ETAPY ROZWOJU RELIGIJNEGO DZIECKA
Ewa Lewandowska
Charakteryzując rozwój religijny można wyodrębnić jakościowo różne formy religijności. Pojawiają się one w pewnych odcinkach czasowych życia ludzkiego. W psychologii określa się je różnymi terminami. Najczęściej podaje się określenie „okres” - gdy nazywa się dłuższe odcinki czasu, na tle których rozpatruje się większą liczbę aspektów zachowania się. Przy rozpatrywaniu rozwoju poszczególnych zdolności, sprawności, jakościowo różne ich formy ujmuje się w stadia rozwojowe.
W dziedzinie rozwoju religijności trudno przyjąć kryteria jasne, jednoznaczne, gdyż jest to zjawisko niezmiernie złożone. „(...) Zakładając, że religijność oznacza subiektywny aspekt jakiejś relacji człowieka do Boga, należy uwzględnić kryteria typu psychologicznego.”
Pomocniczymi kryteriami podziału na okresy rozwoju religijnego mogą być kryteria podziału ogólnego rozwoju psychicznego dziecka proponowane przez M. Żebrowską.
Uwzględniając okresy rozwoju (religijnego) psychicznego dziecka wyróżniono okresy.:
okres areligijny- pierwszy rok życia
okres początków religijności dziecka- 2 i 3 rok życia
okres religijności magicznej- od 4 do około 7 roku życia
okres religijności autorytarno- moralnej od około 7, 8 do 12 lat
okres kształtowania się religijności autonomicznej- od 12 do 17 lat
okres kształtowania się religijności autentycznej- od około 18 lat.
Stosunek rodziców do religii, wpływa niewątpliwie na wychowanie religijne dziecka. Jest ono uzależnione od dostarczania dziecku wiadomości dostosowanych do jego poziomu intelektualnego, ukazaniu mu wartości religijnych oraz wdrażania praktyk religijnych. Można wyróżnić następujące okresy rozwoju religijności u dzieci:
stadium bajki (3- 6 lat)- pojęcie Boga jest nacechowane fantazyjnością i emocjonalnością
stadium realizmu (7- 12 lat)- pojęcie Boga staje się coraz bardziej realistyczne
stadium indywidualistyczne (12- 18 lat)- tu cechą dominującą są częste wątpliwości. Odczuwana jest potrzeba zajęcia własnego stanowiska.
Najważniejsze okresy w wychowaniu dziecka to pierwsze lata jego dzieciństwa. W tym czasie rozwija się ono bardzo szybko zarówno fizycznie, jak i duchowo. Niemal z dnia na dzień zauważa się zmiany w jego wyglądzie, odnoszeniu się do otoczenia i w nabywaniu doświadczeń. Jeżeli te lata życia są tak decydujące dla wychowania i rozwoju osobowości człowieka, to można stwierdzić, że są one niemniej ważne dla uformowania się wiary i rozwoju życia religijnego.
Zdaniem E. Eriksona dominujące znaczenie w rozwoju religijności dzieci, ma pierwszy rok życia, w którym dziecko powinno doświadczyć bezwarunkowej akceptacji z strony matki.
Miłość u kołyski jest inicjacją dziecka w wielkie sprawy Boże. Później spełniają taką rolę wszystkie stosunki międzyosobowe w rodzinie. To owa codzienność życia, w której jest miłość, stanowi podstawę rozwoju religijności małego dziecka.
Dziecko szybko włącza się w przejawy życia religijnego zauważanego wokół siebie. Wcześniej wyczuwa ich znaczenie intuicyjnie niż rozumowo, stąd też religijne jego wychowanie powinno się zacząć już na „kolanach matki”. Jest to tak zwane „zaufanie pierwotne”, które później rozbudzone zostaje przez doświadczenie matczynej i ojcowskiej miłości. Czas ten jest okresem zdobywania pierwszych trwałych, choć nieświadomych doświadczeń.
W fazie areligijnej, nawet w tych rodzinach, w których akcentuje się wychowanie religijne, nie dostrzega się żadnych przejawów religijności dziecka. Tu kształtują się jednak te funkcje i mechanizmy psychiczne, które są podstawą późniejszej religijności.
Psychologia rozwojowa wskazuje, że znacznie wcześniej dziecko rozumie zachowanie się swego otoczenia, aniżeli potrafi to oznajmić słowem czy zdaniem. Dają się dziś słyszeć głosy, że rzeczywistość metafizyczna jest bliższa małemu dziecku niż świat otaczających go zjawisk.
W pierwszym roku życia kształtują się podstawy mowy dziecka. Staje się ona narzędziem ujmowania relacji między światem, a dzieckiem. W rodzinie religijnej w tym czasie mogą się ujawnić pierwsze reakcje związane z mową bierną- na słowo „Bozia” dziecko poszukuje wzrokiem, a następnie wskazuje palcem obraz religijny. Mogą pojawić się jeden lub dwa wyrazy religijne- wyraz „Amen”, który dziecko łatwo przyswaja, gdy towarzyszy modlitwie rodzinnej.
Należy powiedzieć, że te pierwsze z pozoru religijne reakcje dziecka, nie są wcale reakcjami religijnymi. Polegają z początku na drobnych nawykach, takich jak pochylanie głowy, czy składanie rąk, a wkrótce potem na powtarzaniu modlitw. Dziecko uczy się przyzwyczajeń, ale nie ma pojęcia o ich zawartości oraz znaczeniu. Dopiero stopniowo w czasie pojmuje, że chodzi tu o coś bardzo ważnego. Można te nawyki określić mianem „guasi” czyli religijnej oznaki. Nawyki tego rodzaju nie różnią się w swojej istocie od innych czynności i są wykonywane na zasadzie naśladowania rodziców.
Rozwój mowy u dziecka około drugiego roku życia wprowadza je w dalsze poznanie Boga i daje możliwość rozmów z rodzicami o Nim. Dziecko zarzuca dorosłych licznymi pytaniami. Odnoszą się one do Boga, sposoby jego bycia, właściwości czy czynności. Rozmowy o Bogu mają głównie na celu ukazanie, że On troszczy się o nas, że wszystko co nas otacza dookoła, cały piękny świat otrzymujemy od dobrego i wielkiego Boga.
Okres poniemowlęcy, w którym kształtują się psychiczne podstawy późniejszej religijności można nazwać okresem „początków religijności dziecka”.
W drugim, a głównie trzecim roku, gdy następuje rozwój mowy i myślenia, w mentalności dziecka wychowanego religijnie pojawiają się treści o charakterze religijnym. Mogą być o Bogu, o aniołach i o niebie.
Przez odkrycie swojej osoby i wyodrębnienie jej z otoczenia dziecko staje się zdolne to poznania osoby Boga, który jest wielki, wszystko wie i widzi. Ma to miejsce między trzecim, a czwartym rokiem życia. W tym już czasie przez naśladownictwo zaczyna tworzyć sobie obraz Boga poprzez obraz rodziców, głównie ojca.
Dobrze jest jeśli w tym okresie rozwoju dziecka, rodzice ukażą mu Boga w codziennym życiu. Bóg Ojciec dobry, kochający, opiekuńczy- to nie pojęcia lecz przeżycia podstawowe dla żywej, głębokiej wiary. Wszystkie je doświadcza dziecko w zetknięciu się z rodzicami, którzy kochają go. Ojciec i matka stają się dla niego „pomostem” do Boga.
Istniej współzależność między obrazem rodziców, a ideą Boga u małego dziecka. Do poznania Boga może dojść jedynie w sposób pośredni, przy pomocy rodziców. Tylko oni na podstawie szczególnej więzi z dzieckiem mogą zaspokoić najgłębsze potrzeby, dać sposobność do odpowiednich przeżyć, doświadczeń i zaktualizować rozwój wiary.
Dziecko poznaje Boga, przez naśladownictwo głównie ojca, a potem matki. Czynności naśladownicze, które bywają wykonane przez dziecko, odnoszą się do bezpośrednio zauważalnych działań, a ukazane są przede wszystkim w zabawach. W tej fazie naśladuje ono również inne formy religijności ojca i matki. Towarzyszy często im w uczestniczeniu w ceremoniach kościelnych, w świątecznych obyczajach domowych.
„(...) Idea Boga tworzy się na wzór rodziców, a cechy dostrzeżone w nich są rzutowane na Boga. Oznacza to, że Bóg jest na tym etapie w pewien sposób objawiony przez rodziców i w rodzicach.”
Rozpoczyna się w życiu dziecka jeden z najważniejszych procesów, a mianowicie rozwój osobowości religijnej poprzez osobowość rodziców. Kształtowanie się stosunku do Boga następuje głównie przez wspomnianego ojca. Zły, despotyczny rzutuje ujemnie na kształtowanie się obrazu Boga u dziecka i powoduje często, że już nigdy nie będzie ono umiało otworzyć się wobec Niego. W tym wieku dziecko nie umie oddzielić dwóch ojców od siebie.
Opanowanie podstawowego zasobu słów i podstawowych reguł języka umożliwia dziecku naśladowanie prostych modlitw. Może powtarzać za matką krótkie modlitwy słowne, nie rozumiejąc ich znaczenia, ale czuje i odbiera ogólną atmosferę modlitwy przez powagę sytuacji i zwracanie się do kogoś, kto jest ponad dorosłymi.
Przykład modlących się rodziców kształtuje jego postawę wobec modlitwy na całe życie. Jeśli widzi u swych rodziców modlitwę odmawianą mechanicznie, z pośpiechem, bez skupienia, to naśladując ich, tak samo się będzie modlić w przyszłości bez większego przekonania.
Odpowiednią modlitwą dla tej fazy życia jest wykonanie znaku Krzyża Świętego, gdzie widać łączenie gestu i słowa, co na tym etapie ma doniosłe znaczenie. Żegnanie się stanowi bezpośrednią kontynuacje gestu składania rąk połączonego z wymawianiem słowa „Amen”. Przy powtarzaniu modlitw trudnych pod względem mowy i treści, jak na przykład „Zdrowaś Maryjo”, czy „Ojcze nasz”, nie należy kłaść nacisku na poprawne wymawianie słów lecz na ich znaczenie.
Gdy rodzice modlą się z dziećmi w bezpośredni sposób, włączając różne wydarzenia dania powszedniego, to dziecko tworzy sobie taki obraz Boga, jaki może pokochać. Czując się dobrze z Nim, może zachowywać się naturalnie i z prostotą, być bezpośrednim i kochać Go. Nawiązując kontakt, darzy Go zaufaniem i przyjaźnią, należy do Niego i potrzebuje. Przez modlitwę zdobywa też doświadczenie, że Bóg troszczy się o niego, lubi go, kocha, patrzy i interesuje się nim.
Okres od czterech do sześciu- siedmiu lat, zwany okresem magicznej religijności, jest najlepszym czasem dla rozwoju i przyjęcia wiary. Dziecko jest otwarte i chłonne.
Na tym etapie rozwinięcia religijności, ważne jest uwrażliwienie na sens otaczającej nas rzeczywistości. Zasadniczym celem jest przekonanie o pełniejszej idei Boga.
Przy aktywnym współdziałaniu rodziców rozbudzona zostaje w dziecku odpowiedź na ofiarną przez Boga miłość. Ono przeżywa istniejące praktyki religijne w rodzinie. Rodzice przedstawiają mu Boga jako Stwórcę, wskazując na piękno otaczającego je świata. Ono nie umie oddzielić myśli i uczuć od rzeczywistości świata zewnętrznego. Myśląc o czymś, uważa, że to coś istnieje. Potrafi wyobrazić sobie siłę przekraczającą jego własne możliwości. Rodzice jego są wielcy, potężni, wszystko potrafią, ale Bóg jest jeszcze potężniejszy.
Dzieci są przekonane, iż Bóg widzi wszystko i wszystko wie, bo „(...) ma zawsze otwarte oczy”, „(...) ma duże oczy”, Pan Bóg wszystko wie, jest we wszystkich domach. „(...) Jest duchem i wszędzie wejdzie, nawet w taką wąską szparkę, gdzie się nie mieści bakteria.”
Lata życia dziecka- od siódmego, do dwunastego roku, psychologia religii określa jako czas religijności autorytarno - moralnej. Przejawy religijne wykazują silne uzależnienie od autorytetu, od wzorców, jakimi są ludzie znaczący w życiu dziecka, w pierwszej kolejności rodzice, wychowawcy, Kościół.
Obcując codziennie z nimi, przeważnie nieświadomie naśladuje ich sposób bycia i reagowania na różne zjawiska, wydarzenia, przekonania i oceny różnych zdarzeń. Jeśli dziecko naśladuje osobę, z którą czuje się emocjonalnie związane i którą lubi, zachodzi proces identyfikacji, a osoba ta staje się wzorem, modelem.
Prosta obserwacja postępowania rodziców wskazuje, co jest ważne, a co nie - ustala hierarchię wartości. To też zarówno słowa rodziców, ich przekazy nauki Bożej, jak i ich zachowanie, formują światopogląd dziecka.
Dostrzega się tendencje do przestrzegania moralnych przepisów rodzinnych i szkolnych oraz konsekwencje w ich przestrzeganiu, zarówno u siebie, jak i u innych.
Rodzina dokonuje wprowadzenia swego dziecka w liturgię najpierw poprzez chrzest i wspólną rodzinną modlitwę. W miarę jak dziecko dorasta, rodzice winni je zachęcać do uczestnictwa w ofierze Mszy Świętej. Wprowadzenie do udziału w Eucharystii winno być poprzedzone wyjaśnieniem na czym polega ofiara i jakie jest jej znaczenie. Jest to najlepszy czas na przekazywanie wiedzy religijnej i przekazywanie prawd wiary.
Dziecko obserwując rodziców biorących udział we Mszy Świętej i przyjmujących Pana Jezusa do swego serca, samo pragnie ich naśladować. Zostaje poruszone ich przykładem i często pyta, kiedy ono samo będzie mogło przyjąć Pana Jezusa. Dzięki temu przygotowanie do przyjęcia Chrystusa Eucharystycznego dokonuje się nie w sposób oderwany od przykładu, ale w związku z nim.
Dalszy rozwój religijny związany jest z kształtowaniem światopoglądu religijnego, co następuje w okresie dojrzewania. Światopogląd chrześcijański wiąże się z wiarą w Chrystusa, postawą myślową wobec świata i człowieka, jak i postawą społeczno - moralną. W taki sposób rozwija się pełnia chrześcijańskiej osobowości dziecka mającą swą postawę w Bogu i kształtującą się w wychowaniu.
Następują poważne zmiany w rozwoju religijnym - tak zwany etap autonomicznej religijności. Stosunek do Boga staje się bardziej bezpośredni, a jego wyobrażenie bardziej uduchowione.
Jest to czas w życiu nastolatka, w którym następuje konfrontacja osobistej religijności z magiczną i autorytatywną jej formą, procesu uduchowienia oraz usiłowania wypracowania sobie właściwego obrazu Boga. Tu pojawia się bunt, który przybiera różne formy, takie jak na przykład zmiana przynależności do określonej grupy wyznaniowej.
Dojrzałość religijna wyraża się w obrazie Boga, którego młody człowiek wytworzył w swoim umyśle. Ważne jest, by nie utożsamiać własnego Boga z Bogiem rzeczywistym
BIBLIOGRAFIA:
Cz. Walesa, Rozwój religijności człowieka. W : Psychologia religii. Z. Chlewiński, Lublin 1982
M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. W-wa 1979
S. Kuczkowski, Psychologia religii. Kraków 1993
S. Głaz, Rodzina, a jednostka. Kraków1998
A. J. Nowak, Osobowość sakramentalna. Lublin 1997
H. Święcicka, Niektóre problemy wychowania religijnego. W: Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej. F. Adamski (red) Kraków1984
J. Król, Obraz Ojca, a pojęcie Boga u dzieci. W: Psychologia religii. Z. Chlewiński (red) Lublin1982
W. Piwowarski, Dziecko. W-wa – Poznań 1984
P. Poręba, Wychowanie religijne w rodzinie. W: Miłość małżeństwo rodzina. F. Adamski(red) Kraków1978
P. Poręba, Rodzina chrześcijańska małym Kościołem. W:Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej F. Adamski (red) Kraków1984
M. Leist, Pierwsze kroki ku Bogu. W-wa1979
G. Allport. Osobowość religijna. W-wa1988
S. Wilkanowicz, Życie religijne rodziny. W:Miłość małżeństwo rodzina. F. Adamski (red) Kraków1978