WSTĘP DO DYDAKTYKI OGÓLNEJ – CWICZENIA
Literatura:
- Okoń
- Kupisiewicz
-F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2007.
F. Bereźnicki, Dydaktyka: wybrane zagadnienia, Szczecin 2007.
K. Denek, Wartości i cele edukacji szkolnej, Toruń 1994.
K. Denek, F. Bereźnicki (red.), Dydaktyka w dobie przemian edukacyjnych, Szczecin 1999.
B. Niemierko, Między oceną szkolną a dydaktyką. Bliżej dydaktyki, Warszawa 1999.
Cz. Kupisiewicz, Dydaktyka ogólna, Warszawa 2000.
Cz. Kupisiewicz, Dydaktyka ogólna: repetytorium, Warszawa 2003.
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki, Warszawa 2005.
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 2003
J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 2003.
J. Świrko-Pilipczuk (red.), Dydaktyka ogólna i nauki z nią współdziałające, Szczecin 2007.
Pedagogiczne teorie doboru kształcenia:
Materializm dydaktyczny; (encyklopedyzm) był reprezentowany np. przez J. A. Komeńskiego czy Basedowa. Głównym celem kształcenia jest przekazywanie jak największej ilości wiedzy z zakresu różnych dyscyplin naukowych. Wynikiem takiej teorii jest powstawanie przeładowanych programów nauczania, które nie są ze sobą odpowiednio skorelowane; koncepcja ta jest jednostronna - wiedza, praktyka, zdolności poznawcze - encyklopedyzm rozwija tylko wiedzę, nie dbając o resztę.
Formalizm dydaktyczny; (intelektualizm) jest koncepcją eksponującą zdolności poznawcze. Przedstawicielami tego kierunku byli: Pestalozzi, Schmidt, Dawid czy Dobrowolski. Głównym celem jest tutaj pogłębianie i rozszerzenie kształcenia, uszlachetnianie zdolności oraz zainteresowań poznawczych (czyli myślenia, uwagi, pamięci, wyobrażania, spostrzegania); dominują przedmioty instrumentalne, takie jak matematyka czy nauka języków. Celem nauczyciela miało być jedynie nauczenie swoich uczniów myślenia, gdyż to zapewniało im już wszystko inne. Również formalizm jest jednostronną teorią, koncentrujące się jedynie na zdolnościach poznawczych uczniów.
Utylitaryzm dydaktyczny;- eksponuje praktykę, głównym przedstawicielem był John Dewey. Według utylitarystów najważniejszą i jedyną dziedziną jest tutaj praktyka, zatem i ta teoria jest jednostronna.
Teoria problemowo - kompleksowa - jej twórca to Bogdan Suchodolski. Uważał on, iż w miejsce dotychczasowego informacyjno- systematycznego układu należy wprowadzić układ problemowo - kompleksowy materiału nauczania, który polegał by na tym, iż uczono by poszczególnych przedmiotów w sposób kompleksowy. Przedmiot działalności poznawczej powinny stanowić problemy w postaci treści kształcenia, np. dział w walce o pokój, wychowywanie patriotów lub kosmopolitów, myślenie globalne, alternatywne, itp.
Strukturalizm - autorem tej koncepcji jest Kazimierz Sośnicki. Uważał on, iż należy zachować przedmiotowy układ treści nauczania jednocześnie dążąc do uporządkowania ich, czego najlepszy sposób stanowi strukturalizacja treści, a więc wyodrębnienie w nich poszczególnych przedmiotów nauczania, elementów podstawowych oraz wtórnych, co tworzy pewien szkielet, który można odpowiednio wzbogacać odpowiednimi treściami, eliminować pewne treści czy dokonywać ich reinterpretacji
Egzemplaryzm - jego twórcą Hanz Schenert, który postulował zastąpienie systematycznego układu treści nauczaniem, które by się opierało na odpowiednich przykładach, wzorach postępowania czyli egzemplarzach. Uczenie się na gruncie tej teorii pojmowane jest jako poznawanie określonych egzemplarzy; na jej podstawie powstała koncepcja nauczania paradygmatycznego (paradygmat - przykład, wzór). Kształcenie to charakteryzuje się stosowaniem egzemplarzy tematycznych, etapowości itp.
Materializm funkcjonalny - jego twórcą był W. Okoń. Teoria ta zakłada, iż istnieje integralny związek poznania z działaniem, zatem treści kształcenia mają uwzględniać poznawanie rzeczywistości oraz gromadzenie o niej wiedzy. Funkcjonowanie owej wiedzy powinno zachodzić w świadomości i działalności intelektualnej ucznia, jak i w jego działalności praktycznej służącej przekształcaniu rzeczywistości.
Teoria programowania dydaktycznego; w przeciwieństwie do opisywanych dotychczas teorii , stanowi odpowiedź nie tyle na pytanie czego uczyć na określonym szczeble dydaktyczno wychowawczym, co raczej jak to czynić w sposób optymalny. Dlatego też rzecznicy tej teorii przywiązują dużą wagę do starannej analizy treści kształcenia , a zwłaszcza składających się na tę treść wiadomości oraz zachodzących między nimi związków w tym celu posługują się przeważnie metodą tzw. macierzy dydaktycznych oraz metodą grafów.
Treści kształcenia – całokształt podstawowych wiadomości oraz umiejętności z zakresu różnych dziedzin, które są przewidziane do realizacji w trakcie kształcenia.
Treści kształcenia według Wincentego Okonia powinny spełniac następujące warunki:
Wymagania dotyczące uczącego się człowieka stawiane z punktu widzenia uczniów:
- koniecznośc dostosowania treści do indywidualnych możliwości uczniów psychicznych, społecznych i rozwojowych
- koniecznośc dostosowania treści do potrzeb uczniów
Wymagania dotyczące zmieniającego się społeczeństwa:
- koniecznośc respektowania możliwości społeczności
- koniecznośc respektowania potrzeb społeczności
- koniecznośc uwzględniania takich obszarów tematycznych jak ojczyzna, naród, życie społeczne i obywatelskie, edukacja, praca zawodowa czy rodzina
Wymagania dotyczące rozwoju nauki i kultury:
- treści kształcenia w zakresie kultury mają umożliwac poznanie określonych dóbr kultury, wytwarzanie różnych wartości kulturowych
- treści kształcenia w zakresie nauki powinny obejmowac cztery elementy składowe nauki:
*fakty naukowe
*pojęcia naukowe
*prawa nauki
*teorie naukowe
Czesław Kupisiewicz wymienia następujące grupy wymagań dotyczące treści kształcenia:
Społeczne, zawodowe, kulturowe
Naukowe
Psychologiczne
Koniecznośc zachowania korelacji wewnątrz-przedmiotowej i między-przedmiotowej
Łączenie teorii z praktyką
Koniecznośc strukturalizacji wiedzy w przypadku gdy treści jest zbyt wiele
Koniecznośc egzem plastycznego układania treści, czyli w linowy, koncentryczny lub spiralny sposób
Główne zarzuty w treści kształcenia:
Współcześni dydaktycy postulują następujące zmiany w zakresie kanonów kształcenia:
należy łącznie ujmowac cele oraz treści kształcenia ( zakładane wyniki, metody oraz organizację pracy dydaktycznej)
należy złagodzic ostre progi programowe pomiędzy niższymi i wyższymi szczeblami kształcenia
należy mieć świadomośc iż szkoła nie jest już jedynym źródłem wiedzy dla uczniów
należy pamiętac, iż współczesny człowiek musi się borykac z różnymi, jeszcze niedawno niespotykanymi problemami (np. globalnymi)
powinno się integrowac pokrewne przedmioty i wspólne treściowe obszary, bloki tematyczne
należy zastąpic postulat mówiący iż należy uczuc jak najwięcej oraz coraz dłużej, na postulat: uczyc tyle ile trzeba, tak najdłużej jak się da
Współczesny kanon kształcenia ogólnego powinien spełnia następujące warunki:
uczyc w jaki sposób życ
w jaki sposób się uczyc, by przyswajac nową wiedzę w ciągu całego swojego życia
jak myślec w sposób swobodny a zarazem krytyczny
jak kochac świat oraz starac się go czynic bardziej ludzkim
jak samodzielnie się rozwijac w swojej twórczej pracy
Zasady kształcenia:
Zasady nauczania
(wg Kupisiewicza) to normy postępow. dydaktycznego których przestrzeganie pozwala n-lowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajać im naukowy pogląd na świat oraz wdrażać do samokształcenia.
(wg Okonia)- to ogólne normy postępow. dydaktycznego określające jak należy wcielać w życie cele dydaktyczne. Zasady naucz. czerpią swą treść gł. z analizy procesu naucz. w szkole.
1) Z. systematyczności- powinna być dokładnie przestrzegana w codziennej pracy n-la i uczniów bo wymaga ona rytmiczności w pracy i skrupulatności w spełnianiu codziennych obowiązków szkolnych. Zaniedbywanie tych obowiązków przejawiające się w opuszczaniu zajęć szkolnych lub w słabym do nich przygotowaniu przyczynia się do powstawania luk w wiadomościach, do niedostatecznego rozwoju umiejętności uczniów.
2) Z. poglądowości- przestrzeganie tej zas. przez n-li ma się przyczynić do usunięcia z procesu nauczania - uczenia się wszelkiego werbalizmu tj. zastępowania przedmiotów przez oznaczające je ale często nie znane uczniom wyrazy. Zas. ta domaga się oparcia całej nauki szkolnej na poznawaniu samej rzeczywistości a więc konkretnych rzeczy, zjawisk, procesów i stosunków lub przynajmniej ich obrazowych przedstawień. Uczeń poznając treść musi rzeczywiście kojarzyć z nią odpowiednie słowa.
3) Z. samodzielności- samodzielność działania uwzglednia rodzina i szkoła przez stopniowe wdrażanie dzieci i młodzieży poczynając od wieku przedszkolnego i wczesnoszkolnego do samodzielnego wyboru i planowania pracy, wykonywania pracy, sprawdzania wykonanej pracy. N-l kształtuje u uczniów myślenie samodzielne wtedy gdy: - wdraża ich do formułowania problemów,- uczy ich samodzielnego rozwiązywania,- przyzwyczaja młodzież do sprawdzania uzyskanych odpowiedzi.
4.Z. związku teorii z praktyką- służy przygotowaniu dzieci i młodzieży do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w różnorakich sytuacjach praktycznych, do przekształcania otaczającej rzeczywistości. Formy realizacji tej zasady mogą być rozmaite gdyż czynności praktyczne w działaniu człowieka spełniają różnorakie funkcje. Funkcje te mogą się sprowadzać do łączenia teori z praktyką i traktowania tego związku jako źródło wiedzy o świecie, jako kryterium prawdziwości tej wiedzy. Łącząc teorie z prakt. łatwiej pojąć sens omawianej zasady.
5. Z. efektywności- obszar na jakim funkcjonuje ta zas. zawiera się między celami kształcenia a osiągnięciami szkolnymi. Zas. dot. funkcjonowania i optymalizacji takich czynników jak: metody pracy n-li i uczniów, ilość czasu zadaniowego, wiadomości i sprawności uczniów a także inteligencja, zdolności uczniów, wykszt. i kultura pedagogiczna n-li oraz środowisko rodzinne i rówieśnicze.
6. Z. przystępności (stopniowania trudności)- przy doborze materiału nauczania n-l musi brać pod uwagę przystępność dla uczniów, a także dostosowywać metody nauczania do ich poziomu aby umożliwiały im w maksymalnym stopniu pracę zarówno na lekcji jak i podczas zajęć pozalekcyjnych. Stopniowanie trudności w nauczaniu polega na przechodzeniu: - od tego co bliskie do tego co dalsze, - od łatwiejszego do trudniejszego, - od znanego do nieznanego.
7. Z. indywidualizacji i uspołecznienia- czyli związku interesów jednostki i zbiorowości. Szk. tradycyjna nastawiona jest na traktowanie ucznia jako jednostki izolowanej od innych członków zbiorowości. Taka szk. nie przygotowuje młodzieży do udziału w życiu zawodowym i społecznym. Chodzi tu o uspołecznienie uczniów i stworzenie pełnowartościowej istoty społecznej poprze danie mu szans zdobycia takiej wiedzy o świecie i takich kwalifikacji ogólnych i zawodowych aby mógł stać się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa a zarazem w tym społeczeństwie realizował swoje indywidualne cele życiowe. Kupisiewicz dodaje ponadto: z. operatywności wiedzy uczniów- polega na posługiwaniu się zdobytą wiedzą w pracy szkolnej i pozaszkolnej i wykorzystywanie jej w sposób świadomy i planowy. Wiedza bierna przekształca się w operatywną.
10 głównych zarzutów wobec współczesnych treści kształcenia:
Encyklopedyzm; wiedza faktograficzna oraz werbalizm(sposób realizacji treści)
Historyzm; wiedza dotycząca przeszłości przeważa nad wiedzą dotyczącą teraźniejszości oraz przyszłości
Addytywizm; dodawania coraz to nowszych treści kształcenia przy braku eliminacji dotychczasowych
Przeciążenie; czyli przeładowanie programów nauczania
Uniformizm (jednolitośc); brak dyferencjacji czyli różnicowania treści kształcenia
Jednostronnośc; preferowanie danego typu treści kształcenia, np. „wiedziec, że…” przeważa nad „wiedziec jak…” lub „wiedziec, dlaczego…”
Akademizm; teoretyzowanie dezintegracja wiedzy
Izolacjonizm; brak więzi z codziennym życiem
Nieprzystosowanie; do psychofizycznych możliwości uczniów
Niedostateczne uwzględnienie potrzeb społeczeństwa o charakterze globalnym i przyszłościowym, nieporuszanie takich zagadnień jak zagrożenie nuklearne, dewastacja środowiska naturalnego człowieka, zła gosp. Zasobami energii oraz surowców naturalnych, zagrożenia cywilizacyjne tj. narkomania, terroryzm, przestępczośc czy fanatyzm itp.
Potrzeby kierujące dążeniami samokształcenia:
Potrzeba zwiększenia osobistego prestiżu
Posiadania pozytywnej samooceny
Poznania i rozumienia
Własnej wartości
Potrzeba sprawnego działania
Cele samokształcenia:
Rozwój sfery intelektualnej
Rozwój osobowości
Utylitarny
Bezinteresowny
Drogi prowadzące do samokształcenia:
Wyrabianie pozytywnych przyzwyczajeń
Nauczyc się jak się uczyc
Pobudzanie do poszukiwania i rozwijania indywidualnych form pracy umysłowej
Trzy stadia przygotowania do samokształcenia:
Działalnośc adaptacyjna realizowana głównie przez szkołę
Integracja kształcenia, samokształcenia dokonywana w szkole i po za szkołą
3 rodzaje aktywności ludzkiej:
*intelektualna-poznawanie
*emocjonalna - przeżywanie
*praktyczna – zmienianie świata i siebie
3. Różne postaci pracy samokształcenia powiązanej z twórczością
Stopnie wdrażania samokształcenia:
Elementarny; polegający na opanowaniu technicznych umiejętności pracy samokształcenia
Wyższy; oznaczający rozwinięcie pewnych zdolności intelektualnych
Najwyższy; równoznaczny z wtajemniczeniem w metody pracy naukowej i wyrobieniem postawy refleksyjno – badawczej
Wdrażanie do samokształcenia :
Pośrednie np. od innych źródeł niż szkoła
Bezpośrednie np. książki, filmy, kino
Techniki samokształcenia:
Świadome i samodzielne planowanie i organizowanie swojej pracy
Zdobywanie umiejętności potrzebnych do realizacji procesu kształcenia tj. obserwacja, korzystanie z wykładu, korzystanie z podręczników, dobór lektur itp.
Zdobywanie umiejętności notowania i pierwszego opracowania materiału w postaci planu, tabel, streszczenia itd.
Zdobywanie umiejętności korzystania z pozatekstowych źródeł informacji
Zdobywanie umiejętności prawidłowego rozumienia poznawanych treści
Definicja zadania domowego:
W. Okoń mianem pracy domowej uczniów określa formę obowiązkowych wykonywanych zwykle w domu, zajęc szkolnych uczniów, których celem jest rozszerzenie, pogłębianie i utrwalanie ich wiedzy oraz wdrażanie do samodzielności w posługiwaniu się wiedzą, w zbieraniu informacji, w dokonywaniu obserwacji, rozwiązywaniu zagadnień oraz pisemnym ich opracowaniu.
Funkcje zadania domowego:
opanowanie umownego materiału
utrwalenie przyswojonego materiału
kształcenie umiejętności i nawyków
rozwijanie samodzielności i twórczości uczniów
Ogólny podział zadania domowego:
opanowanie nowego materiału
utrwalanie materiału przyswojonego
kształtowanie umiejętności i nawyków
rozwijanie samodzielności i twórczości uczniów
Podział zadania domowego ze względu na relację:
zajęcia polekcyjne
zajęcia uzupełniające
zajęcia przedlekcyjne
Nauczanie problemowe:
Zespół czynności takich jak organizowanie sytuacji problemowych, formułowanie problemów, udzielanie uczniom niezbędnej pomocy w rozwiązywaniu problemów i sprawdzaniu tych rozwiązań, wreszcie kierowanie procesem systematyzowania i utrwalania tak uzyskanej wiedzy (Okoń)
Problem (Okoń) – to zadanie wymagające pokonania jakiejś trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym przy udziale aktywności badawczej podmiotu.
Pseudoproblem :
1) wynika z traktowania każdej trudności jako problemu,
2) zadania, które nie wymagają samodzielnego myślenia,
zadania, które były problemami dla dzieci, ale przestały być z chwilą znalezienia rozwiązania,
3) zadania tak sformułowane, że dzieci nie są w stanie na nie odpowiedzieć,
4) pytania zawierające fałszywe założenia,
5) pytania zawierające odpowiedź.
Sytuacja problemowa – to taka sytuacja, której podmiot chce jakieś trudne dla siebie zadanie rozwiązać, lecz brak mu do tego wystarczających danych i musi o nie zabiegać.
Rozpoznanie rodzaju problemu (Kruszewski, s.117):
1. problemy orientacyjne – decyzyjne – wykonawcze.
2. problemy „odkryj” – „wynaleź” – („przenieś ze stanu w stan”).
3. problemy otwarte – zamknięte.
4. problemy o jednym rozwiązaniu (konwergencyjne) – o kilku rozwiązaniach
(dywergencyjne).
d y w e r g e n c y j n e – mają wiele rozwiązań, których wartość może być taka sama lub
które można uszeregować według wartości.
Dwa rodzaje myślenia:
- produktywne – samodzielne, polega na wytwarzaniu nowych informacji (szkoła progresywistyczna)
- reproduktywne – niesamodzielne, sprowadza się do odtwarzania i stosowania posiadanych informacji (szkoła tradycyjna)
Heurystyczne – zachodzi w procesie rozwiązywania problemów
5 ogniw (Dewey):
- odczucie trudności,
- wykrycie jej i określenie,
- nasuwanie się możliwego rozwiązania (hipotezy),
- wyprowadzanie wniosków z przypuszczalnego rozwiązania,
- obserwacja i eksperymenty sprawdzające to przypuszczenie.
ETAPY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMU (Kruszewski, s.122):
Czynności ucznia :
I. Przygotowawczy
1. Powstanie potrzeby rozwiązywania problemu, gdy :
a) w wyniku rozpatrzenia sytuacji uczeń jest z niej
niezadowolony (uczeń decyduje, czy problem wart jest rozwiązania)
b) problem zostaje przekazany uczniowi w gotowej postaci przez nauczyciela (kto inny decyduje, czy problem wart jest rozwiązania)
2. Określenie ważnych właściwości problemu
3. Sformułowanie pytań i hipotez
4. Opracowanie planu i strategii rozwiązania
5. Zlokalizowanie źródeł potrzebnych informacji
6. Gromadzenie potrzebnych informacji
II. Inkubacyjny
7. Organizowanie informacji, analizowanie, ocenianie
ich i interpretowanie; możliwa przerwa w pracy nad
problemem, możliwe zmiany decyzji o źródłach i zapotrzebowaniu na informacje
III. Olśnienia
8. Gromadzenie i tworzenie wstępnych rozwiązań
problemu bazujących na uzyskanych informacjach, zebranych pytaniach i hipotezach
IV. Wykonawczy
9. Wypracowanie i zademonstrowanie (uzewnętrznienie
rozwiązania)
V. Oceny
10.Szacowanie trafności rozwiązania – na ile trafnie
odpowiada na pytanie i rozwiązuje problem. Jeśli
rozwiązanie nie zadawala, czynności z poprzednich
etapów są powtórnie analizowane i podjęta decyzja
co zrobić, żeby poprawić rozwiązanie.
Zalety lekcji problemowej:
- lepsze opanowanie wiedzy przez ucznia,
- kreatywność,
- efektywność,
- możliwość przekazania większego zakresu wiedzy,
- dłuższy czas pracy, ale dłużej się pamięta,
- możliwość pracy w grupie – wzrost aktywności,
- mechanizm transferu wiedzy na nowe sytuacje.
Koncepcja kształcenia wielostronnego
U podstaw teorii kształcenia leżą trzy typowo ludzkie funkcje osobowości:
- poznawanie świata i siebie
- przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości
- zmienianie świata
Uwzględnia ona podstawowe rodzaje działalności ludzkiej:
aktywność intelektualną zmierzającą do poznawania świata i siebie realizuje uczący się podmiot w dwojaki sposób. Przede wszystkim więc przyswaja nagromadzoną przez ludzkość wiedzę, korzystając z pomocy nauczycieli i z licznych źródeł tej wiedzy. Ale jednocześnie znaczną część tej wiedzy odkrywa sam, rozwiązując odpowiednio dobrane problemy i doskonaląc w ten sposób własne zdolności twórcze w dziedzinie intelektualnej.
aktywność o charakterze emocjonalnym, dotyczącą stosunku człowieka do wartości. Polega ona na przeżywaniu wartości i ich wytwarzaniu.
aktywność praktyczną, która polega na jego osobistym udziale w przekształcaniu rzeczywistości. Ma również swoje dwie strony. Wymaga więc poznania wiedzy o rzeczywistości, którą jednostka ma zmienić lub stwarzać. Wiedza staje się tu bezpośrednio użyteczna w twórczości technicznej i w procesach pracy produkcyjnej, dając wiedzę o świecie i znajomość wzorów przekształcania rzeczywistości, szkoła ma jednocześnie wszelkie dane na to, aby przysposabiać sowich wychowanków do rozwiązywania nowych problemów.