XX-lecie międzywojenne

1. XX-lecie międzywojenne - termin określający epokę kulturową obejmującą okres między I i II wojną światową (1918 – 1939).

2. I faza czyli pierwsze 10 lat twórczości to tzw. „okres jasny” (względny optymizm), lata 30-tew związku z kryzysem polityczno – gospodarczym i dążnościami nacjonalistycznymi, co przyczynia się do tendencji katastroficznych i pesymistycznych – „okres ciemny”.

3. Założenia filozoficzno – psychologiczno - ideowe:

1. Ideologia:

• Nacjonalizm – naród jako wartość absolutna, dążność do dominacji politycznej, militarnej i gospodarczej (włoski i niemiecki faszyzm), ideologia antysemicka i antydemokratyczna, wykorzystanie filozofii F. Nietzschego,

• Komunizm – Związek Radziecki - życie jednostek podporządkowane partii i ideologii komunistycznej, nędza, inwigilacja, cenzura, więzienia i obozy.

• Katastrofizm – spowodowany doświadczeniami I wojny światowej, kryzys wartości, pogląd Spenglera o upadku kultury Europy Zachodniej,

• Kryzys wartości – teoria o śmiertelności cywilizacji, przekonanie o nieuchronnym końcu kultury, sztuki, religii i filozofii, rozdarcie człowieka miedzy kulturą (doczesnością) a potrzebą transcendencji (religii); obawa przed ideologią rewolucyjna mas, które mogą zburzyć porządek świata.

1. Filozofia:

• Bergsonizm – intuicjonizm – siła życiowa, życie to strumień przeżyć i czynów (subiektywna teoria czasu) – czerpała z niej psychoanaliza, M. Proust, B. Leśmian

• Pragmatyzm – William James – kryterium prawdy jest wartość praktyczna, należy znać to, co jest potrzebne do wykorzystania w praktyce,

• Fenomenologia – Edmund Husserl – odejście od metafizyki, powrót do konkretu; metoda służyła do analizy fenomenów (zjawisk) – R. Ingarden

• Relatywizm – nauka nie głosi istoty prawdy, rzeczy badanej, pozwala tylko na ustalenie wzajemnych relacji badanych przedmiotów,

• Teoria względności A. Einsteina (czas i przestrzeń zależne od układu odniesienia i poruszających się ciał),

• Egzystencjalizm – rozpatrywanie egzystencji człowieka w jej realnym wymiarze. Życiu człowieka – absurdalnemu i pozbawionemu sensu – sens może nadać zaangażowanie w życie; człowiek staje się istotą rozumną. Byt (egzystencja) jest pierwotny wobec sensu (esencji). Człowiek skazany jest na wolność wyboru, co wywołuje w nim lęk przed istnieniem i śmiercią. Aby się go pozbyć musi wykroczyć poza samego siebie (nurt chrześcijański – Jaspers, ateistyczny – Sartre, Camus).

1. Psychologia:

• Behawioryzm – teoria opracowana przez J. Watsona w oparciu o badania I. Pawłowa nad odruchami warunkowymi. Można badać tylko zewnętrzne zachowania i reakcje człowieka, a nie jego wnętrze, (Hemingway, Borowski),

• konstytucjonalizm – E. Kretschmer – istnieją 3 typy psychiki uzależnione od budowy ciała,

• Psychoanaliza – Z. Freud - motorem ludzkich działań są przeżycia tkwiące w podświadomości, do podświadomości i nadświadomości wypierane są myśli aspołeczne mające odzwierciedlenie w marzeniach sennych; podzielił psychikę na id (instynkty), superego (nakazy i zakazy moralne), ego („ja” świadome). Jego uczniowie to K. G. Jung – twórca teorii archetypów – pierwotnych wyobrażeń, pojęć i struktur zawartych w mitach, legendach i wierzeniach religijnych charakterystycznych dla wszystkich kultur; A. Adler – przyczyną zaburzeń i agresji jest kompleks niższości.

1. NOWE TENDENCJE W SZTUCE:

• Protest przeciwko wojnie (np. „Nocny lot” A. de Saint Exupery)

• Indywidualizm – odrzucenie wszelkich rygorów krępujących proces tworzenia (M. Proust „W poszukiwaniu straconego czasu”, J. Joyce „Ulisses” – strumień świadomości, luźny tok skojarzeń, chaotyczny bieg myśli; technika symultaniczna – różnych punktów widzenia – Joyce, W. Woolf,

• Uniwersalizm – sięganie do sztuki antycznej, ludów prymitywnych Ameryki i Afryki, ludzi umysłowo chorych,

• Odrzucenie realizmu, naturalizmu, konwencjonalizmu (odrzucenie tradycyjnej kategorii piękna na rzecz estetyki brzydoty, zaskakiwanie odbiorcy),

• Abstrakcjonizm – sztuka czysta, niepodporządkowana żadnym celom utylitarnym, nie ma żadnych odniesień do rzeczywistości,

• Deformacja i groteska – ukazywanie rzeczywistości zdeformowanej, nierozpoznawalnej, groźniej i śmiesznej. Artysta kreował swoje światy będące jego własną interpretacją rzeczywistości (Schulz, Gombrowicz, Kafka, Witkiewicz, Bułhakow).

1. SZTUKA:

• Nowy teatr – Wielka Reforma Teatru (Craige, Appia, Stanisławski), synteza słowa, muzyki, tańca, plastyki i światła, wzrost roli inscenizatora – B. Brecht, M. Reinhardt,

• Rozwój kina (X Muza – nazwa K. Irzykowskiego) – Ch. Chaplin,

• Muzyka – nacisk na konstrukcyjne i formalne walory dzieła, dysonanse, a nie uczucia i nastroje,

• Plastyka – kubizm, nadrealizm, abstrakcjonizm (P. Picasso) – kompozycja brył, linii i geometrycznych figur.

1. KIERUNKI W SZTUCE:

• ekspresjonizm – gł. w Niemczech – spontaniczne wyrażanie subiektywnych wizji i przeżyć wewnętrznych; odrzucenie naturalizmu i realizmu, jedynym bytem jest byt duchowy, sztuka metodą dotarcia do Absolutu, nadrzędność prawdy wobec estetyki, stąd operowanie brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem, kontrastem, grozą, improwizacja, niejasność, przypisywanie poecie roli wizjonera, ekspresja „ja”, zaangażowanie polityczne, dążenie do odnowienia i zreformowania życia; forma wyrazu: chaos, wykrzykniki, wizyjność, dynamizm, skrót, symbol, alegoria (E. Munch „Krzyk”, S. Przybyszewski),

• futuryzm – narodził się we Włoszech, negacja przeszłości, afirmacja teraźniejszości i przyszłości, pochwała aktywności i dynamizmu, zafascynowanie techniką i nowoczesnością, odrzucenie psychologii, wyższość intuicji nad poznaniem rozumowym, pochwała wojny, agresji, kult przemocy, zafascynowanie prymitywizmem; formy wyrazu: nowy język poetycki dynamizujący wypowiedź, ekspansja rzeczowników, duża rola onomatopei, prowokujący układ graficzny, odrzucenie interpunkcji i ortografii (Majakowski, Czyżewski, Jasieński, Młodożeniec, Watt, Stern)

• dadaizm – (Dada – zabawka), anarchia, nihilizm, odrzucenie wartości, norm, tradycji, idea absolutnej wolności, wyzwolenie jednostki od zależności, zrównanie wszystkich, czarny humor, zanegowanie tradycyjnych kanonów piękna, bezsens, alogiczność, naiwność, spontaniczność, fascynacja prymitywizmem, formy wyrazu: bełkot, odrzucenie rygorów składni, , nonsensy, w malarstwie – kolaż,

• nadrealizm (surrealizm) – przezwyciężenie sprzeczności świata, odkrycie jego tajemnej istoty, pochwała wolności, odrzucenie realizmu i racjonalizmu, zanegowanie dotychczasowych kategorii czasu, przestrzeni, sposobu widzenia rzeczywistości, pragnienie dotarcia do rzeczywistości nadrealnej wyrażanej w snach przez podświadomość; formy wyrazu: czarny humor, nonsens, absurd, groteska, niekontrolowany zapis myśli, logika snu, cudowność, niezwykłość (Ważyk, Wat, Brzękowski),

• „poezja czysta” – uznanie poezji za rodzaj doświadczenia mistycznego, irracjonalizm, poezja to tajemnicza rzeczywistość istniejąca poza słowami i granicami mowy,

• formizm – (Chwistek, Czyżewski) - istnienie różnych odmian rzeczywistości (rzeczy, fizykalna, wrażeń, wyobrażeń), każdemu rodzajowi odpowiada inny typ malarstwa, idea poszerzenia i odnowienia języka; formy wyrazu: niejasny język, zagmatwane obrazowanie, uwolnienie słowa z rygorów składni i logiki, prymitywizm,

• awangarda francuska – ugrupowanie poetów francuskich 1908 – 1910, poeci – kubiści (Apollinaire. Jacob), stworzenie nowego języka poetyckiego środkiem do wyzwolenia wyobraźni, alogiczność, nieciągłość kompozycji, odrzucenie zasad składni, logiki, rozluźnienie związków znaczeniowych,

• neoklasycyzm – forma kontynuacji założeń symbolizmu i klasycyzmu (Francja i Związek Radziecki) – A. Achmatowa, O. Mandelsztam, w Polsce – J. Iwaszkiewicz – powrót do tradycji literackich, problematyka moralna, filozoficzna, religijna, „poezja czysta” pozbawiona treści związanych z rzeczywistością; formy wyrazu: kunsztowna forma, muzyczność, klasyczne zasady, harmonia, prostota.

1. POKOLENIA LITERACKIE W POLSCE:

1. twórcy debiutujący w Młodej Polsce – L. Staff, B. Leśmian, W. Żeromski, W. S. Reymont, T. Boy-Żeleński,

2. pisarze debiutujący po I wojnie światowej urodzeni pod koniec XIX w. – J. Tuwim, J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, K. Wierzyński, J. Lechoń, J. Przyboś, A. Stern, A. Wat, Z. Nałkowska,

3. młodzi urodzeni około 1910 r. debiutujący przed 1939 r. – Cz. Miłosz. J. Zagórski, A. Rymkiewicz,

1. FAZY ROZWOJU LITERATURY:

1. Od 1918 r. – Reymont, L. Staff, B. Leśmian, Żeromski

2. okres jasny – lata 20-te, entuzjazm, optymizm, radość;

• Skamander (J. Tuwim, J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, K. Wierzyński, J. Lechoń),

• Awangarda Krakowska (J. Przyboś, T. Peiper, J. Kurek),

• Futuryści (B. Jasieński, A. Stern, A. Wat),

• Tworzy Z. Nałkowska.

1. Okres ciemny – lata 30-te:

• Żagary (awangarda wileńska) (Cz. Miłosz, J. Zagórski),

• awangarda lubelska – J. Czechowicz,

• Kwadryga – K. I. Gałczyński,

• Proza – B. Schultz, Z. Nałkowska, M. Dąbrowska, Witkacy, W. Gombrowicz.

1. LITERATURA:

1. POEZJA:

• L. STAFF – tradycje humanizmu, epikureizm i stoicyzm, „Wysokie drzewa”, „Kartoflisko”, „Wożą gnój”, „Ars poetica” – harmonia, elementy impresjonizmu, synestezja, nastrojowość, akceptacja życia, zwrot do codzienności, ni co ludzie, nie jest mu obce.

• B. LEŚMIAN – „W malinowym chruśniaku”, „Dusiołek”, „Trupięgi”, „Dziewczyna” – poezja pełna wewnętrznych przeciwieństw, plastyczne opisy przyrody i przeżyć, zwłaszcza doznań miłosnych, fantazja, ułuda, nierzeczywistość, ludowość, niekiedy nastrój przygnębienia, czasem dystans i humor, wszechstronność, neologizmy dosadne porównania i epitety.

• Skamander – poeci skupieni wokół czasopisma „Skamander” (kult życia, biologiczny zachwyt dla jego najzwyklejszych przejawów, uroków codzienności, nastrój chwili, aktualność tematów, mowa potoczna, prozaizmy, brutalizmy witalizm, nawiązanie do tradycji i literatury zaangażowanej w losy narodu, zwrócenie się w kierunku miasta).

JULIAN TUWIM – „Dziesięciolecie”, „Do krytyków”, „Prośba o piosenkę”, „Do prostego człowieka”, „Mieszkańcy”, „Rzecz Czarnoleska” – język potoczny, krytyka kapitalizmu, pogoni za pieniędzmi, wykorzystywania prostego człowieka w walce o obce mu cele, mieszczańskiej tępoty i ograniczenia; dużo miejsca poświęcał przyrodzie, warstwom najniższym, głosił pochwałę życia, tropił dzieje języka.

• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – „polska Safona’, mistrzyni małej formy literackiej, sympatyzowała ze Skamandrytami, tematyka: miłość, przyroda, patriotyzm, refleksje nad życiem, proste elementy, lapidarne tytuły, operowanie konkretem, dominuje codzienność – „Miłość”, „Krawiec kulawy’ – metafora życia, „Samobójstwo dębu”, „Barwy narodowe”.

• Awangarda Krakowska – wokół czasopisma „Zwrotnica” – walka z tradycją, kult techniki, 3M, świadome budowanie zdań, nowoczesna metafora, trudne, piękne i wyszukane słownictwo (wyrozumowane konstrukcje), walka z „watą słowną” na rzecz skrótu, odejście od tradycyjnego rymu i rytmu, neologizmy, współbrzmienia.

• Futuryści – fascynacja techniką, nowoczesną cywilizacją, 3M – miasto, maszyna, masa, odrzucenie tradycji, zburzenie ładu języka - dysonanse, alogiczność, astroficzność, zerwanie z zasadami ortografii, interpunkcji i gramatyki, wulgaryzmy.

• Żagary (awangarda wileńska) - rzeczywistość społeczno – polityczna, społeczna służba sztuki, moralna naprawa społeczeństwa, przeszłość jako pretekst do przedstawiania teraźniejszości, nowatorstwo łączyli z formami klasycznymi, obawa przed katastrofą.

CZ. MIŁOSZ – „O książce”, „Roki” – odebranie człowiekowi spokoju i poczucia bezpieczeństwa, nostalgia, zaduma nad przeszłością, wyrozumowane zdania, wymowa moralistyczna, humanizm, odrzucenie tradycyjnej wersyfikacji rymu i rytmu, wiersz ciągły, nastrojowość.

1. PROZA – Z. Nałkowska „Granica” (powieść polityczno – społeczna), S. Żeromski „Przedwiośnie” (polityczna, demistyfikacja powojennej rzeczywistości), W. Gombrowicz „Ferdydurke” (nowatorstwo, groteska, absurd, oryginalny język, parodia, walka z mitami, synkretyzm rodzajowy)