Polityka fiskalna (budżetowa) państwa to ogół działań państwa kształtujących dochody i wydatki budżetu państwa. Polityka fiskalna jest częścią polityki finansowej państwa. Środki na realizację zadań państwa, gromadzone są w budżecie w sposób przymusowy; ten tryb wynika z atrybutu władzy.
Procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów mają charakter nie tylko ekonomiczny, lecz także społeczny, co wyraża się w przejmowaniu części produktu społecznego i dysponowanie nią w taki sposób, aby wpłynąć na sytuację dochodową i socjalną poszczególnych grup społecznych, osób, itp.
Redystrybucja dochodu narodowego, która umożliwia zmniejszenie dysproporcji w dochodach różnych grup społecznych oraz zmniejszenie dysproporcji w poziomie rozwoju różnych regionów. Narzędzia realizacji:
system podatkowy - progresywne opodatkowanie dochodów, ulgi i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich;
wydatki budżetowe, realizowane w formie transferów społecznych: renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe oraz transfery na rzecz budżetów samorządowych.
Alokacja zasobów, która umożliwia dokonywanie zmian struktury wytworzonego dochodu narodowego. Alokacja, to rozdzielanie czynników wytwórczych między różne cele, konieczna ze względu na zawodność mechanizmu rynkowego. Państwo może przesunąć część zasobów do wytwarzania dóbr publicznych, neutralizacji ujemnych efektów zewnętrznych, prowadzenia prac BR. Ten aspekt polityki fiskalnej pokrywa się w treści ekonomicznej w pewnej części z ww. Ale nie każda redystrybucja wiąże się z alokacją (np. transfery socjalne).
Stabilizacja gospodarki, chodzi tu o wykorzystanie dochodów i wydatków budżetu państwa do łagodzenia wahań koniunkturalnych w gospodarce. Szczególnie dotyczy to:
ograniczania bezrobocia, bądź łagodzenia jego skutków,
obniżania inflacji,
pobudzania (lub hamowania) przyrostu naturalnego,
kształtowania poziomu inwestycji i konsumpcji,
pobudzania tempa wzrostu gospodarczego.
Wg ustawy o finansach publicznych z 30 czerwca 2005 roku:
Budżet państwa jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów:
organów władzy publicznej, w tym organw administracji rządowej, organw kontroli i ochrony prawa;
sądów i trybunałów.
Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku kalendarzowego zwanego „rokiem budżetowym”.
Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków. Ustawa budżetowa stanowi podstawę gospodarki finansowej państwa w roku budżetowym.
Cele i zadania państwa muszą być z góry określone, stąd też budżet sporządza się ex ante; można go zatem traktować jako plan finansowy państwa.
Dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego przejęcia ich przez państwo od różnych podmiotów, co oznacza, że dochody budżetowe gromadzone są w budżecie bezzwrotnie.
Dochodami budżetu państwa są:
podatki i opłaty, które nie stanowią dochodów jednostek samorządu terytorialnego, przychodów funduszów celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych;
cła;
wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek Skarbu Państwa;
wpłaty z tytułu dywidendy;
wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego;
wpłaty nadwyżek dochodów własnych państwowych jednostek budżetowych, nadwyżek środków obrotowych państwowych zakładów budżetowych oraz części zysku gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych;
dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe,
dochody z najmu i dzierżawy oraz z innych umów o podobnym charakterze dotyczące składników majątkowych Skarbu Państwa,
odsetki od środków na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych,
odsetki od lokat terminowych ustanowionych ze środków zgromadzonych na centralnym rachunku bieżącym budżetu państwa;
odsetki od udzielonych z budżetu państwa pożyczek krajowych i zagranicznych;
grzywny, mandaty i inne kary pieniężne, o ile zgodnie z odrębnymi przepisami nie stanowią dochodów innych jednostek sektora finansów publicznych;
spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz Skarbu Państwa;
dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy, praw,
środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej przeznaczone na finansowanie programw i projektw realizowanych przez administrację rządową.
Wydatki budżetu państwa są przeznaczone na:
utrzymanie i funkcjonowanie organów władzy publicznej, kontroli i ochrony prawa;
zadania wykonywane przez administrację rządową;
funkcjonowanie sądów i trybunałów;
subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego;
dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego;
środki wpłacane do budżetu Unii Europejskiej, zwane „środkami własnymi Unii Europejskiej”;
subwencje dla partii politycznych;
dotacje na zadania określone odrębnymi ustawami;
obsługę długu publicznego;
finansowanie programw i projektw, na realizację których uzyskano środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej, zwane „współfinansowaniem”;
realizację Wsplnej Polityki Rolnej.
Z budżetu państwa są finansowane także zadania określone w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych.
Różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa stanowi odpowiednio:
nadwyżkę budżetu państwa lub deficyt budżetu państwa.
Deficyt budżetu państwa to nadwyżka wydatków budżetu państwa nad jego dochodami.
Deficyt budżetu państwa oraz inne pożyczkowe potrzeby budżetu państwa mogą być pokryte przychodami pochodzącymi z:
sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym;
kredytów zaciąganych w bankach krajowych i zagranicznych;
pożyczek;
prywatyzacji majątku Skarbu Państwa;
nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych.
Utrzymywanie się deficytu budżetu państwa powoduje narastanie długu publicznego.
Na deficyt ekonomiczny sektora finansów publicznych składa się:
suma deficytów:
budżetu państwa, samorządów, jednostek ochrony zdrowia, funduszy celowych i innych jednostek,
powiększona o wypłaty rekompensat dla emerytów i pracowników sfery budżetowej, a następnie pomniejszona o transfery do drugiego filaru ubezpieczeń społecznych
Kryteria konwergencji (Maastricht, 1991)
Kryterium inflacyjne jest spełnione, gdy tempo wzrostu cen w danym kraju jest nie wyższe niż tzw. wartość referencyjna, która jest wyznaczana jako średnia inflacja w trzech krajach UE najlepszych pod względem stabilności cen, powiększona o 1,5 pkt proc. Polska spełnia to kryterium.
Kryterium stóp procentowych
Oprocentowanie długoterminowych obligacji rządowych emitowanych przez dany kraj nie powinno przekraczać o więcej niż 2 pkt proc. średniego oprocentowania obligacji w trzech krajach UE o najniższej inflacji. Prawie wszystkie kraje UE, kandydujące do euro, spełniają to kryterium.
Kryterium kursu walutowego
polega na utrzymaniu waluty kraju w systemie ERM II
(Mechanizm Kursów Walutowych II, ang. Exchange Rate Mechanism II - ERM II, to mechanizm, według którego ustalane są kursy między euro a walutami krajów Unii Europejskiej nie będących członkami unii walutowej) przez okres przynajmniej dwóch lat. Waluty kraju kandydującego w stosunku do euro muszą, przez co najmniej 2 lata, mieścić się w przedziale +/- 15 % wokół stałego kursu parytetowego. Waluta danego kraju nie może być dewaluowana w stosunku do walut innych członków UE.
Kryterium budżetowe
Zarówno faktyczny jak i prognozowany deficyt budżetu nie może przekroczyć 3% PKB. Dług publiczny mnie powinien przekroczyć 60% PKB.
Wpływ podatków i wydatków budżetowych na poziom wytwarzanego dochodu narodowego
Zgodnie z wcześniejszymi rozważaniami, zależność między wydatkami na konsumpcję (C ) i inwestycje ( I ) a poziomem wytwarzanego dochodu narodowego (Y ) bez uwzględnienia podatków i transferów, przedstawia się następująco:
Y = C + I + G
G – wydatki państwa na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne Wydatki G tworzą bezpośredni popyt konsumpcyjny i inwestycyjny w sektorze publicznym i tym samym wpływają na poziom dochodu narodowego oraz stan zatrudnienia. Budżetowe transfery „B” nie powiększają globalnego popyt lecz zwiększają rozporządzalny dochód ludności - Yd.
Wydatki budżetowe G zwiększają globalny popyt i wpływają na wzrost dochodu narodowego, zaś podatki netto (Td – B = Tn) obniżają poziom wydatków na konsumpcję indywidualną. Zmniejszenie wydatków na konsumpcję nie kompensuje jednak w całości dodatniego efektu wzrostu globalnego popytu z tytułu wydatków rządowych.
Czyli wzrost wydatków państwa, prowadzi do wzrostu Y, gdyż dochodowy efekt wydatków budżetowych jest większy niż gospodarstw domowych.
Połączony efekt wydatków rządowych i podatków netto przekłada się na przyrost globalnego popytu i tym samym przyrost dochodu narodowego, mierzony odcinkiem Y3 – Y1. Efekt ten przypisuje się działaniu mnożnika wydatków budżetowych.
Mnożnik wydatków budżetowych
mg = 1 : (1 – c ) = 1 : (1-0,7) = 3,333
tzn. dodatkowe wydatki państwa np. 10 mln, dają przyrost dochodu o 33,3 mln.
Gdy budżet jest zrównoważony, to znaczy przyrost wydatków rządowych jest równy przyrostowi dochodów budżetowych (∆G = ∆Tn), to mnożnik wynosi 1.
Mnożnik zrównoważonego budżetu, to mechanizm polegający na tym, że wzrost wydatków państwa, którym towarzyszy taki sam wzrost podatków, powoduje zwiększenie produkcji równe wzrostowi wydatków budżetowych.
Przykład
- wzrost wydatków budżetowych ∆G – 10 mln
- spadek popytu konsumpcyjnego [wywołany wzrostem podatków o 10 mln zmniejszy popyt konsumpcyjny o 7 mln ( 0,7x10)]
- w sumie globalny popyt konsumpcyjny wzrośnie o 3 mln, co przy mnożniku wydatków rządowych – 3,333 da przyrost dochodu ∆Y w wysokości 10 mln zł
1 : (1-c) w naszym przykładzie: 1 : (1-0,7) = 3,333
∆Y= mg x ∆G = 3,333 x 3 mln = 10 mln
czyli mg = ∆Y : ∆G = 1
Włączenie podatków do makroekonomicznego mechanizmu rynkowego wprowadza ważną modyfikację do równania inwestycji I i oszczędności S (I = S).
Można ją wyprowadzić następująco:
Y = C + I + G Y = Yd + Tn
zatem: C + I + G = Yd + Tn
ponieważ: Yd = C + S C + I + G = C + S + Tn
lub: I + G = S + Tn
Oszczędności prywatne S, jako źródło finansowania wydatków inwestycyjnych I w sektorze prywatnym, zostają powiększone o sumę podatków Tn jako źródło finansowania wydatków rządowych G. Łącząc składniki sektora prywatnego po jednej stronie i sektora publicznego po drugiej stronie równania otrzymujemy: S – I = G - Tn
Jeśli ma być zachowana równowaga ogólna, to deficyt budżetu państwa, wyrażający się nadwyżką wydatków G nad dochodami Tn , może być finansowany nadwyżką oszczędności S nad inwestycjami I. Podmioty dysponujące oszczędnościami kupują wówczas obligacje rządowe i uzyskany stąd dochód jest wykorzystywany do finansowania deficytu budżetu państwa.
Wydatki rządowe G działają jak automatyczny stabilizator, który podtrzymuje aktywność gospodarczą i powoduje, że poziom dochodu narodowego oraz zatrudnienia jest wyższy w porównaniu z poziomem możliwym do osiągnięcia bez wydatków rządowych.
Automatyczne stabilizatory – instrumenty działające samoczynnie, bez potrzeby ingerencji państwa (państwo je jedynie ustanawia).
Ważniejsze automatyczne stabilizatory koniunktury:
podatki,
świadczenia socjalne
programy pomocy dla rolnictwa