Hasła programowe pozytywizmu ukazane w literaturze.
Pozytywizm cechowały postulaty „antyromantyczne”. Do romantyzmu i postawy uduchowionego romantyka pozytywiści odnosili się niechętnie.
Pozytywizm to okres w literaturze polskiej, mający swój początek po klęsce powstania styczniowego (1864) , a koniec około roku 1890. Nazwa pozytywizm pochodzi od tytułu czołowego dzieła, zawierającego program epoki- Augusta Comte'a „Wykłady filozofii pozytywnej”. Słowo „pozytywny” oznaczało w XIX wieku realny i symbolizowało ideologię epoki. W Europie z pozytywizmem mamy do czynienia od polowy 1850 roku do lat osiemdziesiątych XIX wieku. Rok 1864 to data początku nowej epoki w Polsce, a jej koniec to rok 1890, który przyjmuje się umownie za początek Młodej Polski. Lata 80- te to rozwój powieści realistycznej, faza dojrzałego realizmu, szczytowa faza epoki. Rok 1890 uznany został za początek modernizmu, pojawiają się debiuty młodopolskich poetów. Pozytywizm trwa jeszcze równolegle, powstaną jeszcze „Emancypantki” Bolesława Prusa. Badacze literatury twierdzą, że ostateczne wygaśnięcie nurtu nastąpiło w 1910 roku. Pozytywizm to zwrot ku wiedzy, nauce, ideałowi pracy w miejscu zrywów powstańczych, a także podjęcie problematyki społecznej - sytuacji warstw niższych, równouprawnienia kobiet, Żydów. „Pozytywizm warszawski” wymaga szczególnego wyodrębnienia. „Młodzi” urodzili się około połowy lat 40. Wielu z nich brało udział w powstaniu styczniowym. Pokolenie pozytywistów było pokoleniem „wysadzonych z siodła”, pozbawionych majątku. Kształtowała się warstwa inteligencji. Wielu „młodych” pochodziło z prowincji i w drugiej połowie lat 60. rozpoczęło naukę w Szkole Głównej. Należeli do nich: A.G. Bem, P. Chmielowski, A. Świętochowski, B. Prus, J. Kotarbiński czy J. Ochorowicz. Pośród pozytywistów polskich można wyróżnić jeszcze dwie generacje: późnych lat 70. oraz lat 80. Pozytywizm polski posiadał pomniejsze ośrodki. Jednym z nich był Kraków ze stronnictwem konserwatywnym; w Galicji ośrodkiem życia kulturowego był Lwów. W Galicji tworzą jeszcze w okresie pozytywizmu epigoni romantyczni, np. K. Ujejski i W. Pol. W epoce pozytywizmu pisarstwo czy dziennikarstwo stawało się zawodem. Program pozytywistów kształtował się na łamach dyskusji prowadzonych w prasie. Formacja ta doszła najpierw do głosu głównie w publicystyce, polemizując z romantykami i konserwatystami. Częstym zjawiskiem w epoce było łączenie pracy pisarskiej i publicystycznej. Domeną epoki stała się proza. Druga połowa lat siedemdziesiątych XIX wieku to czas noweli.
Fakty z historii:
Europa:
1867- powstanie monarchii Austro- Węgry
1870- wojna francusko- pruska
1871- komuna paryska
1881- zamach na cara Aleksandra II
1889- II Międzynarodówka
1893- Przymierze Prus i Rosji.
Polska:
1863- wybuch powstania styczniowego
1864- klęska powstania
1873- A. Świętochowski „Praca u podstaw”, P. Chmielowski „Utylitaryzm w literaturze”.
Filozofia:
August Comte- „Wykłady filozofii pozytywnej”
Herbert Spencer- „Wstęp do socjologii”
Hipolit Taine- „Rasa, środowisko, moment”
John Stuart Mill- „Co to jest utylitaryzm”.
Pozytywizm cechowały: wiara w naukę, postulaty scjentyzmu, reformy edukacji, postulaty stawiania i realizowania praktycznych celów. Postulowano unowocześnienie przemysłu, rolnictwa, handlu i całej gospodarki kraju, bo tylko wtedy naród będzie mocny i odzyska niepodległość. Młodzi pozytywiści głosili postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw.
PRACA ORGANICZNA- postulat ten wywodzi się z teorii Herberta Spencera. Praca organiczna wiązała się z pojęciem organicyzmu. Społeczeństwo to organizm, jeśli choruje jakaś jego część to całe społeczeństwo to odczuwa. Podstawy pracy organicznej zostały sformułowane między innymi w „Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa” Bolesława Prusa.
PRACA U PODSTAW- postulat kładł nacisk na edukację, wykształcenie wszystkich grup społecznych, zwłaszcza tych najniższych. Postulowano walkę z analfabetyzmem i dbanie o poprawę warunków życiowych ludzi żyjących w biedzie. Takie postulaty przedstawił czołowy programo- twórca polskiego pozytywizmu- Aleksander Świętochowski w „Pracy u podstaw” („Przegląd Tygodniowy” 1873 ok.).
Eliza Orzeszkowa ukazała w „Nad Niemnem” obraz społeczeństwa polskiego lat osiemdziesiątych XIX wieku. Pisarka przedstawiła etos pracy. Według Orzeszkowej praca jest najważniejszą wartością w życiu każdego człowieka, praca jest najbardziej wyeksponowanym i postulowanym w powieści hasłem pozytywistów. Bohatyrowicze żyją niczym chłopi. Szlachta zaściankowa nazywana jest w powieści ludem. Ród Bohatyrowiczów od pokoleń ciężko pracuje i pracę szanuje. Ziemia stanowi dla nich najważniejszą wartość. Bohatyrowicze są energiczni i mają zapał do pracy. Szanują tradycję i kultywują pamięć o przodkach. Anzelm opowiada legendę o Janie i Cecylii, którzy własną pracą, ciężką i wytrwałą przemienili dziką puszczę w urodzajne pola. Zostali za to nobilitowani przez króla i nadano im herb szlachecki. Praca jest sensem życia i źródłem utrzymania Bohatyrowiczów. Daje im poczucie wolność i zadowolenie, przynosi korzyści. Zdaniem Orzeszkowej to właśnie lud będzie najważniejszą warstwą społeczną i zadecyduje o losach kraju.
Benedykt Korczyński to również człowiek pracowity. Ideę pracy wiąże z umiłowaniem ziemi. Dba o majątek, gospodaruje. Pracę na polskiej ziemi uważa za swój patriotyczny obowiązek. Żona mu w niczym nie pomaga. Benedykt uważa, że o polską ziemię trzeba dbać. Syn Benedykta, Witold kończy szkoły, by kiedyś przejąć Korczyn. Pragnie reformować rolnictwo i stosunki społeczne.
Marta Korczyńska za jedyny sens egzystencji uznała pracę. Przepracowała całe życie, będąc młodą panną bała się pracy w Bohatyrowiczach i nie polubiła Anzelma. Justyna Orzelska nie od razu umiłowała pracę, ale za sprawą miłości do Jana Bohatyrowicza powoli poznaje pracę, próbuje jej i odrzuca salonowe życie na rzecz wymiernej pracy.
Oprócz etosu pracy Orzeszkowa poruszyła w powieści kilka innych zagadnień. Jednym z nich jest scjentyzm, który wyznaje Witold. Młody mężczyzna udowadnia potrzebę nauki. Ma wiele planów na przyszłość, a szkoła pozwoli mu je zrealizować.
Orzeszkowa porównała społeczeństwo do organizmu. Ukazała świat arystokracji, szlachtę ziemiańską i szlachtę zaściankową. Tylko szlachta zaściankowa wydaje się być zdrowa. Arystokracja wymaga reform, jest to warstwa próżniacza i zdemoralizowana. Warstwy są ze oba skłócone, a w takim przypadku nie ma mowy o współdziałaniu. Innym hasłem pozytywistów był utylitaryzm. Orzeszkowa przedstawiła w powieści ludzi bezużytecznych. Utylitaryzm był ściśle związany z postulatem pracy. Emilia Korczyńska nie pracuje, całe dnie spędza w domu, jest hipochondryczką i wymyśla coraz to nowe choroby. Różyc to człowiek wykształcony, ale niechętny pracy i niezdolny do jakiegokolwiek działania. Brak pracy, a nadmiar pieniędzy wywołuje u niego niechęć do życia. Ludzie muszą być użyteczni dla całego społeczeństwa, a wymienione postacie są antyprzykładami, których nie należy naśladować.
„Marta” Orzeszkowej ukazuje potrzebę kształcenia (scjentyzm) i emancypacji kobiet. Główna bohaterka nie mogła znaleźć pracy, nie miała wystarczająco dużo kwalifikacji. Brak pracy doprowadził ja do nędzy i kradzieży.
Zagadnienie organicyzmu zawarł w swojej powieści Bolesław Prus. W „Lalce” krytykuje warstwę społeczną, grupę zdemoralizowaną i zdegenerowaną. Pisarz dostrzegł jej zepsucie. Arystokracja była składową częścią organizmu społecznego i należało ją leczyć. Warstwa arystokratyczna to grupa próżniacza, która czas spędza na balach, rautach, spektaklach i nie robi nic pożytecznego. Bardzo malownicza grupa. Izabela Łęcka to egoistka i dumna dama. Najważniejsze było dla niej pochodzenie arystokratyczne, urodzenie było kryterium oceny ludzi. Starski to bawidamek i utracjusz, cyniczny i pozbawiony zasad moralnych. Krzeszowski tonie w długach, żyje ponad stan. Jedynie Julian Ochocki i hrabina Zasławska to szlachetne typy. Ochocki jest pochłonięty nauką, to jego pasja i chce być wynalazcą. Wypowiada słowa, które ilustrują jego osobowość: „Co mnie żeniaczka, kobiety, a nawet mikroskopy, stosy i lampy elektryczne ? Oszaleję albo...przypnę ludzkości skrzydła...” Nie dba o dobra materialne. W kraju nie znajduje zrozumienia i warunków do pracy, wyjeżdża za granicę.
Ochocki zauważa wady swojej grupy społecznej. Zasławska to kobieta szlachetna, umiejętnie gospodaruje swoim majątkiem i jest otoczona szacunkiem.
W literaturze pozytywizmu modny stał się temat wsi. Wiązał się on z postulatem pracy u podstaw. Pozytywiści nawoływali do oświecania najuboższych warstw miast i wsi. Bolesław Prus w „Lalce” ukazał obraz Powiśla, dzielnicy ówczesnej biedoty warszawskiej. Wokulski pomagał biedocie miejskiej, Wysockiemu i Węgiełkowi. W noweli „Powracająca fala” Prus ukazał zależność fabrykant- robotnik. Pisarz przedstawił obraz krzywdy, jaka dotyka robotników pracujących w fabryce Adlera. Problem nierówności społecznej obserwujemy w „Kamizelce” Prusa. Tytułowa część garderoby należała do młodego urzędnika, który zachorował na gruźlicę. „Oto ona. Przód spłowiały, a tył przetarty. Dużo plam, brak guzików, na brzegu dziurka, wypalona zapewne papierosem. Ale najciekawsze w niej są ściągacze. Ten, na którym znajduje się sprzączka, jest skrócony i przyszyty do kamizelki wcale nie po krawiecku, a ten drugi, prawie na całej długości, jest pokłuty zębami sprzączki.” Urzędnik był słaby i chudł. Codziennie posuwał sprzączkę ściągacza, chciał pokazać żonie, że nabiera ciała. Jego żona co dzień skracała pasek, mąż o tym nie wiedział.
W „Szkicach węglem” spotykamy dwór ziemiański obojętny na losy niższych warstw społecznych. Nowela wołała o konieczność oświecenia chłopa, który nie umiał pisać ani czytać. Sienkiewicz apelował o scjentyzm. Postulował pracę u podstaw i pracę organiczną. Nawoływał o zmianę stosunku klas wyższych do ludu, Rzepowa nie otrzymała pomocy od kleru i szlachty.
Nowele pozytywistyczne często podejmują temat nędzy ludu. „Janko Muzykant” Henryka Sienkiewicza przedstawia niedolę biednego, choć utalentowanego chłopca. Podobną problematykę przedstawia Prus w „Antku”. Eliza Orzeszkowa podejmuje temat wsi w utworach „Dziurdziowie”, „Cham”. Akcja „Nizin” (1885) rozwija się wśród robotników folwarcznych, zbiorowy bohater „Dziurdziów” (1885) to mieszkańcy wsi białoruskiej. Obie powieści ujmują życie chłopskie w podobnej perspektywie mającej pozytywistyczny rodowód. Główną przyczyną cierpień bohaterów jest ciemnota. Bohaterka „Nizin” to wyrobnica folwarczna, matka nieślubnych dzieci, postać znajdująca się na samym dole wiejskiej drabiny społecznej. Autorka uwydatnia jej poczucie godności oparte na pracy i spełnionym obowiązku wobec dzieci. W „Chamie” nadniemieński rybak podejmuje jako obowiązek uratowanie moralne swej żony. Orzeszkowa już około 1866 roku debiutowała trzema drobnymi opowiadaniami. Spośród nich „Obrazek z lat głodowych” jest kontrastem zamożnego dworu i nędzy chłopskiej. Do małych form prozatorskich wróciła Orzeszkowa w połowie lat siedemdziesiątych. Utwory te zebrała w trzytomowej serii o programowym tytule „Z różnych sfer” (1879- 1882). Pojawiają się tu sceny ze środowiska ziemiańskiego. Utwory z cyklu „Z rożnych sfer” różniły się od nowelistyki innych wybitnych twórców pokolenia pozytywistycznego, były to średnie formy epickie, nieraz zbliżające się do rozmiarów powieści. Niedola chłopa i los chłopskiego dziecka stał się tematem utworów pisarzy, którzy walczyli o poprawę bytu biedoty. Maria Konopnicka ukazywała w swoich utworach sylwetki głodnych, biednych i wyrzuconych ze swoich domów ludzi. „Tadeusz” Elizy Orzeszkowej to opowiadanie o dwuletnim Tadeusz, który wychodzi z matką z domu, rodzice są zajęci pracą. Zapatrzony w sikorkę wpada do wypełnionej wodą jamy i tonie.
„Mendel Gdański” nawołuje do tolerancji i równouprawnienia Żydów. Mendel, stary Żyd, który mieszkał w Warszawie całe życie, stracił serce do tego miasta. Czuł się związany z Polską, opowiadał jak bardzo jest związany z Warszawą. Pijany motłoch zranił jego wnuka Kubusia kamieniem w głowę. Mendel nie mógł zrozumieć, że można bić Żydów, przecież on był człowiekiem uczciwym i pracowitym. Swoją przynależność do narodu polskiego potwierdził udziałem w powstaniu styczniowym. Ale był zły, bo urodził się Żydem. Stracił wiarę w ludzi i ukochaną Warszawę.
Prawie każdy utwór pozytywistyczny rozpowszechniał pogram młodych. Głównymi powieściowymi rzecznikami dążności pozytywistycznych stali się w latach siedemdziesiątych Michał Bałucki na gruncie galicyjskim i Eliza Orzeszkowa w zaborze rosyjskim. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w twórczości wybitnych pisarzy pokolenia pozytywistycznego osłabła funkcja dydaktyczna literatury. Wzrosła dbałość o stronę kompozycyjną i stylistyczną. Charakterystyczne dla tego okresu były studium psychologiczne i powieść panorama- społeczna. Kontynuatorką osiągnięć nowelistycznych Prusa, Sienkiewicza przede wszystkim Orzeszkowej, stała się Maria Konopnicka. Już jako sławna poetka ogłosiła swój pierwszy tom „Cztery nowele” (1888), za którym poszły zbiory: „Moi znajomi” (1890), „Na drodze” (1893), „Nowele” (1897). Wypełniły je głownie portrety i biografie nowelistyczne rożnych postaci ludowych. Literatura miała pouczać, oświecać w kwestiach moralnych, przedstawiać wzorce osobowe i przede wszystkim propagować program epoki.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.