Nauka o komunikowaniu.
Prowadzący: mgr Marta Jankowiak.
Temat: Nauka o komunikowaniu jako dyscyplina naukowa.
Literatura: Dobek – Ostrowska, Komunikowanie polityczne i publiczne, s. 21 – 40 + Dobek – Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, s. 39 – 53.
I. Czym jest nauka o komunikowaniu?
Arystoteles „Retoryka”:
Baza dająca początek tradycji retorycznej.
Arystotelesowska triada: MÓWCA – MOWA – SŁUCHACZ
Przełom lat 30. I 40. XX w. – powstanie samodzielnej – interdyscyplinarnej dziedziny: nauka o komunikowaniu lub komunikologia. – Ogromna rola psychologii i socjologii (która jest podłożem): złote lata psychologii społecznej.
Nauka o komunikowaniu – komunikologia – to systematyczne studia obejmujące wszystkie elementy, fazy i aspekty społecznego procesu komunikowania bezpośredniego (komunikowanie interpersonalne) oraz pośredniego, dokonującego się zarówno za pomocą środków masowego przekazu (komunikowanie masowe), jak i różnych urządzeń technicznych pozwalających na kontakt jednostek między sobą (komunikowanie sieciowe/medialne).
komunikowanie masowe lub socjologia komunikowania masowego – rozwój i upowszechnienie przez kolejne środki przekazu. Rozpoczęcie epoki medialnej w połowie XV w. – wynalezienie ruchomej czcionki przez Gutenberga oraz wydanie pierwszych gazet w XVII w. Prasoznawstwo powstało na przełomie XIX i XX stulecia. Następnie wyodrębnienie studiów nad radiem (radioznastwo) i telewizją (telewizjoznastwo) – obecnie jedno pojęcie: medioznawstwo.
medioznawstwo (studia medialne, media studiem) – to wydzielony obszar studiów w nauce o komunikowaniu, zajmuje się:
mediami masowymi: prasa, radio, telewizja, Internet, inne nowe technologie komunikowania (tematyczne);
relacją mediów z ich otoczeniem zewnętrznym – politycznym, ekonomicznym, publiczność, reklamodawca;
relacją wewnątrz przedsiębiorstwa medialnego między pracownikami mediów, dziennikarzami, twórcami, właścicielami, etc.;
zawartością, językiem i efektem przekazów medialnych;
publicznością mediów masowych.
Rozmaitość przedmiotów badań uwarunkowana:
kontekst badań – epoka, społeczeństwo,
wykształcenie badaczy.
Elementy procesu komunikowania:
| nadawca | Cechy i kompetencje nadawcy, studia nad mediami masowymi, środki produkcji, reglamentacja rozpowszechniania przekazów, władza, wiarygodność organizacji medialnej. |
|---|---|
| intencja | Studia nad perswazją w reklamie, propaganda polityczna, strategia i programowanie. |
| przekaz | Analiza empiryczna i semiologiczna zawartości prasy, programów radiowych i telewizyjnych różnych tekstów, analiza semiologiczna reklamy. |
| kodowanie | Studia nad formami ikonicznymi, kody werbalne i niewerbalne, zawartość przekazu. |
| działanie komunikacyjne | Dynamika interakcji i działania komunikacyjnego w strukturach organizacyjnych. |
| kanał | Kanały w komunikowaniu interpersonalnym, masowym, sieciowym (medialnym), komunikacja w organizacji, nowe technologie telekomunikacyjne, telematyka. |
| szum | Zakłócenia psychologiczne i fizyczne przekazu w drodze od nadawcy do odbiorcy. |
| odbiorca | Badania publiczności, użytkowanie mediów przez publiczność. |
| dekodowanie | Studia nad percepcją, badanie znaków werbalnych i analogowych. |
| interpretacja | Rozumowanie tekstu, symbolika reklam, sens, znaczenia, wspólnota kodów nadawcy i odbiorcy. |
| efekt | Studia nad efektem mediów masowych, efekt społeczny i kulturalny, reklama, wpływ na wiedzę, zachowania, wartości, opinie, socjalizacja. |
| sprzężenie zwrotne | Studia cybernetyczne w organizacji, studia nad komunikowaniem interpersonalnym. |
Podejścia metodologiczne:
socjologiczne (sondażowe),
politologiczne,
psychologiczne (małych grup),
psychologiczne (eksperymentalne),
antropologiczne,
psychiatryczne,
dziennikarskie,
psycholingwistyczne,
matematyczne,
historyczne.
II. Etapy rozwoju komunikologii:
XVIII – XIX w.:
Pierwsze rozważania dotyczące wpływu wywierania na społeczeństwo lub grupy społeczne.
Adam Smith – struktury ekonomiczne (np. praca w fabryce) wymuszają komunikowanie się ludzi. Podział pracy pełni funkcję komunikowania się.
Claude Henri de Saint Simon – społeczeństwo jako organizm - funkcję transportu pełni komunikowanie.
Herbert Spencer – rozwinięcie myśli C. H. de S. S. – w społeczeństwie organicznym komunikowanie jest rozwinięciem dwóch systemów:
dystrybucji: sieć połączeń komunikacyjnych: drogi, kanały, mosty, koleje;
regulacji: porównanie do systemu nerwowego, zarządzanie relacjami „centrum a peryferie”. „Centrum” korzystając z poczty, telegrafu, agencji prasowej wytwarza informacje i przekazuje do obszarów peryferyjnych za pomocą środków masowego przekazu – skutkiem rozpowszechnienie idei i interesów „centrum”.
Scipio Sighele, Gabriel de Trade („Opinia i tłum”), Gustav Le Bon („Psychologia tłumu”) – analiza zbiorowych zachowań ludzi. Wprowadzenie pojęć: tłum, masy społeczne.
Kasper Stielar – analiza prasy.
Karl Bucher – cykl wykładów, poświęcone socjologii, prawu, statystyce i historii prasy.
Najstarsze ośrodki akademickie, zajmujące się problematyką prasy i dziennikarstwa: amerykański uniwersytet Missouri, niemiecki uniwersytet w Lipsku. – Powstanie obszaru badań: historia i socjologia prasy, prawo prasowe, teoria gatunków dziennikarskich, studia nad językiem prasy.
Etap prekursorski – pierwsze postulaty stworzenia nowej nauki społecznej zajmującą się problemem komunikowania się ludzi.
amerykański pragmatyzm społeczny – pierwsza generacja socjologów amerykańskich (badacze „gabinetowi”).
John Dewey – („Demokracja i wychowanie”) pionier badań nad komunikowaniem, które jest fundamentem wszystkich relacji ludzkich.
społeczeństwo = przekaz – społeczeństwo istnieje dzięki procesowi przekazu,
przekaz = komunikowanie – przekaz odbywa się w ramach procesu komunikowania, który obejmuje czyny, myśli i uczucia kierowane od najstarszych członków społeczeństwa do najmłodszych,
komunikowanie = społeczeństwo – bez komunikowania idei od najstarszych do najmłodszych – społeczeństwo nie może istnieć i przetrwać.
proces komunikowania przez Dewey’a:
Charles H. Cooley – wprowadził termin komunikowanie do nauki, dokonał jednej z pierwszych analiz komunikowania społecznego (wprowadzenie definicji: grupa pierwotna + pełna definicja komunikowania).
Komunikowanie się z innymi to:
jedyna droga uczenia się,
mechanizm, przez który istnieją i rozwijają się ludzkie stosunki;
ogół symboli ludzkiego umysłu wraz ze środkami do ich przekazywania w przestrzeni i przechowywania w czasie;
obejmuje wraz twarzy, postawę i gest, tonację głosu, słowa, pismo, druk, koleje, telegrafy, telefony i wszystko cokolwiek zostanie jeszcze wynalezione w toku podboju przestrzeni i czasu.
George H. Mead – jeden z najważniejszych przedstawicieli interakcjonizmu symbolicznego.
interakcjonizm symboliczny – analizował proces interakcji społecznych poprzez symbole. Koncentrował się przede wszystkim na akcie komunikowania, który traktował w sposób szczególny, uważając go za proces kreatywny.
szkoła chicagowska – związana z Wydziałem Socjologii i Antropologii Uniwersytetu w Chicago. Grupa badaczy kierowana przez Roberta Ezrę Parka.
Pojęcie komunikowania przez szkołę chicagowską: Komunikowanie nie ogranicza się do prostego przekazu informacji. Jest to proces symboliczny, w wyniku którego kształtuje się kultura. Występuje w sztuce, w architekturze, w regułach i normach, w rytuałach, w polityce. Akcent położony jest na interakcje społeczne, na ich opis i relacje interpersonalne.
Zdefiniowanie pojęć (Robert Ezra Park): tłum, publiczność, sekta, instytucja, propaganda, ruchy masowe, moda, reformy, rewolucja.
Połączenie badań teoretycznych i empirycznych + dane statystyczne.
Trendy w nauce europejskiej:
Początek we Francji i Niemczech, badania dotyczące pracy, opinii publicznej i propagandy politycznej.
Instytut Badań Społecznych (Frankfurt nad Menem) – powstanie szkoły frankfurcka.
Th. Adorno, M. Horkheimer, H. Marcuse – tradycja krytyczna w studiach nad komunikowaniem.
Instytut Nauki o Prasie – badania na temat prawa prasowego, przeznaczenia informacji prasowej i jej zawartości, statusu redakcji gazet, profesjonalnych kompetencji dziennikarzy. – Po przekształceniu placówki: Francuski Instytut Prasy.
J. Stoezel – założenie Francuskiego Instytutu Opinii Publicznej w Paryżu.
Serge Tchakhotin – stworzenie jednego z pierwszych modeli propagandy – model wszechmocy propagandy – media jako mechanizm (subtelny lub ciężki) do manipulowania opinią publiczną.
Powstanie i rozwój amerykańskich badań nad komunikowaniem (1935 – 1955):
Paradygmat – to zbiór zasadniczych i najważniejszych koncepcji oraz założeń, obowiązujących w określonym czasie, dotyczących istoty świata, natury i przedmiotu badań danej dziedziny wiedzy.
Paradygmaty w nauce o komunikowaniu:
Dominujące:
behawioralny (psychologia),
funkcjonalny, (socjologia)
cybernetyczny (zainicjowany przez N. Wienera). – matematyczna teoria komunikowania, teoria informacji, systemów.
Krytyczny (interpretacyjny) – stojący w opozycji do dominującego.
Techniczny.
Mass Media Research:
Mass Communications Research lub Mass Media Research – to oryginalna amerykańska dziedzina badań z pogranicza socjologii, psychologii i nauk politycznych, która dała w konsekwencji początek nowej dyscyplinie nauk społecznych – nauce o komunikowaniu (komunikologii).
Harold Lasswell – ojciec podejścia politologicznego. Poruszył problem strategii i środków propagandowych. Podkreślał rolę mediów masowych w formułowaniu świadomości narodowej i patriotycznej.
propaganda – kształtowanie zbiorowych zachowań przez manipulowanie znakami (symbolami), półprawdami, kłamstwami – w celu nie zawsze znanym u rozumianym przez opinię publiczną. Ani moralna ani nie moralna, może być stosowana do dobrych lub złych celów.
model aktu perswazyjnego: Bierność odbiorcy, który reaguje w sposób zunifikowany, jest odizolowany od innych wpływów i dzięki temu stanowi dowolny cel propagandowych zabiegów, która ma charakter jednokierunkowy.
funkcje mediów masowych wg Lasswell’a:
utrwalanie otoczenia społecznego, w którym wyrażany jest system wartości,
podtrzymywanie relacji członków społeczeństwa i wytwarzanie reakcji na otoczenie;
przekazywanie dziedzictwa społecznego.
Kurt Lewin – ojciec podejścia socjologicznego (sondażowego). Badania nad grupą traktowaną jako byt żyjący w koegzystencji i ciągle niepewny. Twórca terminu „obszar psychologiczny” – całość czynników koegzystencji i współzależności.
topologiczny model komunikowania – proces komunikowania nierównomierny i kompleksowy, napotykający wiele zapór – bramy (gates). Każda brama kontrolowana jest przez jednostkę lub instytucję, które pełnią rolę bramkarzy - selekcjonerów (gate – keepers) – obarczony odpowiedzialnością za treść i formę komunikatów medialnych.
gate – keeper/selekcjoner – to jednostka, grupa osób lub instytucji odpowiedzialna za treść i formę komunikatów, kontrolująca przepływ informacji w kanałach komunikowania.
Paul Lazarsfeld – ojciec podejścia socjologicznego (sondażowego) – wprowadzenie metod statystycznych, ilościowych, jakościowych.
model dwóch etapów komunikowania – model dwustopniowego (dwuetapowego) przepływu informacji.
Koncepcja dwuetapowego przepływu komunikowania:
Sam proces komunikowania zależy od struktury powitań między odbiorcami, odkrywa ponownie istnienie i rolę grup pierwotnych w całym społeczeństwie i w łonie publiczności środków masowego przekazu.
Bardzo ważną funkcję pełnią interpersonalne kontakty (personal influence) odbiorców w procesie przepływu informacji z mediów do społeczeństwa.
Komunikowanie masowe jest procesem złożonym i dobywa się w dwóch etapach: od mediów do liderów i od liderów opinii do publiczności, gdzie rola liderów (przywódców) opinii jest decydująca.
Wpływ środków masowego przekazu na odbiorców jest pośredni i opóźniony.
Carl Hovland – ojciec podejścia psychologiczno eksperymentalnego – koncentracja wokół jednostki.
komunikowanie się wg Hovlanda – to szczególny przypadek uczenia się. Jest to proces przez który, nadawca wysyła bodźce (najczęściej są to bodźce werbalne), po to, aby zmodyfikować zachowania innych jednostek, czyli odbiorców.
efekt uśpienia/skutek odroczony – natychmiast po emisji przekaz może nie sprowokować żadnej reakcji, tj. zmiany zachowania czy postawy u odbiorcy. Jednakże powtórna emisja tego samego komunikatu, kilka tygodni później, nie kojarzącego się ewidentnie z nadawcą, jest w stanie wywołać pożądany skutek.
zjawisko oporu – pojawia się u odbiorcy w procesie komunikowania perswazyjnego. Wynika ono z psychologicznej niechęci człowieka do akceptacji i adaptacji narzuconych mu poglądów czy postaw.
Cybernetyka i teoria informacji:
Norbert Wiener – ojciec paradygmatu cybernetycznego w nauce o komunikowaniu. Twórca podstaw teorii informacji – nowoczesne społeczeństwo (społeczeństwo informacyjne), którego działania obierają się na informacjach.
entropia – tendencja natury do burzenia porządku, degradacja biologiczna.
Claude Shannon & Warren Weaver – twórcy matematycznej teorii o komunikowaniu oraz matematycznego podejścia w nauce o komunikowaniu.
Najważniejszym problemem w procesie komunikowania są zakłócenia pojawiające się w kanale między nadajnikiem a odbiornikiem przez co deformują go. Celem badaczy było zbudowanie modelu minimalnie zniekształcającego informację, w którym sygnał odebrany (odkodowany) byłby najbardziej wierny sygnałowi wysłanemu (zakodowanemu).
Trzy główne problemy:
poziom techniczny,
semantyka (precyzja) z jaką adresat odbiera i rozumie znaczenie kodów wysyłanych przez źródło informacji,
problematyka efektywności – czy odczytane przez odbiorcę znaczenia, zawarte w komunikacie, są zgodne z celem nadawcy.
Konsolidacja nauki o komunikowaniu (1955 – 1970):
Lata 50. – Mass Media Research – rozwój nauki i przekształcenie w akademicką dyscyplinę naukową.
Wykładana na amerykańskich uniwersytetach i w niektórych europejskich.
Wybitne prace na temat komunikowania:
B. Berelson: Content Analysis in Communication Research.
W. Schramm: The Process of Mass Communication.
P. Lazardfeld & E. Katz: Personal Influence.
G. Gerbner: Toward a General Model of Communication (artykuł).
E. Katz: The Two – Steps Flow of Communication (artykuł).
J. Klapper: The effects of Mass Communication.
Analiza problemów: publiczność środków masowego komunikowania, zawartość komunikowania, komunikator i kontrola komunikatora, efekt komunikowania.
1963 - W. Schramm, komunikowanie nie dyscypliną akademicką w sensie jak np. fizyka, a obszarem badawczym na skrzyżowaniu dróg.
Konsolidacja i ugruntowanie komunikowania jako dyscypliny naukowej:
Studia na licznych uniwersytetach.
Realizacja licznych projektów badawczych.
Programy doktorskie.
Powstanie specjalistycznych czasopism naukowych.