Analiza przypadku ucznia z rodziny dysfunkcjyjnej

1. Identyfikacja problemu.

Rafał K. urodzony 15.11.1987 roku we Wrocławiu, uczeń klasy trzeciej gimnazjum, wychowuje się w rodzinie pełnej.

Rodzice są małżeństwem od 16 lat, mają wykształcenie zawodowe. Rafał mieszka wraz z rodzicami w starej powojennej kamienicy. Chłopiec nie ma własnego pokoju, ale ma miejsce do nauki. Warunki materialne rodziny są złe.
Ojciec jest nałogowym alkoholikiem, nie pracuje. Matka zawsze chętnie współpracowała ze szkołą. Z wywiadu przeprowadzonego z matką wynika, że chłopiec rozwijał się prawidłowo i nie sprawiał w przedszkolu kłopotów wychowawczych. Natomiast już w szkole podstawowej był nadpobudliwy. Chłopiec w trakcie lekcji miał gwałtowne i częste wybuchy złości, bywał rozdrażniony, kłócił się z nauczycielami, odrzucał wymagania dorosłych i łamał ustalone reguły, prowokował zachowaniami wściekłość i gniew, zrzucał swoją winę na innych, notorycznie kłamał, był złośliwy i mściwy, spóźniał się na zajęcia. Nie był lubiany przez kolegów i koleżanki z klasy. 

Rafał do mojej klasy doszedł w klasie drugiej, po rozwiązaniu przez Dyrekcję Szkoły klasy 1i. Po dwóch miesiącach nauki, kiedy niepokojące zachowania Rafała zwracały uwagę prawie wszystkich nauczycieli uczących w tej klasie, zaproponowałam uczniom na godzinie wychowawczej wykonanie rysunku nt. "Klimat naszej klasy". Uczniowie mieli zaznaczyć swoje miejsce w klasie. Rafał wykonał swoją pracę ołówkiem. Tej pracy wynikało, że czuje się samotny, nieakceptowany, odrzucony przez rówieśników, nie czuje się z nikim związany emocjonalnie. 

Poprosiłam matkę na rozmowę do szkoły i podzieliłam się moimi obserwacjami. Okazało się, że w domu stał się bardziej rozkojarzony, impulsywny i krnąbrny. Wyczuliło to moją uwagę na zachowanie chłopca w szkole i pozwoliło mi wcześniej zauważyć niepokojące objawy w funkcjonowaniu ucznia podczas lekcji i w grupie rówieśniczej. Rafał zaczął być rozproszony na lekcjach, okazywał niezadowolenie z każdej porażki, miał problemy z koncentracją, skupieniem uwagi. Wyróżniał się niespokojnym zachowaniem, nadaktywnością. Wprowadzał zamieszanie, niepokój, wytwarzał wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia. Często w trakcie lekcji dochodziło do konfliktów. Jego prowokujące zachowanie wywołało negatywne reakcje ze strony kolegów i nauczycieli. W czasie przerwy bił, popychał, podcinał koleżanki i kolegów, pluł, przezywał, wyśmiewał, obrażał, stosował wobec nich wrogie gesty.

2. Geneza i dynamika zjawiska.

Podjęłam się przedstawienia analizy przypadku Rafała ze względu na efekty podjętych oddziaływań wychowawczych. O sukcesie w doprowadzeniu do likwidacji niepokojących objawów w zachowaniu Rafała zadecydowała moja ścisła współpraca z matką chłopca. Przypadek ten obrazuje sposób pracy wychowawczej, jaki starałam się realizować w swojej pracy.

Poprosiłam matkę na kolejną rozmowę. Wspólnie szukałyśmy przyczyn agresywnego zachowania syna. Co jest powodem buntu, nieposłuszeństwa, impertynencji?

Okazało się, że przyczyny tkwią w rodzinie.

To ojciec stosuje agresję i przemoc. W domu konflikty i napięcia rozwiązuje się siłą. Codzienne kłótnie i awantury, brak ciepła, miłości, zaangażowania, zainteresowania sprawami dziecka ze strony ojca. W szkole zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia potencjału i możliwości dziecka, brak docenienia, dowartościowania chłopca. Patrząc z perspektywy wyraźnie widać, że w rodzinie, w której nadużywanie alkoholu przez jednego z rodziców występują zachowania destrukcyjne również innych jej członków. 

Sytuacja Rafała, to sytuacja dziecka żyjącego w takiej destrukcyjnej, chorej rodzinie. Rafał nie potrafi przystosować się do życia w rodzinie, w której matka zajęta jest pracą a ojciec zaabsorbowany piciem. On się buntuje. Rola którą przyjął chroni go przed bólem, z drugiej strony hamuje jego rozwój (szczególnie wyraźnie w sferze funkcjonowania społecznego). Związany z brakiem przynależności, bliskości, intymności oraz budującym się i umacniającym poczuciem własnej wartości.

Rafał jest przekonany, że nie zasługuje na sympatię innych ludzi. Jego bunt jest dramatyczną próbą przetrwania w świecie, w którym inni postrzegani są jako zaabsorbowani swoimi sprawami. Poprosiłam matkę o wykonanie badań psychologicznych. Zgodnie z rozporządzeniem ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 stycznia 2001r w sprawie szczególnych zasad działania publicznych poradni psychologiczno - pedagogicznych i innych publicznych poradni specjalistycznych (par 4 ust.4 pkt.4)poradnia wydaje opinie w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych wynikających z programu nauczania do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, umożliwiając sprostanie tym wymaganiom.

Opinie poradni psychologicznej są pomocnym narzędziem w planowaniu pracy dydaktyczno - wychowawczej i opiekuńczej. Zawierają określenie poziomu rozwoju umysłowego, opis występujących trudności oraz przyczyny ich wystąpienia, charakterystykę mocnych stron, wskazania dotyczące sposobu pracy z dzieckiem, indywidualizacji zadań, a także warunków egzaminacyjnych.
Po takim wyjaśnieniu matka zgodziła się na badaniami zapoznanie się z wynikami nauczycieli. Matka również chętnie współpracowała ze wszystkimi nauczycielami uczącymi w mojej klasie. Miała nadzieję, że badania i wskazówki udzielone przez psychologa pozwolą jej lepiej sobie radzić z trudnymi zachowaniami dziecka.

Ogólny rozwój intelektualny dziecka kształtuje się na poziomie przeciętnym, przy czym widoczna jest nieharmonijność rozwoju poszczególnych funkcji poznawczych na niekorzyść sfery percepcyjno - motorycznej. Bardzo dobrze rozwija się zdolność wykonania operacji arytmetycznych w pamięci, ujmowanie podobieństw i różnic. Na dobrym poziomie również zakres wiadomości ogólnych o otaczającym świecie i zasób słownictwa. Wyraźnie osłabiona jest sfera percepcyjno - motoryczna, widoczne są deficyty w zakresie myślenia logicznego na materiale niewerbalnym oraz bardzo obniżone tempo graficznego uczenia się i koncentracji uwagi.

Podczas badania chłopiec zmotywowany był do pracy i wytrwały, ale w sytuacji którą spostrzega jako ocenianą przeżywa dużo napięcia i lęku przed porażką. Dziecko potrzebuje szybkiej informacji zwrotnej dotyczącej sposobu i wyniku wykonanego zadania - znacznie wpływa na obniżenie niepokoju i sprzyja koncentracji na kolejnym zadaniu. Ważnym elementem jest również wsparcie i życzliwość w sytuacji porażki, gdyż dziecko wobec wyżej wymienionych trudności szybko się zniechęca. Opór przed wykonaniem kolejnego zadania wynika z obawy przed kolejną porażką.

3. Znaczenie problemu.

Problemy w nauce i zachowaniu Rafała według specjalistów z poradni związane były z sytuacją emocjonalną dziecka. Obniżona samoocena i deficyty rozwojowe mogą utrudniać mu radzenie sobie z programem szkolnym. Z badań wynika, że uczeń nie rozumie w pełni tekstu czytanego po cichu. Obniżony poziom techniki czytania przyczynia się do wysterowania trudności w nauce w zakresie wielu przedmiotów. Niewłaściwa koncentracja uwagi oraz niepokój wewnętrzny powodują, że Rafał nie potrafi efektywnie działać pod presją czasu. Uczeń ma silną potrzebę uznania, bardzo chciałby być podziwiany przez otoczenie, ale jednocześnie prezentuje małą wiarę w siebie, co obniża jego wiarę w siebie, co obniża jego motywację do pracy i poziom aspiracji. Jest mało odporny na stres i porażki.

Analiza sytuacji, w których Rafał zachowuje się agresywnie, pozwala stwierdzić, że podstawowe funkcje agresji to:
a) zdobywanie uznania społecznego a co za tym idzie - wysokiej pozycji społecznej,
b) odzyskiwanie niezależności,
c) agresja dostarcza Rafałowi pozytywnych doznań fizycznych, ma przyjemność z samej czynności agresywnej.
Potrzeby ucznia zostały zaspokojone prowadząc do agresywnych reakcji.

Przyczyny trudności w nauce:

- przyczyny zewnętrzne

PRZYCZYNA ZEWNĘTRZNA	UWAGI
Środowisko, w jakim dziecko się wychowuje.	Środowisko zaniedbujące, nie dające prawidłowych wzorów zachowań i zdobywania wiedzy.
Proces dydaktyczno - wychowawczy.	Niewłaściwe metody nauczania.
Stan zdrowia dziecka.	Nadpobudliwość.

- przyczyny wewnętrzne

PRZYCZYNY WEWNĘTRZNE	UWAGI
Poziom rozwoju umysłowego.	Obniżone możliwości intelektualne. Dysharmonia między poszczególnymi funkcjami.
Sprawność funkcji percepcyjno - motorycznych.	- Nie rozumienie tekstu czytanego po cichu.  - Zdolność wykonywania operacji arytmetycznych w pamięci. - Osłabiona sfera percepcyjno - motoryczna. - Deficyty w zakresie myślenia logicznego. - Obniżone tempo graficznego uczenia się.
Czynniki emocjonalno - motywacyjne.	Niska motywacja do nauki sprawia, iż wyniki w nauce są niezadowalające, a w konsekwencji nasilają się niepożądane emocje.

Staram się zrozumieć uwarunkowania zaburzeń zachowania oraz zaplanować skuteczną pomoc dla ucznia.

Wiem, że moja odpowiedzialna postawa powinna sprzyjać zapobieganiu agresji. Najważniejsze jest zbudowanie dobrego kontaktu z Rafałem i atmosfery zaufania. Jestem otwarta i gotowa do nawiązania kontaktu z uczniem, bliskiego spotkania z nim i zapoznania się z ważnymi dla niego sprawami. Chcę go zrozumieć, wierzę w jego możliwości. Moja empatia, autentyczność, szczerość, pozytywne nastawienie, gotowość do towarzyszenia uczniowi w przeżywanych przez niego emocjach muszą przynieść sukces.

Unikam barier, okazuję gotowość do słuchania go i wspierania. Tak planuję sytuację, że chłopiec ma możliwość zmodyfikować swój sąd, zmienić zachowanie, odreagować trudne emocje.

Wyjaśniam, jakie zachowania są krzywdzące dla innych, co jest dobrem, a co złem. Konsekwentnie i zdecydowanie przeciwstawiam się agresji, dostrzegam jego pozytywne zachowania, okazuję zrozumienie i cierpliwość.

Najważniejsze sposoby wspomagania rozwoju emocjonalnego ucznia i negatywna reakcje przyczyniające się do pogłębiania istniejących urazów.

OKRES ROZWOJOWY	REAKCJE ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO	REZULTATY PRZEJŚCIA TEGO OKRESU
Adolescencja (12-17 lat)	Zadania otoczenia (wzorzec wspomagający): Wychowawca: - Dostarcza doświadczeń afirmujących posiadaną przez uczniów płeć, - przejawia zrozumienie i akceptację dla przeżywanych przez uczniów zmian rozwojowych, - dostarcza doświadczeń podkreślających odrębność od rodziców i samodzielność uczniów, - modeluje i trenuje z uczniami umiejętności przydatne w budowaniu intymnych i bliskich więzi, - stwarza okazję do społecznie akceptowanej ekspresji rodzącej potrzeby intymnej bliskości i impulsów agresywnych, - charakteryzuje się z jednej strony tolerancją wobec młodzieńczych prowokacji, a z drugiej strony potrafi stawiać wyraźne granice. Negatywne reakcje otoczenia sprowadzają się głównie do traktowania dziecka poniżej lub powyżej jego poziomu rozwojowego.	Pozytywne: - świadomość unikalności własnego Ja, silne poczucie odrębności i przynależności do grup, wiedza o podejmowanych rolach i zadaniach społecznych, rozwijanie własnych zainteresowań, wchodzenie w pierwsze związki miłosne. Negatywne: - uległość, konformizm, samotnictwo, zaburzenia związane z jedzeniem, niepewność co do własnej orientacji seksualnej, zamieszanie w pełnionych rolach, sięganie po używki.

4. Prognozy.

Prognoza negatywna.

Analiza zebranych danych pozwala na stwierdzenie, że zaniechanie oddziaływań wobec Rafała (terapia pedagogiczna) oraz (oddziaływanie informacyjne o charakterze trudności dziecka), może skutkować:
a) dalszym pogorszeniem się wyników nauczania,
b) obniżeniem motywacji do nauki w ogóle, na skutek powtarzających się doświadczeń porażek szkolnych,
c) oskarżeniem dziecka o brak pracowitości, przy braku zrozumienia przez kolegów i koleżanki z rady pedagogicznej charakteru deficytów Rafała, a co za tym idzie dalszym niezamierzonym demotywowaniem ucznia,
d) w ostateczności trudnościami z osiągnięciem wymagań przewidzianych na dalszy etap edukacyjny.

Prognoza pozytywna.

Osiągnięcie wytyczonych celów umożliwia działania wychowawcze, wdrażanie życzliwe, a jednocześnie rzeczowo i konsekwentnie. Wiemy, że w pracy wychowawczej należy większy nacisk położyć na pozytywne wzmacnianie chłopca, rozwijanie wiary we własne siły i możliwości uzyskiwania sukcesów szkolnych.

Staramy się przezwyciężać jego narastające zniechęcenie do pokonywania trudności szkolnych poprzez podkreślanie pozytywnych osiągnięć, wysiłku i wkładu pracy. Czynnikiem nieodzownym do udzielenia Rafałowi skutecznej pomocy w pokonywaniu jego trudności jest bieżąca praca matki chłopca z wychowawcą, wicedyrektorem i psychologiem.

Jeśli rodzic jest zapracowany jest zapracowany, dziecko dostaje nieustannie przekaz, że praca jest ważniejsza od niego. Przyjmując to przekonanie zaczyna izolować się, a czasem domaga się uwagi w chwilach, gdy inni nie mogą mu jej dać. Takie doświadczenia potwierdzają jego mniemanie, że nie jest ważne.

5. Propozycje rozwiązania.

Stąd szczególnie matka powinna swoją uwagę przeznaczyć na nawiązanie prawidłowych z nim więzi, które warunkują skuteczność wszelkich przedsięwzięć z jego udziałem. Byłoby wskazane, by Rafał został objęty programem socjoterapeutycznym, redukującym agresję. Jednocześnie powinien być nagradzany za alternatywne wzorce zachowania. Bardzo ważny w przypadku Rafała wydaje się trening w rozwijaniu empatii w stosunku do innych.

Empatia skutecznie uniemożliwia zadawanie bólu innemu człowiekowi. To dzięki niej chłopiec może nauczyć się, jak rozpoznawać różne emocje u ludzi, analizować własne uczucia w zakresie braków edukacyjnych i niwelowania zaburzeń w uczeniu się. Warto pamiętać o indywidualizacji nauczania, stosowaniu motywacji.

6. Wdrażanie oddziaływań.

Za moją namową matka Rafała postanowiła przede wszystkim pomóc sobie. Przecież ona też potrzebuje właściwej opieki specjalistów. Trudną sytuację osobistą i materialną, problemy rodzinne, kłopoty z mężem alkoholikiem spróbowała rozwiązać w Poradni Towarzystwa Rodziny.
Rafał z mamą skorzystali z programu edukacyjno - diagnostycznego.
Zostali objęci kompleksową opieką psychologa, psychiatry, pedagoga, pracowników społecznych i prawników, gdyż są obydwoje ofiarami przemocy męża i ojca. Wzięli udział w spotkaniach terapeutycznych. Zostali poinformowani o tym, że bezpłatną pomoc mogą uzyskać w Ośrodku Interwencji Kryzysowej i w Ośrodku Socjoterapeutycznym "Przeciw Przemocy" DUK.

7. Efekty oddziaływań.

Rafał się wyciszył, uwierzył w swoje siły i możliwości, odnalazł się w grupie rówieśników dzięki korekcyjnym oddziaływaniom nauczycieli.
Zaczęto zauważać jego zainteresowania i próbować z nich skorzystać, podkreślać najdrobniejsze postępy i zachęcać do osiągania kolejnych celów, zauważać konstruktywne zachowanie i dawać mu pozytywne informacje zwrotne, okazywać mu zainteresowanie.

Zaproponowałam Rafałowi udział w zajęciach wyrównawczych. Trudności w nauce to taki rodzaj problemu, którego rozwiązanie wymaga mrówczej pracy, cierpliwości, czasu i konsekwencji zarówno ze strony pedagogów, ucznia jak i jego rodziców.

Fakt, że jest się postrzegany jako "zły uczeń" ma duży wpływ na emocje dziecka, na poczucie własnej wartości, poczucie bycia lubianym. Naszą rolą jest niwelowanie napięć związanych z psychologicznym aspektem tego zjawiska.
Uważam, że udało się nam wspólnie zlikwidować niepokojące objawy w zachowaniu Rafała dzięki systematycznej pracy wychowawczej.

8. Podsumowanie.

Nauczyciele, często w poczuciu własnej bezradności i nieumiejętności porozumienia się z uczniem oraz w trosce o jego kontakty w klasie, kierują go do pedagoga szkolnego, licząc na uzyskanie pomocy.

Tylko wspólna praca między psychologiem (pedagogiem) i wychowawcą może zapoczątkować proces planowania i wprowadzania w życie skutecznych oddziaływań. W swojej pracy chciałam przekazać sposób myślenia o uczniu, który wymaga większego zaangażowania i uwagi zarówno w rozporządzeniu, jak i rozumieniu problemu i inicjowaniu pomocy.