na całe życie. Po bardzo długim czasie zakończeniem jest chrzest. Panten katecheta w Aleksandrii w poł. II w.
Didache droga żywota i droga śmierci
Znaczenie chrztu. Jak się odbywał?
Nie jest tworem chrześcijańskim. Symbolizm wody rodzenie, płodność. Chrzest był odnową, oczyszczeniem z grzechów. Chrzest był absolutnym przewrotem w nowym życiu. Tertulian mówił, że nie rodzimy się, lecz stajemy chrześcijanami.
Najstarszy opis obrzędu (Didache)
Woda bieżąca (jeżeli nie, to ciepła, jeżeli nie taka i nie taka, to 3 razy polać głowę)
Post! (chrzciciel i inni, którzy mogą chrześniak dzień lub dwa dni przedtem)
Formuła jest trynitarza (jak u Mt) trzykrotne zanurzenie, trzykrotna inwokacja, itp.
Opis chrztu grecko-rzymskiego (Justynian ok. 150 r.):
Kandydat przygotowuje się przez post i modlitwę, w których uczestniczy też wspólnota
Kąpiel w wodzie (tzw. światłość)
Chrzczono w niedzielę (chrzest w czasie wigilii paschalnej wiąże się z organizacją katechumenatu i Wielkiego Postu, istniejących dopiero od IIIw.)
Jeżeli miejsce zebrania było nad morzem lub rzeką, wtedy tam, w wodzie bieżącej, jeżeli w domu, musiało w nim znajdować się baptysterium
Chrzczono też wg niego dzieci
Nadzy katechumeni zanurzają się do pasa, 3krotne zanurzenie, formuła wypowiedziana przez biskupa
Ochrzczonego ubierano w białą szatę i zakładano mu na głowę wianek (Ody Salomona), Hermas w Pasterzu dodaje do szaty pieczęć, którą znaczono czoła nowo ochrzczonych, by podkreślić ich wcielenie do ludu Bożego o wymiarze osobistym, wspólnotowym i eschatologicznym.
Podawanie mleka i miodu, pocałunek pokoju, łamanie chleba z współbraćmi
Chrzest krwi śmierć męczeńska
Dziewictwo i małżeństwo w świecie starożytnym i we wspólnotach chrześcijańskich.
Chrzest był ściśle powiązany był z dziewictwem (gł. Kościół syryjski). Ci, którzy zachowywali tam wstrzemięźliwość, byli tam chrzczeni pierwsi, jako doskonali chrześcijanie. Nawróceni, jak np. Cyprian z Kartaginy, nie dyskredytując małżeństwa, od chwili przyjęcia chrztu, zachowują zupełną wstrzemięźliwość. Niektórzy mężczyźni swoje wstrzemięźliwe życie poświęcali ewangelizacji (np. Apostołowie). Uważano, że za swoją decyzję odpowiedzialnym jest się tylko przed Bogiem. Można było ją zmienić, nie narażając się na potępienie ani karę. Dziewice i asceci mieli wspólną pozycję społeczną. Małżeństwo z kolei jest ścisłym obowiązkiem u Żydów („Ten, który nie rodzi, grzeszy przeciw przykazaniu Bożemu”). Także ustawodawstwo rzymskie nakazywało małżeństwo i zakładanie rodziny, dla płodzenia obywateli i żołnierzy oraz podtrzymania kultu domowego. Nieżonatym obywatelom groziły sankcje prawne. Asceci jednak, o ile tacy byli we wspólnotach, byli bardzo nieliczni. O swoim wyborze (dziewictwa), powiadamiano biskupa, natomiast pozostawało się pod opieką ojca. Niektóre z dziewic zaczynały życie „beginek” w grupach lub przyłączały się do istniejących już wspólnot wdów. Istniały również mieszane grupy ascetów (III i IV w.), lecz na skutek ich różnych odchyleń, Kościół zakazał ich tworzenia). Asceci i dziewice w Kościele tworzą swego rodzaju arystokrację, co zagraża ich pokorze.
Chrześcijańska ceremonia ślubna.
Małżeństwo wymagało zgody oraz opinii biskupa, przede wszystkim w sytuacjach niezgodnych z prawem, np. małżeństwo dwojga niewolników, patrycjuszki i niewolnika lub sierot, nad którymi roztaczał opiekę. Miłość nie była uważana za rzecz ważną, to rodzice mieli wybierać dzieciom partnerów.
W obrzędzie chrześcijańskim zachowany został prawie cały rzymski rytuał ślubny, poza składaniem ofiar bogom i dokonywaniem przez augura auspicjów. W świecie greckim i wschodnim ślub zawierano w dwóch etapach:
Przyrzeczenie
Uczta weselna
Do niedawna w Kościele chaldejskim płacono okup za narzeczoną.
W Rzymie (i Kartaginie) narzeczony dawał narzeczonej obrączkę (pierwotnie żelazną), którą nosiła na serdecznym palcu lewej ręki. Wymagana tam była osobista zgoda kobiety, odchodziło do symbolicznego „tak”, wtedy to kobieta zyskiwała godność żony oraz tę samą rangę społeczną, co jej mąż.
W Grecji ceremonia rozpoczyna się od kąpieli narzeczonej w przeddzień zaślubin (pisze o tym też Paweł).
Chrześcijanie w czasie ceremonii ślubnej skrupulatnie unikają bałwochwalstwa oraz nieprzyzwoitych śpiewów ślubnego orszaku. Nie znaczy to, że rozrywki były wykluczone. Rano, w dniu ślubu, narzeczona wkładała na włosy, uczesane w sześć loków rozdzielonych przez środek, wieniec z kwiatów mirtu lub pomarańczy, które sama zerwała. Welon koloru płomienia pozwalał dostrzec ją z daleka. Był to sygnał do rozpoczęcia śpiewów. Ceremonia zaczyna się w domu panny młodej czytaniem kontraktu, jeśli jest spisany i (w Rzymie) podpisaniem go przez 10 świadków. Następuje obopólne „tak”, z uświęconą formułą Ubi Caius, ibi Caia, oddanie żony mężowi i połączenie rąk państwa młodych (Rzym i Ateny). Poganie składają bogom ofiarę, chrześcijanie zastąpili je obrzędem liturgicznym. Zaczyna się uczta. W Grecji śpiewano epitalamium, po uczcie natomiast prowadzi się pannę młodą w welonie i wieńcu na głowie do domu męża. W nocy uczestnicy wesela pozorują porwanie panny młodej, wyrywając ją matce i prowadząc do nowego miejsca zamieszkania. Na czele idą mężczyźni z pochodniami, potem dziewczęta i chłopcy grający na fletach. Śpiewane są nieprzyzwoite piosenki (pieśni fescennińskie). W Grecji panna młoda opuszcza dom w rydwanie, czemu towarzyszy sztuka (mąż podnosi żonę, sadza ją w rydwanie, towarzyszy jej 3 dzieci, jedno z pochodnią z gałązki głogu. Niesie się też za nią kądziel i wrzeciono. Wystawność była w modzie. Biskup był proszony na ucztę.
Rola domu i rodziny w świecie starożytnym i we wspólnotach chrześcijańskich.
Rodzina uważana jest za komórkę Kościoła. Nad domem panuje mężczyzna, w Rzymie (pater familias) aż do śmierci jest doczesną i religijną głową rodziny. Karci i karze, żeni i wydaje za mąż potomstwo. U Żydów kładzie się akcent na duchową misję ojca, który powinien nauczyć syna Tory. Kościół też uznaje władzę ojcowską nad domem. Pasterze Kościoła rekrutowanie byli spośród tych, którzy wzorowo prowadzą dom, co zmieniło od wewnątrz stosunki między członkami rodzin. W gminach wschodnich ważny jest religijny wpływ matki, która dba o szczęście o dobre prowadzenie ogniska domowego. Ewangelia nadała wartość dziecku, gdyż prawo rzymskie pozwalało ojcu na porzucenie potomstwa. Nie ma żadnej różnicy w chrześcijaństwie co do wychowywaniu chłopców i dziewczynek (judaizm i wiara grecko rzymska faworyzuje chłopców). Kładzie się też akcent na wykształcenie, naukę zawodu oraz dobieranie małżonków możliwie jak najszybciej. Najważniejszym obowiązkiem rodziców, jest „chrześcijańskie wychowanie” potomstwa, czyli wpajanie im zdrowej karności w życiu moralnym. Młode wdowy uważane były za bezczynne, doradzano im ponowne zamążpójście.
Zagadnienie grzechu i pokuty. Grzechy ciężkie.
Grzechy ciężkie: cudzołóstwo, zabójstwo, apostazja (wg rygorystów nie należy się przebaczenie). Dla chrześcijanina radą na popełniane grzechy jest modlitwa, post i jałmużna, które Kościół łączy. Wyznanie grzechów i uczynki miłosierdzia stanowią już od pierwszych wieków nie tylko część zebrania liturgicznego, ale też przedłużenie sakramentu w codziennym życiu. Wg Pasterza i Klemensa grzechy popełnione po chrzcie mogą być odpuszczone. Apostatom natomiast (poł. II w. , prześladowania, Azja) odmawiano prawa do pokuty. List z Lyonu tzw. Posłanie Lyońskie odpuszcza grzechy wszystkim.
Śmierć i namaszczenie chorych.
Dla pierwszych generacji chrześcijan oddać życie na wzór Chrystusa to normalny los chrześcijanina. Ich postawa wobec życia pozagrobowego, spokojna afirmacja zmartwychwstania ciał, itp. Wstrząsnęła poganami. Śmierć była dla nich nowym życiem, bramą do nowego, lepszego świata, Kościół jednak bardzo potępiał wszelkie prowokacje. Czuwa jednak nad chorymi i kalekami. Opiekę nad nimi zlecał diakonom a nad kobietami – diakonisom. Chorych odwiedzały też wdowy. Niewiele jest śladów namaszczania chorych w pierwszych II wiekach (św. Jakub), Ireneusz opisuje pewnego rodzaju egzorcyzmy praktykowane przez zwolenników gnostyka Marka. Opisuje on namaszczenie olejem, które Grecy i Żydzi stosowali w leczeniu i dla hartowania, w łagodzeniu kalectwa cała, podczas zawodów na stadionie, itd. Prezbiterzy udzielają namaszczenia kolegialnie. Jest to pierwszy obrzęd przebaczenia w Kościele, zanim wprowadzono zwyczaj publicznej pokuty. Rodzina składa ostatni pocałunek na ustach umierającego, w ten sposób przyjmując jego ostatni oddech. Rzymianie bowiem wierzyli, że dusza ulatuje ustami jako ostatnia. Wspólnoty otaczają szacunkiem ciało zmarłego i czuwają nad złożeniem go do grobu. Zajmują się też grzebaniem ubogich i samotnych. Najwyższą zniewagą ze strony pogan jest odmówienie chrześcijanom pogrzebu, niewydanie ciał męczenników. Chrześcijanie jeśli mogą, zbierają ich szczątki. U Żydów, Greków i Rzymian ciało zmarłego obmywano i namaszczano wonnymi olejkami przed zabalsamowaniem. Rzymianie kładli zwłoki ubrane w togę na łożu z insygniami pełnionej funkcji. Na znak żałoby gaszono ogień w palenisku domowym. Kościół potępia jako bałwochwalczy zwyczaj nakładania wieńca zmarłemu. W Grecji pogrzeb przeprowadzano nocą, w Rzymie – za dnia. Jedynie dzieci, niewolników i ubogich grzebano nocą. Nie było dla nich sarkofagu, tylko mizerna skrzynia, lub wrzucano ich do studni. Grecy chowali zmarłych w drewnianych trumnach. W Rzymie oprócz grzebania, palono tez zwłoki, czego Kościół nie przyjął, ze względu na szacunek dla zmartwychwstania. Od III w. – Kościół rzymski zakłada własne cmentarze. Chrześcijanie greccy, tak jak i poganie, spożywają wspólny posiłek w 3.,9. I 40. Dniu po pogrzebie. W Rzymie pogrzeg kończy się posiłkiem 9. Dnia. Podobnie też gromadzą się w rocznicę nie śmierci, lecz urodzin zmarłego (Eucharystia). Posiłek ten spożywany jest przy grobie.
Męczennicy i ich kult.
Kult męczenników zrodził się z kultu zmarłych. Oddawano im specjalną cześć, gdyż oddali swoje życie za wiarę. Wspólnota strzegła ich szczątków i utrzymywała groby. Celebrowano rocznicę ich śmierci, odprawiając Eucharystię nad ich relikwiami.
Znaczenie słów:
Parafia – parochia; jedno, zawsze to samo miejsce, gdzie spotykają się chrześcijanie; dosł. „Ci, którzy przebywają jako obcy”.
Apoforeta – prezenty, najlepsze kąski, które po uczcie (agapa), zapakowane w serwetki, dostawano i zabierano do domu. patrz pkt 4
Refrigeria – uczty, wydawane na cześć zmarłych
Agapa – tzw „posiłek miłości” patrz pkt 4
Doksologia – (gr. doxa - "chwała", logos - "słowo") – pojęcie oznaczające formuły liturgiczne, które głoszą chwałę Boga. Kończy się nią Drugi List do Koryntian św. Pawła.
Eucharystia – dziękczynienie; przynoszenie owoców rąk ludzkich
Maranatha – „Pan przychodzi” i „Przyjdź Panie” – wypowiada się je na zebraniach liturgicznych wieczerzy Pańskiej (ostatnia księga pisma) patrz pkt 7
Akrostych – jednym z przykładów jest grecka nazwa znaku rozpoznawczego chrześcijan (czyli ryby): ichthys. Zawiera ona pierwsze litery słów oznaczających: Jezus Chrystus, Syn Boży, Zbawiciel - w transkrypcji w greki: Iesus Christus Theou Uios Soter.
Wielorakie rozumienie Kościoła i Eucharystii.
Liczne wspólnoty, z których każda prowadziła odrębne życie, miała swoją własną strukturę i nazywała siebie – „kościołem”, były jednocześnie świadome, że są wieloma cząstkami jednego, powszechnego Kościoła, który rozciąga się na 4 strony świata. Wg Ignacego Kościół w stosunku do Chrystusa był tym samym, czym głowa do ciała i skupiał zarówno Żydów jak i pogan. Na czele Kościoła stoi Chrystus, na czele kościoła – biskup. Barnaba określa go jako „nowy lud”, Arystydes dzieli na 3 rodzaje ludzi: pogan, Żydów i chrześcijan. Odnoszą się do tego „Kazanie Piotra” oraz „List do Diogneta”. Kościół traktowany jest jako nowy, prawdziwy Izrael, który dziedziczy obietnice, dane staremu, a także jako święty (wybrany przez lud boży, zamieszkały przez bożego ducha), oraz jako katolicki pierwotnie „powszechny”, „ogólny”, w odróżnieniu od wspólnot heretyckich.
Termin „sakramenty”.
Sakramenty – zewnętrzne ryty (znaki); udzielają łaski uświecającej, ponieważ ustanowione zostały przez Chrystusa. Przed Tertulianem (z gr. Mysterion, łac. Sacramentum) nie używano żadnych tego typu określeń.
Chrzest: czym był, co dawał, jak się odbywał, w czyje imię był udzielany?
Był to obrzęd dopuszczenia do wspólnoty, zastępował obrzezanie i przepowiedziany był przez Izajasza. Tylko ochrzczeni mogli uczestniczyć w eucharystii. Na początku udzielano chrztu w imię Chrystusa, potem Trójcy Świętej. Odbywało się to za pośrednictwem wody (II wiek). Chrzest symbolizował odpuszczenie grzechów, natomiast wg koncepcji pawłowej, która wcześniej zanikła, chrzest przedstawiony jest jako zastosowanie odkupieńczej mocy śmierci. Zapośredniczał też Ducha Świętego i był swoistym „znakiem Syna Bożego”. Znak ten, wg chrześcijan, zachować należy bez skazy. (Do wody wchodzimy umarli, wychodzimy żywi, ubrani w białą szatę – ducha ). Justyn opisywał chrzest, jako obmycie się wodą w imię Trójcy (odrodzenie, oświecenie, odpuszczenie). Chrzest był obrzędem zastępującym obrzezanie (przepowiedziany przez Izajasza), symbolizującym wieczne życie. (namaszczenie – przyjęcie chrztu). W judaizmie imię nadawane było przy obrzezaniu, więc 8 dnia po narodzinach. Ofiarą nowego przymierza określamy krew i ciało Jezus, nie zaś zwykłe ofiary składane Bogu. W III w. zaczęto chrzcić małe dzieci, dodano też obrzędy towarzyszące: namaszczenie Krzyżmem, nałożenie rąk.
Zagadnienie pokuty.
Wiedza o tym sakramencie w pierwszych wiekach chrześcijaństwa jest dość skromna. Pokuta zmazywała grzechy popełnione już po chrzcie, gdyż on zmazywał wcześniejsze winy. Sakrament ten wywoływał wiele kontrowersji. W II wieku istniała tendencja negująca właściwości sakramentu pokuty. Według Hermasa pokuta i odpuszczenie możliwe były tylko w ramach chrztu. Traktował też chrzest dla starszych ludzi (jednoznaczne), jako odstępstwo od wiary. Od III w. obserwujemy nowe podejście do wiary, przeważają jednak stare poglądy: jeden Kościół, jeden Chrystus, jeden chrzest. Didache zaś zaleca publiczne wyznanie grzechu. Montaniści nie przyznali kościołowi prawa odpuszczenia. Za Ireneusza (potem montanista), obserwujemy pociąg do surowości oraz przeważające podejście, że cięższe grzechy nie mogą być odpuszczone. Pierwszym reformatorem pod względem pokuty był papież Kalikst. Pokuta prywatna pojawia się dopiero w VII w. Każdy człowiek miał swojego przyjaciela duszy „anamcara”, wcześniej jest publiczna.