Ćwiczenia gramatyczno – leksykograficzne

PISMO

Pierwszym warunkiem korzystania ze słowników i encyklopedii jest znajomość alfabetu.

Nauczyciele zbyt mało uwagi poswięcają pamięciowemu opanowaniu. Wiąże się to z obecną tendencją w nauczaniu do rozumowego, nie pamięciowego opanowania materiału.

Dużo dobrego mogą zdziałać pomoce w postaci zakładek do szkolnych i własnych słowników ucznia z wypisanym na nich alfabetem.

Uczniowie muszą zdawać sobie sprawę z konwencjonalności zapisu słownikowego

np. podstawowe znaki interpretacyjne mają w haśle słownikowym inne znaczenie niż w normalnym tekście ciągłym.

Ważna jest też umiejętność rozwiązywania skrótów. Najlepiej zlecić uczniom wypisanie skrótów wybranego hasła słownikowego, a następnie podanie obok rozwiązania

np. żart. – żartobliwy, bot. – botaniczny

Przykłady ćwiczeń :

1. W jakiej kolejności powinny być zapisane na liście nazwiska : Kowalski, Kowalewski, Kowal, Kowalczewski, Kowalczyk? || Kowal, Kowalczewski, Kowalczyk, Kowalewski

2. Uporządkuj wg alfabetu podane wyrazy : rzeka, rząd, rzecz, rześki || rząd, rzecz, rzeka, rześki.

3. Powiedz, w którą stronę będziesz przerzucał kartki, jeśli szukając wyrazu gorzki otworzysz słownik ortograficzny na literze Ł. || w lewą

4. Powiedz jakie litery stosujemy na oznaczenie w pismie głoski h. Odczytaj i odszukaj w słowniku ortograficznym następujące wyrazy zaczynające się od tej głoski.

_ór, _aftować, _umor, _ętny || chór, haftować, humor, chętny

5. Powiedz pod jakimi literami będziesz szukał w słowniku wyrazów : szybko, czychać, dziewięć, rzeka. || S, C, D, R

6. Odszukaj w słowniku ortograficznym wyrazy : lekki, uczynny, lasso, willa, brutto. Powiedz, o czym informuje znak dzielący te wyrazy.

7. Odszukaj w słowniku ortograficznym wyrazy : dostrzec, kontrrewolucja, niezmienny, upchać. Powiedz, o czym informuje znak dzielący wyrazy.

FLEKSJA

Uczeń musi rozróżniać wyraz występujący w tekście, czyli formę wyrazową, od wyrazu jako całej grupy form wyrazowych różniących się gramatycznie. Musi umieć formę znalezioną w tekście zastąpić formą zanotowaną w słowniku.

np. formy supletywne (ludzi, ale człowiek), rzadkie (znamienia, ale znamię)

Wiedza o deklinacji i koniugacji potrzebna jest, gdy uczeń musi odczytać inforamcje mające znaczenie normatywne, które podaje się w słownikach języka polskiego i w słownikach poprawnościowych.

np. bohater m IV, lm M – erzy a. – owie

Dzięki lekcjom gramatyki uczeń powinien odczytać, że wyraz bohater jest rodzaju męskiego, odmienia się wg czwartego wzoru deklinacjim a w Mianowniku liczby mnogiej ma dwie formy fleksyjne : bohaterzy albo bohaterowie.

Przykłady ćwiczeń :

1. Odczytaj w Małym słowniku języka polskiego i wyjaśnij skróty informujące o formach gramat. rzeczowników : głowa, postój, sobota, ucho, oko

2. Powiedz o czym informują skróty zamieszczone w Małym słowniku języka polskiego przy haśle wykluczyć.

3. Poszukaj informacji o odmianie wyrazu przestwór w Słowniku poprawnej polszczyzny i popraw błąd w zdaniu : Skawiński słuchał ciszy przestworów morskich. || przestworzy

SŁOWOTWÓRSTWO

Uczeń dość często musi wykorzystywać swą wiedzę o wyrazie podstawowym i pochodnym, bo niektóre słowniki nie podają haseł niektórych regularnych derywatów. Jeśli w Małym słowniku języka polskiego uczeń będzie szukać wyjaśnienia wyrazu złożoność, znajdzie je tylko przy wyrazie podstawowym złożony.

Znajomość słowotwórstwa wykorzysta uczeń, jeśli w słowniku znajdzie definicję ograniczającą się do odesłania do wyrazu podstawowego.

np. elekcyjny – przymiotnik od elekcja

Na lekcji poświęconej słowotwórstwu lub korzystaniu ze słownika należałoby zapoznać uczniów z najczęsciej spotykanymi cząstkami słowotwórczymi obcego pochodzenia.

np. a – nie, bez || akwa – woda || arcy – bardzo, nadzwyczaj || auto – sam, własny||

bio –życie || eks – z, od, neo – nowy || log – słowo, myśl, nauka

Przykłady ćwiczeń :

1. Oto przykład wprowadzenie na lekcji terminu autobiografia. Nauczyciel zapisuje zestaw wyrazów, w których uczniwoie wyodrębniają powtarząjące się cząstki i zastanawią się nad ich znaczeniami, porównując znaczenie zestawionych wyrazów, np. :

ortografia, geografia, biografia, autobiografia

• Następnie zapisują znaczenie wyróznionych cząstek słowotwórczych :

grafia – opis, opisanie

geo – ziemia

orto – prawidłowy, poprawny

bio – życie

auto – sam, własny

• Z koleji zapisują znaczenie każdego z poznanych wyrazów, np. :

auto – bio – grafia - opis własnego życia.

2. Wyszukaj w Słowniku wyrazów obcych Kopalińskiego hasło fil. Powiedz :

a.) co znaczy cząstka fil

lubiący, miłujacy, przyjaciel

b.) wyjaśnij na tej podstawie znaczenia wyrazów : słowianofil, bibliofil

bibliofil miłośnik, znawca, zbieracz cennych, rzadkich książek jakeigoś autora.

słowianofil zwolennik, przedstawiciel słowianofilstwa

3. Wyszukaj w Słowniku wyrazów obcych Kopalińskiego hasło man. Powiedz :

a.) co znaczy cząstka man

człowiek rozmiłowany w czymś,wielbiący coś, przepadający za czymś

b.) wyjaśnij na tej podstawie znaczenia wyrazów : kinoman, meloman

kinoman zwolennik kina

meloman zapalony miłośnik muzyki

LEKSYKOLOGIA I FRAZEOLOGIA

Przy korzystaniu ze słowników ważne jest uświadomienie sobie tego, że wyrazy mają wiele znaczeń.

Na przykład szukając szukając w Słowniku wyrazów bliskoznacznych hasła chłodny, uczeń znajdzie w indeksie dwa znaczenia : obojętny, zimny. Musi więc wybrać pomiędzy znaczeniem nieprzenośnym i przenośnym, aby znaleźć poszukiwaną grupę synonimów.

W klasach IV – VIII program przewiduje ćwiczenia frazeologiczne. Od klasy VII uczeń powinien już posługiwać się terminami : frazeologia i frazeologiczny, rozumieć tytuł : Słownik frazeologiczny i skrót ze słownika fraz.

Przykłady ćwiczeń

1. Wypisz ze Słownika frazeologicznego związki frazeologiczne stałe podane w haśle burza

• burza wisi w powietrzu

• burza wisi na włosku

• burza w szklance wody

• burza mózgów

2. Sprawdź w Słowniku wyrazów obcych zanczenie wyrazu rezultat. Dopisz do niego wyrazy bliskoznaczne. Następnie przepisz podane zdania, uzupełniając je jednym z zapisanych wyrazów.

rezultat wynik, skutek, efekt, konsekwencja

Powszechny śmiech był (konsekwencją) … niemądrego pytania.

Dobre oceny są (skutkiem) … twojej solidnej pracy.

Stale tak pracując, osiągniesz dobre (wyniki)…

(Efekt)… naszych obliczeń był zadziwiajacy.