B. Program pozytywistyczny

W swej powieści Eliza Orzeszkowa porusza kwestie związane z pozytywistycznymi hasłami:

Praca organiczna – w utworze tym uzyskała ona uzasadnienie patriotyczne: Benedykt Korczyński za wszelką cenę chce utrzymać ziemie w polskich rękach, wiedząc, że nabyłby je Rosjanin.

Praca u podstaw - jej wyrazicielem jest Andrzej Korczyński, którego działalność społeczna przed powstaniem styczniowym koncentrowała się na kształceniu ludu z okolic Korczyna. Głosicielem hasła „pracy u podstaw” jest także Witold Korczyński, który dzięki zdobytej w szkołach wiedzy chętnie udziela rad chłopom, pragnie wprowadzać reformy.

Praca, etos pracy - jest jedną z najważniejszych pozytywistycznych wartości, staje się ona przedmiotem życiowego wyboru Justyny, toteż Orzeszkoda bohaterstwo pracy zrównała z heroizmem walki. Praca w powieści stanowi o społeczeństwie, daje poczucie godności osobistej a także nadaje sens życia bohaterom. Jest ona jedną z najważniejszych kategorii hierarchizujących bohaterów.

Problem kobiet i ich emancypacja – Orzeszkowa pokazuje dramatyczną sytuację młodych kobiet, które są jedynie przedmiotem rodzinnych i majątkowych transakcji, odpowiednią „partią” do wydania za mąż. Poza małżeństwem nie ma w opisywanym przez pisarkę świecie możliwości samorealizacji młodych szlachcianek. Najlepszym przykładem jest Maria Korczyńska.

Scjentyzm wyrażający się nowoczesnością w myśleniu o ekonomii – głosem tej nowoczesności jest Witold, przedstawiciel nowego pokolenia Polaków. Nie tylko potrafi komunikować się z chłopami, ale też szczerze zaangażowany jest w zagadnienia ekonomiczno-gospodarczne, wprowadza nowinki techniczne.

Utylitaryzm - hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. [Wystarczy popatrzeć na losy tych, którzy są "pasożytami": Emilii, Różyca, Zygmunta, Kirły. Są bezużyteczni, niezbyt szczęśliwi, nie widzą sensu istnienia]

Ziemia - jako idea ojczyzny, pojęcie zastępujące mit walki zbrojnej, która nie była wówczas możliwa (czasy po klęsce powstania). Ziemia polska jest ziemią polską bez względu na zabory i trzeba o tą ziemię dbać, w ten sposób, czynnie oczekując na wolność. Taki pogląd głosi Benedykt, Witold, potwierdza go też tryb życia Bohatyrowiczow.