Rozdział 1

Znaczenie aktywów intelektualnych w funkcjonowaniu organizacji

1. Źródła wartości firmy i jej rodzaje

W rozumieniu ogólnym wartość jest to cecha lub zespół cech właściwych osobie lub rzeczy, stanowiących o jej walorach, cennych dla ludzi, mogących zaspokoić ich potrzeby.¹ Można mówić o wartości; ekonomicznej, technicznej, wymiennej, majątkowej, użytkowej, rynkowej czy intelektualnej.

Zgodnie z tzw. rynkową definicją wartość firmy jest to cena, jaką rynek jest gotów zapłacić za nią w danej chwili. Klasyczna definicja z kolei przedstawia wartość firmy jako sumę wartości materialnych i niematerialnych, gdzie wartości materialne to posiadany przez firmę majątek, czyli wszystkie aktywa ewidencjonowane w bilansie pomniejszone o zobowiązania, a wartości niematerialne to nadwyżka wartości rynkowej składników firmy². Zgodnie z Ustawą o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r. po nowelizacji z 2000 r. (art. 33, ust.4) wartość firmy³ to różnica pomiędzy ceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niższą od niej wartością godziwą⁴ przejętych aktywów netto. Jak można zauważyć studiując literaturę przedmiotu, istnieje wiele definicji wartości firmy.

Problematyka elementów składających się na wartość rynkową przedsiębiorstwa jest szeroko poruszana w szeregu publikacji naukowych⁵. Wszystkie one jednoznacznie wskazują na fakt, iż wartość rynkowa wielu podmiotów jest znacznie wyższa od ich wartości księgowej, a sposób ich ujęcia uzależniony jest od dziedziny wiedzy, w jakiej porusza się badacz.

Publikacje te wyjaśniają również, iż źródłem tak dużych różnic pomiędzy wartością rynkową a księgową wielu przedsiębiorstw są aktywa niematerialne, czyli wypadkowa ludzkiego zaangażowania, posiadanych umiejętności, doświadczenia, intuicji, pracy grupowej i indywidualnej⁶. Nie są one ujmowane w tradycyjnych sprawozdaniach finansowych, ale mimo to są intuicyjnie wyceniane przez inwestorów zewnętrznych, którzy zdają sobie sprawę, iż o sukcesie przedsiębiorstwa decyduje nie tylko majątek finansowy i rzeczowy, ale także niematerialny. Aktywa niematerialne różnią się w zasadniczy sposób od aktywów tradycyjnych (tab.1.1.), a brakiem ich postaci materialnej wyjaśnia się fakt nieujmowania ich w sprawozdaniach finansowych. Wycena wartości niematerialnych nastręcza wiele trudności. Wykorzystuje się w tym celu wiele metod. Z rozważań literaturowych na temat wyceny wartości przedsiębiorstwa wynika jednak, iż „… mimo bogatych doświadczeń krajów o rozwiniętej gospodarce ani praktyka, ani teoria nie dostarczają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, ile warte jest przedsiębiorstwo”⁷.

Stopień w jakim wartość przedsiębiorstwa bazuje na aktywach fizycznych, a w jakim na aktywach niematerialnych, jest zawsze czynnikiem indywidualnym dla każdego podmiotu i zależy od branży w jakiej dany podmiot funkcjonuje. Inne proporcje będą występować w organizacjach zajmujących się branżą spożywczą, motoryzacyjną, informatyczną, transportową, a jeszcze inne budowlaną. W przypadku przedsiębiorstw opartych na wiedzy (np. branż usługowych-informatycznych, finansowych i prawnych), relacja całkowitej ich wartość w stosunku do sumy wartości aktywów materialnych zwiększa się do kilkunastu razy⁸. Badania przeprowadzone w 1982 roku dowodziły, że wartość księgowa przeciętnej firmy przemysłowej, stanowiła 62% jej rynkowej wartości, co świadczyło o dużej korelacji miedzy księgową wyceną majątku rzeczowego a wartością organizacji. Jednak w następnych latach relacja ta uległa zmianie, na korzyść wartości niematerialnych. Potwierdziły to badania New York University, według których wartość księgowa aktywów rzeczowych odnosi się do zaledwie 10-15% jej wartości rynkowej⁹. Natomiast studiując listę 500 największych firm na świecie można dostrzec, iż różnica miedzy wartością rynkową a księgową firmy oscyluje wokół 6,5¹⁰.

Tabela 1.1.

Porównanie aktywów materialnych i niematerialnych

Kryterium	Aktywa materialne	Aktywa niematerialne
1.Miejsce w konwencjonalnych systemach rachunkowości	Widoczne Składnik bilansu Skrupulatnie kwantyfikowane Znany zwrot z inwestycji	Niewidoczne Niewykazywane przez księgowość Niewymierne Ocena oparta na założeniach
2.Dostępność	Wykorzystywanie ich przez jedną grupę uniemożliwia jednoczesne korzystanie z nich przez innych Ograniczone zastosowanie	Wykorzystywanie ich przez jedną grupę nie uniemożliwia korzystania z nich innym Różnorodne zastosowania, które nie zmniejszają ich wartości
3.Stopień deprecjacji	Amortyzują się z czasem	Zyskują na wartości, jeśli są właściwie wykorzystywane
4.Możliwość pomnażania i gromadzenia	Łatwo pomnażane Mogą być gromadzone i magazynowane	Nie można ich kupić ani skopiować Dynamiczne – zanikają, jeśli się ich nie używa
5.Ochrona poprzez prawa własności oraz możliwość egzekwowania tych praw	Generalnie pełna i ścisła ochrona poprzez prawa własności Stosunkowa łatwość w egzekwowaniu praw własności	Ograniczone i nieścisłe uregulowania prawne Stosunkowo duże trudności w egzekwowaniu praw własności

Źródło: Becker E.B., Huselid M.A., Urlich D., Karta wyników… op. cit., s.21; Mikuła B. i in., Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002, s.38.

Zwiększanie wartości podmiotu wymaga od kierownictwa przedsiębiorstwa wyboru określonej strategii i sposobu oddziaływania na odpowiednie czynniki decydujące o wzroście wartości. Standard Accounting Reaserch Study No 10 „Accounting for Goodwill”¹¹ do czynników kreujących wartość zalicza:

• uzdolnioną kadrę zarządzającą,

• wybitne kierownictwo działu handlowego lub organizacyjnego,

• przyjazne stosunki pracownicze,

• „górnolotne” programy szkolenia pracowników,

• wysoko oceniany wizerunek przedsiębiorstwa,

• efektywną reklamę,

• tajemnicę procesu technologicznego,

• korzystne warunki kredytowe wynikające z reputacji,

• korzystną współpracę z innym podmiotem,

• strategiczne położenie geograficzne,

• odkrycie talentów lub zasobów,

• sprzyjające warunki podatkowe,

• korzystne regulacje prawne,

• niekorzystne warunki rozwoju konkurencji,

• słabości zarządzania u konkurencji.

Są to czynniki zarówno w ujęciu mikro-, jak i makroskali, na które przemyślana i realizowana strategia przedsiębiorstwa nie ma wpływu. Na drugiej grupie czynników swój podział oparła A. Kamela-Sowińska. Według niej źródła wartości organizacji tkwią w¹²:

• procesy społeczno-polityczne, które zmieniają ekonomiczne właściwości systemów gospodarczych (np. prywatyzacja),

• procesy gospodarcze, mające źródła w powstawaniu i funkcjonowaniu wielu czynników, jak np. potencjał ludzki, organizacyjny czy lokalizacyjny przedsiębiorstw,

• systemy prawa, czyli zbiór norm powiązanych wieloma relacjami i uporządkowanych według określonych zasad.

Jeszcze inną próbę usystematyzowania czynników implikujących wartość przedsiębiorstwa podejmuje M. Marcinkowska (rys.1.1.), dokonując ich podziału na¹³:

• elementy związane ze składnikami bilansu, które są ujęte w bilansie lub są związane z wykazywanymi aktywami, zobowiązanymi i kapitałami spółek,

• elementy nie związane ze składnikami bilansu, które nie zostały oficjalnie uznane za składniki bilansu.

Elementy związane ze sprawozdaniami finansowymi przyczyniają się do tworzenia wartości podmiotu ze względu na politykę rachunkowości i przyjęte zasady wyceny oraz ogólne założenia. Z rysunku 1.1. wynika, iż zdecydowana część wartości organizacji kreowana jest przez czynniki pozabilansowe. Na elementy zewnętrzne podmioty nie mają bezpośredniego wpływu, jednak poprzez odpowiednie decyzje i postępowanie mogą wykorzystać szanse i uniknąć zagrożeń lub zminimalizować ich skutki. Inaczej sytuacja wygląda w przypadku czynników wewnętrznych, które zależą od decyzji kadry zarządzającej i są w pewnym stopniu kontrolowane.

Rysunek 1.1. Klasyfikacja źródeł wartości firmy

Źródło: Marcinkowska M., Niematerialne źródła …, op. cit., s. 202.

Na podstawie powyższych sformułowań należy jednoznacznie stwierdzić, że pozycja rynkowa organizacji jest skutkiem efektywności i użyteczności wykorzystania przez nią posiadanych aktywów materialnych oraz niematerialnych, przy czym aktywa niematerialne stają się coraz istotniejszym czynnikiem tworzącym wartość przedsiębiorstwa. Wzajemna interakcja wartości tych zasobów tworzy dodatkową wartość spółki¹⁴. Fakt ten wymusza na odpowiedzialnych za skuteczne zarządzanie przedsiębiorstwami zastosowanie odpowiednich metod i narzędzi, dzięki którym aktywa niematerialne nie będą pozostawać poza obszarem obejmującym procesy zarządcze.

Zdaniem autorów opracowania „Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji¹⁵” badania dotyczące zagadnienia aktywów niematerialnych powinny obejmować cztery zasadnicze obszary:

1. dokładne rozpoznanie i zdefiniowanie wszystkich składników aktywów niematerialnych,

2. opracowanie metod służących do efektywnego i skutecznego zarządzania inwestycjami w wiedzę i umiejętności pracowników,

3. opracowanie powszechnie akceptowanych narzędzi umożliwiających pomiar aktywów niematerialnych, pozwalających na dokonywanie analiz porównawczych pomiędzy przedsiębiorstwami,

4. uzupełnienie obecnych sprawozdań finansowych o informacje dotyczące stanu aktywów niematerialnych oraz zmian w nich zachodzących na przestrzeni okresu sprawozdawczego.

Odpowiedzią na przytoczone powyżej problemy badawcze jest niewątpliwie koncepcja kapitału intelektualnego, która całościowo obejmuje aktywa niematerialne, prezentuje metody zarządzania takim majątkiem oraz próbuje przedstawić nowe rozwiązania sprawozdań finansowych uwzględniających informacje dotyczące aktywów niematerialnych. Jej podstawowe założenia zostaną zaprezentowane w dalszej części pracy.

1.2. Pojęcie i struktura kapitału intelektualnego

Wielość i obszerność pozycji literatury dotyczącej tej sfery zarządzania wskazuje na olbrzymie zainteresowanie badaczy tą dziedziną wiedzy. Zadaniem tego rozdziału (także ze względu na jego objętość) nie jest więc szczegółowa prezentacja tego jakże obszernego zagadnienia, ale jedynie próba przybliżenia i pewnego uporządkowania kwestii dotyczącej koncepcji kapitału intelektualnego oraz zagadnień z nim związanych, gdyż w literaturze spotykamy się bardzo często z brakiem ścisłości definicji.

Obecnie w literaturze przedmiotu spotyka się wiele zamiennych definicji, jak kapitał intelektualny, aktywa intelektualne, wartości niematerialne, niewymierne itp., przy czym termin wykorzystywany do opisu zjawiska zależy od dziedziny, w której porusza się osoba wykorzystująca tą terminologię. I tak na przykład pojęcie kapitał intelektualny najczęściej poruszany jest przez specjalistów od zarządzania, aktywa wiedzy przez ekonomistów, a wartości niematerialne są domeną osób zajmujących się rachunkowością. Niemniej jednak, niezależnie od tego, jaki termin zostanie użyty, stosujący go mają na myśli niematerialne zasoby organizacji, nie mające fizycznego i finansowego wymiaru, przyczyniające się do generowania przyszłych korzyści i wpływające istotnie na wartość firmy. Ta specyficzna cecha aktywów niematerialnych dotycząca braku ich fizyczności i/lub finansowego ujęcia powoduje trudności definicyjne, jak również trudności w klasyfikacji tych zasobów¹⁶.

Punktem wyjścia do rozważań nad aktywami i kapitałem intelektualnym będzie przegląd definicji i klasyfikacji w świetle sposobu ich postrzegania przez teoretyków rachunkowości, zarządzania czy specjalistów od socjologii.

Pojęcie „kapitał intelektualny” po raz pierwszy zostało wykorzystane w liście Johna Kennetha Galbraitha do polskiego ekonomisty Michała Kaleckiego w 1969 roku, gdzie pisał; „Jestem ciekaw, czy zdaje Pan sobie sprawę z tego, jak wiele my na całym świecie zawdzięczamy wkładowi Pańskiego kapitału intelektualnego w ostatnich dekadach”¹⁷. Od tamtego czasu minęło wiele lat zanim w latach osiemdziesiątych Karl Erik Sveiby podjął pierwsze próby zdefiniowania kapitału intelektualnego oraz opracowania sposobów jego pomiaru. Sveiby wraz z grupą znajomych wykupił podupadające wydawnictwo Affärsvärlden i w ciągu piętnastu lat na jego bazie stworzył prężnie działające przedsiębiorstwo wydawnicze Ekonomi+Teknik Forlag. Jak sam pisze w książce The New Organizational Wealth przyczyną tego było przesunięcie środka ciężkości z tradycyjnych metod zarządzania w kierunku zupełnie nowego podejścia, które stało się zarodkiem nowej koncepcji zarządzania kapitałem intelektualnym organizacji¹⁸.

---

1. Grudzewski W., Hejduk I., Restrukturyzacja firmy jako kierunek wzrostu jej wartości [w] Zarządzanie wartością firmy, praca zbiorowa pod redakcją A. Hermana i A. Szablewskiego, Poltext, Warszawa 1999, s.200.↩

2. Ibidem, s.200-201.↩

3. Termin „wartość firmy” pochodzi z języka angielskiego - „goodwill”. Jeśli cena nabycia jednostki lub zorganizowanej jej części jest niższa od wartości godziwej przejętych aktywów netto, to różnica stanowi ujemną wartość firmy. W prawodawstwie polskim „firma” oznacza nazwę przedsiębiorstwa (Ustawa z dnia 23.04.1964 r. kodeks cywilny, DzU 1964.16.93, z późn. zm., art.43), a zatem użycie tego sformułowania sugerowałoby, że wyłącznym źródłem różnicy wartości rynkowej i księgowej jest wartość nazwy (marki) podmiotu, co stanowi nieuprawnione uproszczenie.↩

4. Zgodnie z ustawą o rachunkowości (art.28, ust.6) za wartość godziwą przyjmuje się kwotę, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami.↩

5. Tematykę z tego zakresu można znaleźć między innymi w publikacjach: Edvinsson L., Malone M., Kapitał intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.10-12; Roos J., Roos G., Dragonetti N.C., Edvinsson L., Intellectual Capital, Navigating the New Business Landscape, Macmillan Press, London 1997, s.2; Becker E.B., Huselid M.A., Urlich D., Karta wyników zarządzania zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002, s.22.↩

6. Jabłoński M., Rola, struktura i pomiar kapitału intelektualnego organizacji, EiOP nr 11, 2002, s.13.↩

7. Kasiewicz S., Mączyńska E., Metody wyceny bieżącej wartości przedsiębiorstwa [w] Zarządzanie wartością firmy, praca zbiorowa pod redakcją A. Hermana i A. Szablewskiego, Poltext, Warszawa 1999, s.147-148.↩

8. Głuszek E., Negatywne skutki kryzysu dla kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa [w] Zachowanie organizacji wobec zjawisk kryzysowych, praca pod red. J. Skalika, Cornetis, Wrocław 2003, s. 377.↩

9. Jankowski W., Od strategii do karty wyników, Global Business nr 6, 2001, s.3; Edvinsson L., Malone M., Kapitał …, op. cit., s.8.↩

10. Dobija D., Metody mierzenia wartości kapitału ludzkiego i kosztów pracy w firmie [w] Strategiczne zarządzanie zasobami ludzkimi, Materiały konferencyjne pod red. A. Ludwiczyńskiego, Wydawnictwo Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa 2000, s. 341.↩

11. Marcinkowska M., Niematerialne źródła wartości przedsiębiorstwa [w] Współczesne źródła wartości przedsiębiorstwa, praca zbiorowa pod redakcją B. Dobiegały-Korony i A. Hermana, Difin, Warszawa 2006, s. 198, za: Catlett G.R., Olson N.O., Accounting for Goodwill, Accounting Research Study No 10, American Institute of Certified Public Accountants, New York 1968.↩

12. Marcinkowska M., Niematerialne źródła …, op. cit., s.201, za: Kamela-Sowińska A., Wartość firmy, Wydawnictwo PWE, Warszawa 1996.↩

13. Marcinkowska M., Niematerialne źródła …, op. cit., s.201;↩

14. Szczepankowski P., Jak aktywa niematerialne wpływają na efektywność przedsiębiorstwa, Infor, Serwis FK nr 19, 2005, s.27.↩

15. Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, praca pod redakcją A. Szałkowskiego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005, s.32.↩

16. Dobija D., Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003, s.38.↩

17. Hudson J.W., Intellectual Capital. How to Build It, Enhance It, Use It, Wiley & Sons, New York 1993, s.15; Strojny M., Zarządzanie kapitałem intelektualnym. Ogólny zarys koncepcji. Przegląd Organizacji nr 7-8, 2000, s.16.↩

18. Sveiby K.E., The New Organizational Wealth. Managing & Measuring Knowledge – Based Assets, Berrett-Koehler Publishers, , 1997.↩