Języki słowiańskie i miejsce wśród nich języka polskiego

Gramatyka historyczna języka

Języki słowiańskie i miejsce wśród nich języka polskiego

Z. Klemenszewicz, T. Lehr-Sławiński, S. Urbańczyk

Język polski należy do języków słowiańskich, którymi posługują się mieszkańcy wschodniej Europy i północno-zachodniej Azji.
Podział języków słowiańskich:

Zachodnio-słowiańska (polski, czeski, słowacki, dolno- i górno-łużycki)
Wschodnio-słowiańska (rosyjski – wielkoruski, ukraiński – małoruski lub ruski, białoruski)
Południowo-słowiańska (słoweński, serbo-chorwacki, bułgarski, macedoński)

Język jest zjawiskiem społecznym.
Lud i język prasłowiański przeszły dłuższy, kilko-, a może nawet kilkunastowiekowy rozwój, w czasie którego stanowiły dość zwartą całość na terenach początkowo szczuplejszych, zajmujących najpierw przypuszczalnie obszar Odry i Wisły, potem terytoria od lewego brzegu Łaby aż po dorzecze Dniepru i Desny włącznie.
Końcowa granica tego rozwoju – III-VI wiek n.e. – ludy słowiańskie zajęły obszary odpowiadające niemal obecnym i utraciły w związku z tym rozprzestrzenieniem bezpośrednią łączność społeczną między sobą, co doprowadziło do rozluźnienia, a potem zerwania ich wspólnoty językowej.
Pokrewieństwa języka prasłowiańskiego (grupy):

Germańska (niemiecki, holenderski, angielski, duński, szwedzki, norweski i islandzki, niegdyś jeszcze gocki)
Bałtycka (litewski, łotewski, wymarłe narzecza Prusów, Jadźwingów i in.)
Celtycka (narzecza starożytnej Galii, język iryjski w Irlandii, resztki narzeczy rodzimych w Szkocji, Walii i Bretanii)
Italska (łacina, a z niej: włoski, francuski, hiszpański, portugalski i rumuński)
Grecka (narzecza starożytnej Grecji, nowogrecki)
Irańska (Awesty <język ksiąg świętych>, język perski)
Indyjska (język literacki starożytnych Indii – sanskryt i inne w Indiach)
Ormiańska i inne już nie istniejące

W. w. języki stanowiły niegdyś jedną wielką rodzinę językową – indoeuropejską.
III/II wiek p.n.e. – społeczeństwa mówiące językami indoeuropejskimi na odległych od siebie terenach, co oznacza, że istota indoeuropejska już nie istniała. Przemiany etniczno-językowe doprowadziły do wyodrębnienia zespołu prasłowiańskiego.
Różnice gwarowe – wytwarzały się i pogłębiały w miarę, jak plemiona indoeuropejskie rozprzestrzeniały się, zajmując coraz większe i geograficznie coraz mniej powiązane ze sobą obszary, również na skutek zmian w warunkach życia gospodarczego na nowych siedzibach, obce elementy etniczne.
Utworzenie się grupy bałtyckiej – okres wspólnoty językowej bałto-słowiańskiej (probałtycka)
Cechy:

Odróżnianie w zgłoskach długich akcentu zgłoskowego opadającego – cyrkumfleksu – w miejsce akcentu zgłoskowo rosnącego –akutowego
Oparcie systemu koniugacyjnego na dwóch tematach: czasu teraźniejszego i czasu przeszłego
Wytworzenie podstawy formacji tzw. złożonej (zaimkowej) odmiany przymiotników.

Rozbicie wspólnoty ok. 1500-1300 p.n.e. na skutek migracji wielkich zespołów plemiennych na obszarze między Karpatami i Bałtykiem.
Rozgałęzienie na odłam wschodni i zachodni.
Cechy:

Do odłamu wschodniego należały plemiona, z których rozwinęły się języki Słowian wschodnich i południowych
Do odłamu zachodniego – plemiona mówiące narzeczami będącymi podstawą późniejszych języków zachodnio-słowiańskich. Miękczenie (palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych w położeniu przed samogłoskami przednimi – przejawiała się dwukrotnie)
W czasie I palatalizacji obszar językowy był w miarę jednolity, zmiany głosowe objęły gwary wszystkich plemion
II palatalizacja:

Odłam wschodni – zmiana spółgłosek k g ch w c dz ś, nie ograniczyła się tylko do następstwa tych samogłosek po spółgłoskach tylnojęzykowych, objawiła się także przy rozdzieleniu tych głosek przez v
W odłamie zachodnim ś przeszło w sz, we wschodnim utożsamiło się jedynie z dawnym zmiękczonym s

Różnice gwarowe nie wiążą się jednak bezpośrednio ze zjawiskami II palatalizacji
Zmiana podziału – zespolenie plemion zachodnich z wschodnimi, oddzielenie się plemion południowych i północnych.
Rozluźnienie łączności językowej – migracja plemion południowo-prasłowiańskich z pierwotnych siedzib ku południowi (III i IV wiek n.e.)
Wydzielenie się plemion z zespołu północno-prasłowiańskiego – kolejna migracja
Rozprzestrzenianie się zasięgu rozsiedlenia reszty plemion słowiańskich, które pozostały po północnej stronie Karpat.
Podział plemion na wschodnie, zachodnie i południowe
Gwary laskie – gwary wschodnio-słowackie i śląsko-morawskie
Narzecza lechickie – nazwa sztuczna, utworzona na podstawie zlatynizowanej w kronice W. Kadłubka nazwy plemiennej Lęch, nadawanej polakom przez ich sąsiadów. Plemiona lechickie stanowiły zwartą całość (w obrębie plemion zachodnio-słowiańskich).
Plemiona obodrzyckie i drzewiańskie – wysunięte najdalej na wschód, przetrwały w postaci gwar kaszubskich, i Słowińców (nad Łebą – gwara wymarła)
Od Odry aż po Bug – plemiona polskie pod przewodem nadwarciańskich Polan – podstawy języka polskiego.
Trzon, na którym oparła się formacja języka polskiego – gwary Polan, Ślężan i Wiślan.