ZLODOWACENIA

Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu – około 1,87 mln lat temu – nastąpiły głębokie i gwałtowne zmiany klimatyczne o zasięgu globalnym. Duże opady śniegu i ujemne temperatury powietrza na znacznych obszarach Ziemi przyczyniły się do powstania olbrzymich lądolodów. W ten sposób zapoczątkowana została epoka lodowcowa zwana plejstocenem (patrz też rozdział Geologiczne dzieje Ziemi).

Głównym ośrodkiem zlodowacenia w Europie była Skandynawia. W wyniku rytmicznych zmian klimatu – po fali zimna następowało ocieplenie – lądolód kilkakrotnie rozprzestrzeniał się na znaczne obszary naszego kontynentu (maksymalnie zajął obszar około 5 mln km²), po czym w okresach cieplejszych wycofywał się (topniał).

Wkraczanie – transgresja – lądolodu na dany obszar w okresach chłodnych określana jest jakoglacjał (zlodowacenie). Natomiast wycofywanie się – recesja – czaszy lodowej z danego terenu tointerglacjał.

Podczas glacjałów zdarzały się mniejsze, oscylacyjne ruchy lądolodu, które nie wiązały się jednak z pełnym ustąpieniem lodowca. Były to stadiały lub fazy (okresy narastania lądolodu) orazinterstadiały (okresy cofania się lądolodu). 
Glacjologowie uważają, że na obszar Polski lądolód skandynawski nasuwał się czterokrotnie, czyli mieliśmy 4 glacjały. Przyjmuje się także, że holocen – okres, w którym obecnie żyjemy - jestinterglacjałem, a po nim nastąpi ponownie zlodowacenie.
Kiedy obszar Polski w mniejszym lub większym stopniu pokrywała czasza lodowca skandynawskiego, w wysokich górach (Tatrach i Karkonoszach) rozwijały się lokalne lodowce górskie.

1. Zlodowacenie podlaskie (Günz) – objęło swym zasięgiem tylko Polskę Północno-Wschodnią i fragment Pobrzeża Szczecińskiego; na zachodzie kraju nie znaleziono śladów tego najstarszego zlodowacenia.

2. Zlodowacenie południowo- polskie (Mindel) – jego maksymalny zasięg (zlodowacenie Sanu II) to jednocześnie największe rozprzestrzenienie się lądolodu na obszarze naszego kraju; pokrywa lodowa dotarła wówczas aż do północnych stoków Karpat i Sudetów (400 m n.p.m.), wciskając się w obszary kotlin i dolin śródgórskich; góra Ślęża i najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich wyłaniały się spod lodu jako nunataki*.

3. Zlodowacenie środkowopolskie (Riss) – podczas stadiału maksymalnego lodowiec dotarł do Sudetów oraz północnej krawędzi Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej; wykorzystując orografię terenu lądolód “wcisnął się” w przełom Wisły, Kotlinę Raciborską oraz przykrył znaczną część Wyżyny Śląskiej i Niecki Nidziańskiej.

4. Zlodowacenie północnopolskie (Würm) – granicę maksymalnego rozprzestrzenienia się lądolodu (faza leszczyńska) w czasie tego najmłodszego glacjału wyznacza linia biegnąca od okolic Gubina przez Zieloną Górę, Leszno, na północ od Konina w kierunku Płocka, a następnie na wschód od Wisły przez Nidzicę, Szczytno, Grajewo i Augustów w stronę Grodna.

* nunatak (w języku Eskimosów “czarna skała”) – skaliste wzniesienie (zazwyczaj turnia) otoczone dookoła pokrywą lodową 

Procesy endogeniczne (wewnętrzne – wywołane energią z wnętrza Ziemi):
- trzęsienia Ziemi
- plutonizm
- wulkanizm
- ruchy górotwórcze
- ruchy lądotwórcze

RUCHY GÓROTWÓRCZE

Góry – jednostki morfologiczne o dużej wysokości względnej i bezwzględnej i dużym zróżnicowaniu rzeźby.
Górotwory – zespół warstw skalnych poddanych razem ruchom górotwórczym.
Monoklina – nachylenie warstw skalnych w jednym kierunku. 

Deformacje tektoniczne:

a). ciągłe (nie doszło do przerwania ciągłości warstw skalnych) – fałdy
- stojący
- pochylony
- obalony
- leżący
- przewalony

b). nieciągłe (warstwy skalne zostały rozerwane) – uskoki
- normalny
- odwrócony
- przesuwczy

Antyklina – wypukła część fałdu
Synklina – wklęsła część fałdu
Zrąb tektoniczny – ograniczony uskokami blok wypiętrzony w stosunku do obszarów sąsiednich
Zapadlisko tektoniczne – ograniczony uskokami blok obniżony w stosunku do obszarów sąsiednich

1. Góry fałdowe (Karpaty, Himalaje)
2. Góry zrębowe (Sudety)
3. Góry wulkaniczne (Kilimandżaro, Kenia, Ruwenzoi, Góra św. Anny)
4. Góry kopułowe (Black Hill Mountains)

TRZĘSIENIA ZIEMI

Trzęsienie ziemi – gwałtowne uwolnienie znacznej ilości energii mechanicznej spod powierzchni ziemi. 
Fale:
- podłużne (P) – najszybsze, ulegają załamaniu podczas przechodzenie przez ośrodki o różnych właściwościach
- poprzeczne (S) – mogą przemieszczać się jedynie w ciałach stałych
- powierzchniowe (L) – wędrują wzdłuż powierzchni skorupy ziemskiej

Hipocentrum – miejsce, gdzie rodzi się trzęsienie ziemi. Jego odpowiednik na powierzchni ziemi to epicentrum. 

Rodzaje trzęsień ziemi:
a). tektoniczne – wywołane ruchami tektonicznymi
b). wulkaniczne – towarzyszą erupcji wulkanów
c). zapadliskowa
- antropogeniczne (wywołane działalnością człowieka)
- samoistne (gdy zapada się np. grota)

Typy obszarów sejsmicznych
- sejsmiczne (Pacyfik, zachodnie wybrzeża obu Ameryk, Alpy, Himalaje, basen Morza Karaibskiego, grzbiety śródoceaniczne, Japonia
- pensejsmiczne (obszary wokół obszarów sejsmicznych, Antarktyka, stare górotwory paleozoiczne, pasma górskie Europy Środkowej)
- asejsmiczne (północna Ameryka Pn, wsch-pd Ameryka Pd, Grenlandia, Australia poza wsch wybrzeżem, Indie, północna Europa)

Skutki trzęsień ziemi – ofiary w ludziach, straty materialne, zmiany rzeźby terenu, modyfikacje położenia wód podziemnych)
Zapobieganie – przewidywanie i specjalne techniki budowlane. 

WULKANIZM I PLUTONIZM

Wulkanizm – zespół zjawisk polegających na wydostaniu się lawy i substancji towarzyszących na powierzchnię ziemi. 

Plutonizm – zjawiska związane z lokalnym upłynnieniem skał w litosferze, wnikaniem powstałej w ten sposób magmy w nadległe skały oraz krystalizacji skał pod powierzchnią ziemi. 

Magma – płynny stop różnych związków chemicznych. 

Lawa – jest to magma, która wydostawszy się na powierzchnię utraciła większość składników lotnych. Może się wydobywać wzdłuż szczelin (erupcje szczelinowe) lub przez pojedynczy otwór krateru (erupcje centralne)

Intruzja – ciało skalne występujące w obrębie skał starszych. Efekt zjawisk plutonicznych. 

a). niezgodne (przecinają pierwotne powierzchnie strukturalne w skałach)
- batolity
- dajki

b). zgodne (układają się równolegle do powierzchni strukturalnych w skałach)
- sille (żyły pokładowe)
- lakolity
- lapolity

Z wulkanu wydostają się lawa, skały piroklastyczne, bomby wulkaniczne, lapille, piaski i popioły wulkaniczne, para wodna. 

Erupcje szczelinowe – mają zazwyczaj spokojny przebieg, dostarczają ponad 80% materiału wulkanicznego, większość ma miejsce w strefach ryftowych grzbietów oceanicznych)

Erupcje centralne – przebiegają punktowo, nagromadzony materiał wydostaje się w kominem wulkanicznym – na końcu krater. 

Rodzaje wulkanów:
- eksplozywne – wybuchają gwałtownie, wyrzucają jedynie materiał piroklastyczny i gazy
- efuzywne
- lawowe – wyrzucają tylko lawę

- tarczowe – powstałe w wyniku rozpływania się rzadkiej i mało lepkiej na dużej odległości. Masywne i szerokie, nachylone 5º. Mauno Loa, Kilanea, Hekka, wzdłuż grzbietów oceanicznych i pod plamami gorąca. 

- stratowulkany – wyrzucają na zmianę lawę i materiał piroklastyczny. Stanowią większość wuklanów na obszarach lądowych. Wybuchają gwałtownie, nachylone 20-30º. Etna, Wezuwiusz, Krakatau, Fudżijama. 

Procesy postwulkaniczne mogą utrzymywać się długo po wygaśnięciu wulkanów. Należą do nich głównie wyziewy gazów o różnej temperaturze. 

METAMORFIZM

Metamorfizm – zespół procesów odbywających się pod wpływem podwyższonej temperatury, ciśnienia panujących w głębi ziemi i prowadzących do zmian składu mineralnego i budowy starszych skał magmowych i osadowych. 

Czynniki warunkujące metamorfizm:
- temperatura (powoduje rekrystalizację i sprzyja utlenianiu substancji lotnych)
- ciśnienie (podwyższa temperaturę topnienia, prowadzi do zmian kształtu ziaren)
- obecność substancji lotnych i gazowych

Rodzaje metamorfizmu:
- termiczny – przebiega pod wpływem podwyższonej temperatury
- regionalny – obejmuje ogromne obszary, występuje w strefach subdukcji
- dyslokacyjny – występuje w strefach gdzie występują naciski boczne
- zderzeniowy – spowodowany uderzeniami meteorytów o powierzchnię ziemi.

Skala metamorfizmu zależy do głębokości na jakiej zachodzą przeobrażenia. 
Najpłytsza strefa (wysokie ciśnienie kierunkowe, małe statyczne, niska temperatura) – łupki i fyllity

Większe głębokości – gnejsy i amfibolity
Najgłębiej – granulity i ekolity. 
Rudy żelaza. 
granit – gnejs
glina – tylit
łupki
Intensywność procesów rośnie wraz z głębokością. 

PROCESY LĄDOTWÓRCZE

Ruchy górotwórcze – polegają na fałdowaniu i wypiętrzaniu się mas skalnych. Towarzyszą im zwykle trzęsienia ziemi. 

Ruchy lądotwórcze – długotrwałe i powolne pionowe ruchy płyt litosfery lub jej fragmentów, nie wywołujące znacznych deformacji skorupy ziemskiej.

Ruchy pionowe – ruchy zaznaczające się niewielkimi i zwykle powolnymi przemieszczeniami pionowymi lub rzadziej poziomymi. 
- Transgresja – wkraczanie morza na jakiś teren.
- Regresja – wycofywanie się morza z lądu. 
- Izostazja – dążność mas skalnych do zachowania równowagi grawitacyjnej. 

Ruchy eustatyczne – ogólnoświatowe zmiany poziomu morza
Konsekwencje ruchów eustatycznych:
a). pozytywne – powstanie grubych serii skał osadowych (węgiel brunatny, kamienny, wapienie)
b). negatywne – obniżanie się lądu:
- zalewanie terenów nadbrzeżnych
- degradacja gruntów
- utrudnienie dostępu do portów

Tereny podwyższające się: płw. Skandynawski, Wyspy Brytyjskie, płw. Indyjski, Grenlandia, wsch. wybrzeże Afryki na granicy z Morzem Czerwonym, Zatoka Meksykańska

Tereny obniżające się: wsch. część Ameryki Pd., Holandia, pd. część Afryki, Żuławy.

Wnętrze kuli ziemskiej budują 3 koncentryczne geosfery różniące się składem i cechami fizycznymi. Są to – licząc od powierzchni – skorupa, płaszcz i jądro. Są one porozdzielane wyraźnymi powierzchniami nieciągłości, które można wykryć metodami sejsmicznymi.

Litosfera, sklerosfera – zewnętrzna sztywna powłoka Ziemi obejmująca skorupę ziemską i warstwę perydotytowązaliczaną do górnej części płaszcza ziemskiego. Termin "litosfera" jest często błędnie używany jako zamiennik terminu "skorupa ziemska". Litosfera jest pojęciem szerszym niż skorupa ziemska. Jest ściśle związana z biosferą oraz hydrosferą, a także atmosferą. Miąższość litosfery wynosi od ok. 10-100 km a jej temperatura dochodzi do 700°C.

Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje litosfery: kontynentalną i oceaniczną. Występuje też litosfera pośrednia nazywana sublitosferą.

Rodzaje litosfery

• Litosfera kontynentalna - litosfera w częściach globu zajętych przez płyty kontynentalne. Składa się na nią skorupa kontynentalna i warstwa perydotytowa.

• Litosfera oceaniczna - występuje pod oceanami. Składa się na nią skorupa oceaniczna i warstwa perydotytowa.

• Litosfera suboceaniczna (paraoceaniczna) - stanowi strefę przejściową pomiędzy obiema tymi strefami

Granice między płytami litosfery

Płyty litosfery są w nieustannym powolnym ruchu. Szacuje się, że w ciągu roku przesuwają się na odległość rzędu kilku cm.

W zależności od typu płyt (oceaniczne lub kontynentalne) oraz kierunku ich ruchu, pomiędzy płytami występują różne granice.

Pamiętaj o dwóch charakterystycznych rodzajach granic:

• strefach ryftu, gdzie płyty oddalają się od siebie. Tworzą się szczeliny (ryfty), przez które wypływa magma. Ta gorąca materia, zastygając, buduje nową skorupę ziemską. Ryfty najczęściej występują wzdłuż grzbietów oceanicznych, zazwyczaj w środkowych częściach oceanów, ale istnieją też ryfty kontynentalne (np. Wielki Rów Afrykański).

• strefach subdukcji, gdzie dochodzi do kolizji, czyli zderzania się płyt (oceanicznej z kontynentalną). Płyta oceaniczna zapada się pod kontynentalną. W tych strefach tworzą się rowy oceaniczne.

Skały osadowe powstają w wyniku nagromadzenia, a następnie osadzenia produktów wietrzenia starszych skał, a także elementów roślinnych i zwierzęcych w różnym stopniu rozkładu, jak również mogą się wytrącać z roztworów wodnych.

• Skały osadowe dzielimy na:

  • skały okruchowe (klastyczne)

  • skały ilaste

  • skały pochodzenia chemicznego i organicznego

• Procesy uczestniczące w genezie powstania skał osadowych:

  • wietrzenie

  • transport

  • sedymentacja

  • diageneza

SEDYMENTACJA

Sedymentacja jest procesem osadzania się (depozycji) materiału w określonym środowisku

sedymentacyjnym. W wodach płynących (rzekach) sedymentacja rozpoczyna się tam, gdzie zmniejsza się siła nośna rzeki lub tam, gdzie nagromadziło się więcej materiału niż rzeka może unieść. Podobnie, sedymentacja wietrzna (eoliczna) ma miejsce tam, gdzie spada siła nośna wiatru, najczęściej po stronie zawietrznej pasma górskiego. Sedymentacja lodowcowa rozpoczyna się wraz z zatrzymaniem się i cofaniem czoła lodowca. W jeziorach i morzach sedymentacja przebiega najczęściej spokojnie, poprzez grawitacyjne opadanie zawieszonych okruchów i resztek organicznych lub też poprzez gromadzenie się na dnie substancji mineralnych wytrącanych z roztworu wodnego.

Istnieją trzy główne typy środowisk sedymentacyjnych:

1. Środowisko morskie to główny obszar sedymentacji osadów zarówno współczesnych, jak i powstałych w przeszłości geologicznej. Morza są ostatnim etapem depozycji osadów powstałych na lądzie i w środowiskach przejściowych. W nich właśnie utworzyła się większość skał osadowych skorupy ziemskiej. Wyróżnia się cztery główne typy osadów morskich:

   • osady litoralne piaski, żwiry i skały pokrewne,

   • osady szelfowe W sprzyjających warunkach rozwijać się tu mogą rafy koralowe i litotamniowe,

   • osady batialne, odkładane na stokach cokołów kontynentalnych do głębokości 4000 m i reprezentowane głównie przez muły i osady piaszczyste,

   • osady abysalne, gromadzące się na dnie wielkich głębin oceanicznych i reprezentowane głównie przez muły głębinowe.

2. Środowisko kontynentalne jest bardzo zróżnicowane, co w dużym stopniu determinowane jest przez klimat. Wyróżnia się tu kilka środowisk sedymentacyjnych: pustynne, rzeczne, jeziorne,bagienne i lodowcowe.

   • w środowisku pustynnym  w środowisku rzecznym, w środowisku jeziornym,

   • w środowisku bagiennym, w wyniku akumulacji materii roślinnej, w zależności od rodzaju procesu rozkładu, tworzą się obecnie różnego rodzaju torfy, które stanowić mogą materiał wyjściowy dla pokładów węgli brunatnych i kamiennych.

   • w środowisku lodowcowym powstają różnego rodzaju utwory, jak iły warwowe, gliny zwałowe, piaski fluwioglacjalne itp.

3. Środowiska przejściowe związane są z akumulacją przybrzeżną, lagunową, estuariową oraz deltową. W środowiskach tych zaznaczają się wpływy zarówno środowisk kontynentalnych, jak i morskich.

   • w wyniku akumulacji przybrzeżnej powstają utwory reprezentowane przez osady piaszczysto-żwirowe, zlepy muszlowe a także wapienie oolitowe.

   • w warunkach sedymentacji lagunowej, w zależności od cech klimatycznych, mogą powstawać osady piaszczyste, ilaste a także utwory solno-gipsowe. W wyniku akumulacji roślinnej mogą także w warunkach lagunowych powstawać pokłady skał organicznych.

   • w estuariach tworzą się osady podobne do przybrzeżnych, są one jednak bardzo drobno- ziarniste z przewagą materiału ilasto-mułkowego i organicznego. W osadach estuariowych, oprócz resztek fauny morskiej, znajdują się także formy słodkowodne.

   • w deltach powstają osady piaszczysto-mułkowe, niekiedy również osady ilaste, a nawet węgle.

Grunt organiczny - wyraźnie lżejszy od mineralnego, charakteryzujący się "gnilnym" zapachem, bardzo ciemną barwą i widocznych w nim częściach organicznych. Do grupy gruntów organicznych zaliczamy te, które w swoim składzie zawierają więcej niż 2% części organicznych. Należą do grupy gruntów nieskalistych organicznych, wśród których wyróżnić można grunty próchnicze, namuły, gytie i torfy.

Gytie to grupa namułów, które w swoim składzie mają również węglan wapnia w ilości przekraczającej 5 %. Zawartość części organicznych podobnie jak w namułach zawiera się w granicach 5 - 30 %

Torfy to grunty organiczne powstałe z obumarłych i podlegających stopniowej karbonizacji części organicznych, których zawartość wynosi ponad 30 %

FORMA RZEŹBY	CZYNNIK RZEŹBOTWÓRCZY	PROCES RZEŹBOTWÓRCZY	OPIS FORMY
KOCIOŁ LODOWCOWY (KAR, CYRK LODOWCOWY)	LODOWIEC GÓRSKI	EROZJA (EGZARACJA) NA OBSZARZE POLA FIRNOWEGO LODOWCA GÓRSKIEGO + WIETRZENIE MROZOWE	Wielka, półkolista nisza, otoczona z trzech stron ścianami lub stokami skalnymi, a z czwartej ryglem skalnym
DOLINA  U-KSZTAŁTNA (ŻŁOB LODOWCOWY)	LODOWIEC GÓRSKI	EROZJA (EGZARACJA) NA OBSZARZE JĘZORA LODOWCOWEGO + WIETRZENIE MROZOWE	Dolina rzeczna  (V-kształtna) przekształcona przez niszczącą działalność jęzora lodowcowego; cechuje ją profil poprzeczny w kształcie litery U
DOLINA ZAWIESZONA	LODOWIEC GÓRSKI	EROZJA	Boczna dolina, której dno znajduje się wyżej niż dno doliny głównej (u-kształtnej). Powstaje w wyniku nierównomiernej erozji lodowcowej. Dolina ta może nieć profil  u-kształtny lub  v-kształtny
MUTON (BARANIEC)	LODOWIEC GÓRSKI  LUB LĄDOLÓD	EROZJA (DETERSJA)	Wzniesienie  skalne powstające w wyniku niszczenia podłoża  przez działalność lodowca. Mutony odznaczają się charakterystycznym podłużnym kształtem oraz gładką, wyślizganą powierzchnią z jednej strony, a poszarpaną z drugiej strony.
MORENA CZOŁOWA	LODOWIEC GÓRSKI  LUB LĄDOLÓD	AKUMULACJA	Rodzaj moreny powstającej wzdłuż czoła lodowca lub lądolodu. Zbudowana jest z gliny zwałowej i głazów, ma ona charakter wału, garbu, wzgórza lub ciągu wzgórz  powstającego w wyniku: 1.akumulacji materiału skalnego transportowanego przez lodowiec 2.wyciśnięcia utworów podłoża przez czoło lodowca 3.spiętrzenia osadów przedpola lodowca
MORENA BOCZNA	LODOWIEC GÓRSKI + GRAWITACYJNE PROCESY MASOWE	AKUMULACJA + WIETRZENIE MROZOWE	Rodzaj moreny powstającej wzdłuż boków jęzora lodowcowego na skutek akumulacji materiału skalnego przez lodowiec oraz akumulacji materiału, który w wyniku procesów masowych zsunął się ze stoków doliny  u-kształtnej
MORENA ŚRODKOWA	LODOWIEC GÓRSKI	AKUMULACJA	Powstaje w wyniku połączenia moren bocznych dwóch jęzorów lodowcowych; tworzy wał skalny biegnący środkiem głównego jęzora w lodowcach typu himalajskiego.
MORENA DENNA	LODOWIEC GÓRSKI  LUB LADOLÓD	AKUMULACJA	Występuje w spodniej części lodowca i powstaje poprzez niszczenie podłoża skalnego przez lodowiec oraz w wyniku wytapiania materiału skalnego podczas ablacji lodowca. Materiał skalny tworzący morenę denną ulega silnemu rozdrobnieniu w czasie ruchu lodowca. Po ustąpieniu lodowca morena ta tworzy płaskie, faliste lub pagórkowate obszary.
DRUMLINY	LĄDOLÓD I WODY FLUWIOGLACJANE	AKUMULACJA  I EROZJA	Wąskie wzgórza zbudowane z osadów lodowcowych. Osiągają ponad 50 m wysokości i czasami ponad 1km długości. Są wydłużone w kierunku ruchu lodu, a stok zwrócony w stronę przeciwną jest zwykle stromy. występują w grupach liczących nawet tysiące wzgórz. Powstają najprawdopodobniej przy ponownym nasuwaniu się lodowca, podczas którego materiał morenowy osadza się na nierównościach podłoża
ERATYK  (GŁAZ NARZUTOWY)	LODOWIEC GÓRSKI  LUB LĄDOLÓD	AKUMULACJA	Fragment skalny przeniesiony przez lodowiec
KEM	WODY FLUWIOGLACJALNE	AKUMULACJA	Garb, pagórek lub stoliwo o wysokości od kilku do kilkunastu metrów i średnicy kilkuset metrów, o kształcie stożka lub z płaskim wierzchołkiem i stromymi zboczami. Tworzą go warstwowo ułożone piaski, mułki i żwiry, które były osadzane w szczelinach i zagłębieniach w obrębie lądolodu, martwego lodu, bądź między sąsiednimi lobami lodowca przez wody roztopowe
OZ	WODY FLUWIOGLACJALNE	AKUMULACJA	Powstaje w szczelinach i kanałach lądolodu w jego strefie czołowej dzięki akumulacji materiału (piaski i żwiry) niesionego przez wody lodowcowe. Ozy tworzą wydłużone, niekiedy silnie kręte wały o długości od kilkuset m do kilkudziesięciu km i wysokości od kilku do blisko 100m. Przebieg oz odpowiada w ogólnych zarysach kierunkowi przesuwania się lodowca.
RYNNA POLODOWCOWA	WODY FLUWIOGLACJALNE	EROZJA	Są to prostolinijne lub lekko kręte zagłębienia szerokości od kilkuset metrów do 2-3 km i długości nieraz kilkudziesięciu kilometrów, o stromych wysokich krawędziach z obu stron. Przebieg rynny nawiązuje do biegu i siły erozyjnej rzeki podlodowcowej. Po ustąpieniu lodowca rynny polodowcowe są wypełnione martwym lodem, co zapobiega zasypaniu przez morenę denną lub piaski sandrowe
SANDR	WODY FLUWIOGLACJALNE	AKUMULACJA	powstają na przedpolu lądolodu, po zewnętrznej stronie wału moreny czołowej, z materiału (żwiry, piaski, iły) niesionego przez rzeki wypływające spod lodowca. Tworzą wielkie, nieznacznie nachylone stożki, których wierzchołkiem jest brama lodowcowa. Wraz z oddalaniem się od krawędzi lądolodu zmniejsza się grubość sandrów, a ich materiał staje się drobniejszy.
PRADOLINA	WODY FLUWIOGLACJALNE	EROZJA	Szeroka, ogromna dolina o płaskim dnie, zwykle z kilkoma poziomami teras, powstała w okresie lodowcowym. Pradoliny ciągnęły się równolegle lub rzadziej prostopadle do czoła lądolodu i były żłobione przez wody pochodzące z jego topnienia.

stadium dojrzałe rzeki i młodociane (

Geologiczna działalność rzek

Ablacja – erozyjna działalność deszczu, przejawia się ona w powstawaniu zagłębień i rowków w skałach, żłobieniu skał, wymywania składników mineralnych i rozpuszczaniu skał. Efektem ablacji jest również erozja gleb. Proces ten jest szczególnie intensywny na terenie podgórskim.

Eworsja – polega na tym iż okruch dostaje się do zagłębienia w dnie koryta i poprzez nurt rzeki zostaje wprawiony w ruch obrotowy, powstaje wtedy kocioł eworsyjny.

Erozja wsteczna – jej efektem jest powstawanie progów wodospadowych i wodospadów a następnie ich cofanie się. Tworzą się one w miejscach gdzie dno koryta zbudowane jest ze skał o różnej odporności mechanicznej.

Stadia erozyjne rzeki

Wzdłuż biegu rzeki wyróżnia się 3 stadia erozyjne:

-         stadium młodociane

-         stadium dojrzałe

-         stadium starcze

Stadium młodociane: Obejmuje górna część biegu rzeki, w tym obszar źródłowy. Prędkość przepływu wody jest duża. Rzeka jest w stanie transportować materiał okruchowy o dużej frakcji, jest on niesiony po dnie (trakcja). Skutkiem czego powstaje V-kształtny profil koryta rzecznego. Częste są progi wodospadowe i wodospady. Bieg rzeki jest prostoliniowy.

Stadium dojrzałe: Dotyczy środkowego biegu rzeki. Prędkość jest mniejsza, niesiony jest materiał w postaci zawiesiny. Erozji podlegają brzegi koryta rzecznego. Skutkiem czego ma on U-kształtny profil. Tworzą się liczne zakola rzeczne (meandry) i w wewnętrznej części następuje osadzanie się materiału okruchowego.

Stadium starcze: Dotyczy dolnego biegu rzeki, w tym obszar położony u ujścia rzeki. Prędkość przepływu wody jest bardzo niewielka, niesiony głównie muł. Profil rzeki U-kształtny

W dnie koryta osadza się materiał okruchowy.

Erozja denna zachodząca w korycie rzecznym sięgać może max. tzw. bazy (podstawy) erozyjnej rzeki którą jest poziom zbiornika do którego rzeka uchodzi.

Stadia erozyjne rzeki w danym jej punkcie mogą się zmieniać, np.: w wyniku pionowych ruchów tektonicznych.

Powstawanie zakoli rzecznych (meandrów) Tworzą się one w miejscach w których brzegi koryta rzecznego zbudowane są ze skał o różnej odporności mechanicznej.