SYSTEMY POLITYCZNE W EUROPIE 29.03.2010r.
Status jednostki w państwie
Normy programowe konstytucji - ustalają cele polityki państwa, cele działań organów
Prawa i wolności obywatela i człowieka tworzą jednolity zbiór. Ich źródłem jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka. Regulacja konstytucyjna gwarantuje nam ochronę tych praw i wolności na poziomie krajowym.
Wyróżniamy prawa I generacji, II generacji (rzadko roszczenia wobec państwa, wyj. prawo do własności), prawa III i IV generacji.
Pewne prawa przysługują jednostce ze względu na obywatelstwo, np. prawo wyborcze. Nie są te prawa regulowane na poziomie konstytucji, lecz na poziomie traktatu.
Obowiązki posiadają charakter naturalno – prawny. Społeczeństwo gwarantuje nam pewne prawa, a my musimy w stosunku do społeczeństwa wypełniać pewne obowiązki. Są regulowane w konstytucji odrębnie, w ramach rozdziału drugiego.
Wolność człowieka ograniczona jest wolnością drugiego człowieka i obowiązkiem przestrzegania prawa RP.
W Czechach prawa i wolności człowieka nie są regulowane w konstytucji, lecz w osobnym akcie normatywnym.
W Polsce mamy do czynienia z art. 5 - zapewnienie praw i wolności jest zasadą ustrojową.
[Akt normatywny składa się z części ogólnej i szczegółowej; prawa i wolności człowieka zawarte są w ramach części ogólnej; część ogólna ma znaczenie przy wykładaniu dalszych art. Konstytucji].
Środki ochrony wolności i praw
odszkodowanie; musimy uzyskać wyrok sądowy; sądownictwo powszechne gwarantuje nam zachowanie praw i wolności w stosunku do organów państwa oraz innych jednostek
Rzecznik Praw Obywatelskich (można wystąpić z wnioskiem) i Trybunał Konstytucyjny (można wystąpić ze skargą); skarga konstytucyjna – instytucja służąca osobie fizycznej i prawnej do ochrony przysługujących jej praw konstytucyjnych; ochrona ta służy w przypadku naruszenia praw i wolności przez organy władzy publicznej; przyznawana jest w drodze szczególnego postępowania przed sądem konstytucyjnym; możemy mówić o przesłankach do wystąpienia z taką skargą – mogą być materialne i formalne;
1. materialne :
a) interes osobisty, naruszenie praw konstytucyjnych musi dotyczyć osobiście skarżącego; skarżący musi mieć interes prawny w uchyleniu kwestionowanego aktu
b) interes prawny, co oznacza, że naruszenie gwarantowanych praw konstytucyjnych dotyczyć powinno pozycji prawnej skarżącego, interes musi być prawnie wyrażony, nie może być to pozycja faktyczna, np. ekonomiczna czy zawodowa
c) interes realny – naruszenie praw musi być realne, nie może być potencjalne czy hipotetyczne; naruszenie musiało być dokonane w przeszłości lub trwać w chwili złożenia skargi
d) działanie zasady subsydiarności – ze skargą można wystąpić po wyczerpaniu wszystkich dostępnych środków prawnych;
2. formalne:
a) termin - w czasie którego można wystąpić ze skargą; waha się od miesiąca do roku w różnych państwach; w Polsce 3 m-ce od dostarczenia ostatecznego rozstrzygnięcia
b) forma pisemna – może to być każda forma pisemna, bądź określona, szczególna forma pisemna; w Polsce musi to być pismo procesowe
c) treść – pismo o określonej treści, musi zawierać oznaczenie naruszonych praw skarżącego, opis naruszenia, uzasadnienie faktyczne i argumentację prawną oraz opis stanu faktycznego
d) przymus adwokacko – radcowski
Jeżeli skargę konstytucyjną tworzy adwokat lub radca prawny, powinien wykazać się należytą starannością; nie jest tak, że Trybunał nie jest związany formą pisma; jeżeli adwokat coś zepsuje, uderza to w klienta.
Skargi konstytucyjne składa się do sądu konstytucyjnego. Orzeka on o zgodności z Konstytucją aktów normatywnych. Przedmiotem skargi konstytucyjnej najczęściej jest podstawa prawna wyroku. Niektóre systemy przewidują możliwość zaskarżenia bezczynności legislatywy (składamy skargę na to, że ustawodawca nie uregulował jakiejś kwestii, a powinien był) oraz wyroki sądów powszechnych lub inne rozstrzygnięcia organów państwowych (wyrok, pomimo kontroli instancyjnej, jest niezgodny z Konstytucją). W Polsce nie mamy możliwości zaskarżenia wyroków.
Odróżnia się od skargi konstytucyjnej skargę powszechną – tzw. actio popularis. Celem tej instytucji jest ochrona praw zagwarantowanych jednostce w konstytucji. W ramach podstawowych cech skargi powszechnej wyróżniamy:
legitymację przyznana każdej jednostce
nie ma konieczności wykazania interesu prawnego, osobistego i realnego
mamy do czynienia z abstrakcyjną kontrolą norm, kontrola nie jest indywidualna
nie ma konieczności wyczerpania środków prawnych
W przypadku skargi powszechnej ochrona dotyczy przede wszystkim interesu publicznego i porządku konstytucyjnego.
brak rygorów formalnych poza pisemnością wniosku
W Polsce skarga powszechna nie występuje. Ta instytucja jest dość wyjątkowa, występuje np. na Węgrzech.
Rzecznik Praw Obywatelskich (ombudsman)
Uniwersalne cechy:
przeważnie konstytucyjny, samodzielny organ państwa, niezależny od administracji
jego funkcje zazwyczaj mieszczą się w funkcji kontrolnej parlamentu, niekiedy jest organem wewnętrznym parlamentu; jego funkcje mogą wykraczać poza istotę kontroli parlamentarnej
przyjmuje skargi obywateli na nieprawidłowe funkcjonowanie administracji
postępowanie przed nim jest mało sformalizowane, jest to organ szeroko dostępny dla obywateli; może działać na wniosek, ale również z własnej inicjatywy
W przypadku wniosku do RPO można wnieść go w interesie innej osoby. Kolejną cechą jest szeroko pojmowana legalność kontrolowana przez ombudsmana. Sprawdza, czy działanie było słuszne, celowe, zgodne z zasadami współżycia i sprawiedliwości społecznej. Nie ma uprawnień do władczych rozstrzygnięć, nie wydaje decyzji ani wyroków.
Typy ombudsmana (może być w szczególny sposób kreowany):
najczęściej powoływany przez parlament
przez egzekutywę
na wniosek głowy państwa przez parlament
Może być ogólny, który kontroluje cały aparat państwowy w każdej sprawie, lub wyspecjalizowany bądź występujący na szczeblu lokalnym. W Polsce RPO jest instytucją ogólną, wyspecjalizowaną instytucją jest Rzecznik Praw Dziecka. Możliwa jest sytuacja, że funkcjonuje tylko wyspecjalizowany rzecznik, bez ogólnego. Przeważnie organ monokratyczny, ale może być też kolegialny.
Obowiązki jednostki
Rodowód naturalno – prawny, wyraz funkcjonowania w społeczeństwie, wynikają z teorii umowy społecznej.
Obowiązek przestrzegania prawa – element wolności, tworzy ramy wolności. Państwo stosuje przymus w celu egzekucji obowiązku. Niektóre konstytucje odrębnie traktują obowiązek przestrzegania konstytucji.
Prawo do oporu – może wynikać w regulacji konstytucyjnych, rozumie się je jako zwolnienie posłuszeństwa wobec prawa niezgodnego z konstytucja
Cywilne nieposłuszeństwo – jest wyrazem braku akceptacji dla jakiś rozstrzygnięć prawnych; jednostka podejmuje je na własne ryzyko, powinna ona uwzględniać konieczność poniesienia konsekwencji swojego nieposłuszeństwa
Obowiązek wierności wobec państwa – może polegać na zachowaniu pasywnym, jak i aktywnym; pasywny – powstrzymanie się od działań mogących zaszkodzić państwu; obowiązek związany z obywatelstwem
Obowiązek służby wojskowej – aktualnie mamy do czynienia z zawieszeniem tego obowiązku, armia zawodowa
Obowiązek płacenia świadczeń publicznych
Obowiązek szkolny – nauka obowiązkowa do 18 roku życia
Obowiązek ochrony środowiska naturalnego
Obowiązek wychowywania dzieci
Obowiązek pracy – nie jest sankcjonowany przez państwo, obowiązek obywatelski
Obowiązek wyborczy – w państwach demokratycznych, niekiedy może być połączony z sankcją, np. Utraty praw wyborczych lub z sankcjami finansowymi, przeważnie obowiązek obywatelski, społeczny