• Filozofia

Trzeci punkt wyjścia

• Treść wykładu

• Neoplatonizm

• System Hegla

• Materializm historyczny Marksa

• Filozofia analityczna

  • Pozytywizm

  • Wittgenstein I

  • Neopozytywizm Koła Wiedeńskiego

  • Racjonalizm krytyczny

  • Wittgenstein II

  • Semiotyka

• Cud języka

  • Ponadznakowy charakter języka

  • Trójkierunkowość języka

  • Językowy obraz świata

  • Dialektyka języka

  • Gramatyka uniwersalna (N. Chomsky)

• Pragmatyka: poszczególne stanowiska

  • Rekonstrukcja dialogiczna (Szkoła Erlangska)

  • Pragmatyka uniwersalna (J. Habermas)

  • Transcendentalna pragmatyka języka (K.O. Apel)

• Friedrich Nietzsche

  • Punkt wyjścia

  • Człowiek a ludzkość

  • Nadczłowiek

• Postmodernizm

• Prawda

• Trzeci punkt wyjścia

• Myślenie zaczyna się z perspektywy, w której wzajemnie na siebie są zapośredniczone i przyporządkowane filozofia bytu i filozofia ducha

• Chodzi tu zarówno o ideę Platona, pojęcie Boga w neoplatonizmie i filozofii chrześcijańskiej, jak i Heglowską filozofię ducha

• Po zwrocie antymetafizycznym, jaki nastąpił po Heglu, to zapośredniczone spojrzenie straciło w filozofii na znaczeniu

• Współcześnie tematyka tzw. trzeciego punktu wyjścia powraca w rozważaniach takich zagadnień, jak: praca (K. Marks), nauka (filozofia analityczna) i język (filozofia języka)

• W filozofii F. Nietzschego pojawia się zanik tego typu myślenia

• Radykalnym przejawem owego zaniku jest postmodernizm (odrzucający kategorię prawdy)

• Neoplatonizm

• Pytanie:

  • Jak to jest możliwe, że w swoim apriorycznie określonym sposobie poznania, podmiot potrafi poznawać określony ontologicznie byt właściwy?

  • Jak nasz sposób poznania i sposób bycia tego, co rzeczywiste, sobie odpowiadają?

  • Jak jest możliwe prawdziwe poznanie (zgodność stanu umysłu z rzeczywistością)?

• W filozofii dostrzeżono, że ostatecznym warunkiem możliwości prawdy jest boski absolut, który warunkuje: „ja” i byt

• Neoplatonizm jest ważnym nurtem późnoantycznej filozofii

  • Przedstawiciele: Plotyn (ok. 205-270) i Proklos (ok. 412-485)

  • Chrześcijańska teologia starożytnego Kościoła przejęła pogański neoplatonizm i rozwinęła go

    • Gł. Przedstawiciele chrześcijańskiego neoplatonizmu: św. Augustyn (354-430), Pseudo-Dionizy Areopagita (V w.)

  • Wywarł wielki wpływ na filozofię średniowiecza i renesansu

• Neoplatonizm

• U szczytu stoi (w nawiązaniu do idei dobra u Platona) boski absolut, nieskończenie doskonałe Jedno (gr. hen)

  • Jest ono poza wszelką czasowością wyniesione ponad wszelki byt i wszelki rozum

  • Można o nim orzekać tylko w predykatach negatywnych (por. teologia apofatyczna – negatywna)

  • Jest samo w sobie w spoczynku i spełnieniu

• Z Jedności wszystko, co jest, się wylewa (emanuje)

• Stopnie emanacji:

  • Jedno

  • Wieczny rozum (gr. logos, nous), który rozwija się w wielość idei

  • Dusza (emanuje z rozumu)

    • Jako dusza świata jest jedna, a zarazem rozłożona na wiele dusz, podobnie jak rozum jest rozłożony na wiele idei

    • Dusze mają różny stopień doskonałości i jako formy substancjalne, czyli zasady kształtowania, przekazują czasowo idee do materi (gr. hyle)

  • Świat doświadczalny jako empiryczny kosmos

  • Materia (pierwsza) jest całkowicie pozbawiona określeń (zasada określalności)

• Pojęcie emanacji gwarantuje system uczestnictwa – wszystkie rzeczy są odbiciami idei, które z kolei są odbiciami Jednego

• Pod względem etycznym człowiek jest tym miejscem w systemie, w którym ruch wyłaniania się z Jednego ma przybrać odwrotny kierunek

  • Rozumna dusza człowieka, uwikłana w zmysłowość i materię, winna przez dążenie do cnoty oczyścić się z tego, co zmysłowe, aby dzięki temu upodobnić się do pierwiastka boskiego

• Neoplatonizm

• Chrześcijańscy teologowie starożytności przejęli ten system w podstawowych zarysach i go zmodyfikowali (m.in. boski absolut ukazali jako Trójcę Najświętszą a emanacje zastąpili stworzeniem)

• Dzięki idei absolutnej podstawy zapośredniczenia „ja” i bytu w boskim absolucie możliwe staje się ujęcie prawdy jako odpowiedniość rzeczywistości

  • Poznający podmiot na zasadzie anamnezy

  • Istniejące substancje na zasadzie swego charakteru jako uczestnictwa

  • Każdy byt jest prawdziwy, tzn. każdy byt jest z racji swego istnienia nastawiony na to, aby zostać poznanym

• Stopnie emanacji

• System Hegla (1770-1831)

• Główną rolę jako zasada pośrednicząca odgrywa tzw. dialektyka:

  • Każde stanowisko w trakcie wyjaśniania musi okazać się w swojej określonej negacji ograniczone i tymczasowe i zostać włączone w stanowisko wyższego rzędu

• Cały system filozofii okazuje się być swoistą „drabiną”:

  • Punktem wyjścia jest zwykłe doświadczenie

  • Dalej swoisty „samoruch pojęcia” prowadzi od świadomości poprzez samoświadomość do rozumu

  • Stanowisko wyizolowanego indywidualnego rozumu okazuje się tymczasowe i przechodzi w rozważanie ponadindywidualnych, wspólnotowych postaci ducha, który obiektywnie prezentuje siebie w sferze etyki i prawa i jako rezultat dziejowego procesu rozwoju kultury

  • Dialektyka (subiektywnego) rozumu i (obiektywnego) ducha prowadzi na koniec do religii, która jako religia objawiona (chrześcijaństwo) jest samowiedzą absolutnego ducha i umożliwia absolutną wiedz jako filozofia

• System Hegla (1770-1831)

• Jest to poszukiwanie coraz ogólniejszych (idealnych) struktur

• Najogólniejszą strukturą okazuje się być absolutna wolność (uświadomienie sobie wolności; postęp w świadomości wolności)

• Filozofia jest myśleniem myśli Boga, czyli spełnienie religii absolutnej

• Bóg w systemie filozoficznym (Hegla) dochodzi całkowicie do świadomości siebie samego (swej wolności)

• Materializm historyczny Marksa (1818-1883)

• K. Marks stawia „z głowy na nogi” Heglowska filozofię ducha

• „Opowieść spekulatywną” absolutnego systemu Hegla przekształca w niezwykle doniosłą w skutkach „opowieść emancypacji” współczesności

• Elementem kluczowym teorii Marksa jest tzw. schemat bary i nadbudowy

• Baza i nadbudowa

• Materializm historyczny Marksa (1818-1883)

• Twory kulturowe ludzkiego ducha są całkowicie zależne od ekonomiczno-materialnej bazy i są odbiciem tej bazy („byt kształtuje świadomość”)

• Panującą ideologią jest ideologia klasy panującej

  • Ma za zadanie stabilizowanie i uprawomocnienie (legitymizację) stosunków władzy w dziedzinie władzy

• Rewolucje zmieniają panujące ideologie, ponieważ kiedy zmienia się baza materialna, zmianie ulega również cała duchowa nadbudowa

• Projekt społeczeństwa bezklasowego

  • Sprzeczność klasowa ma swoje źródło w prywatnej własności środków produkcji

  • Człowiek uczestniczy w procesie pracy, czyli w stanie rozwoju produkcji ekonomicznej i społecznych stosunkach produkcji

  • Materialno-ekonomiczna baza jest czymś ponadindywidualnym, kolektywnym (jakimś absolutem), ponieważ stanowi ją społeczny proces produkcji, spełniany przez człowieka

  • W procesie tym człowiek produkuje i jest produkowany

  • Bezsensem jest postrzegać człowieka jako indywidualną osobę

  • W kapitalizmie człowiek jest wykorzystywany, wyobcowany i zamieniony w towar

  • Odczłowieczona przez kapitalizm masa stanowi proletariat

  • Proletariat w ramach rozwoju wyemancypuje się i powstanie społeczeństwo bezklasowe

  • Podstawowym zadaniem filozofii jest budzenie świadomości proletariackiej, a tym samym ducha rewolucyjnego

• Materializm historyczny Marksa (1818-1883)

• Klasyczna teoria marksizmu obejmuje:

  • Materializm historyczny (histomat; został wyżej omówiony)

  • Materializm dialektyczny (diamat; rozwinięty przez F. Engelsa, 1820-1895)

    • Materialistyczna filozofia przyrody (motywy ewolucjonistyczne połączone z myślą Hegla)

    • Najsłabsza część systemu

    • W komunizmie kultywowany był w sposób dogmatyczny

    • W zachodniej myśli marksistowskiej odegrał rolę podrzędną

  • Ekonomię polityczną

    • Teoria społecznych stosunków produkcji (nauka logiki kapitalizmu)

• Marksizm w XX wieku odegrał poważną rolę, stając się dzięki twórczości W.I. Lenina (1870-1924) marksizmem-leninizmem

• Poza państwami tzw. realnego socjalizmu działało wielu autorów, którzy mniej lub bardziej nawiązywali do idei marksizmu, takich jak np.: K. Kautsky, M. Adler, G. Lucas, E. Bloch, T.W. Adorno, M. Horkheimer czy też. H. Marcuse

• Filozofia analityczna

• Grupa stanowisk w obrębie filozofii współczesnej, silnie zdominowana przez filozofię języka

• Próba przedstawienia jakiegoś absolutnego punktu wyjścia, który przezwyciężyłby myślenie ontologiczne i transcendentalne

• Filozofia analityczna

  • Pozytywizm

  • Wittgenstein I

  • Neopozytywizm Koła Wiedeńskiego

  • Racjonalizm krytyczny

  • Wittgenstein II

  • Semiotyka

• Pozytywizm

• 2 . poł. XIX wieku: A. Comte, E. Laas, E. Mach

• Poglądy:

  • Empiryzm – wszelkie poznanie (nawet logikę formalną) można sprowadzić do wrażeń zmysłowych

  • Materializm – odrzucenie wszystkiego, co nie jest zmysłowo-materialne; problematyka rozumu, ducha, Boga itd. jest rozwijana na sposób empirystyczno-materialistyczny

  • Scjentyzm – wiara w naukę; nauką jest tylko nauka szczegółowa (przede wszystkim przyrodnicza); filozofia ma zadania encyklopedyczne

• Teoria trzech stadiów (A. Comte)

  • Rozwój ludzkości przebiega w trzech stadiach:

    • Teologicznym

    • Metafizycznym

    • Pozytywistycznym (wynik postępu ludzkości)

• Wittgenstein I

• L. Wittgenstein (1889-1951); we wczesnej twórczości pod wpływem rozwoju logiki formalnej; Traktat logiczno-filozoficzny (1921; składa się z ponumerowanych zdań)

• Logika traktuje o możliwości stanów rzeczy (formalnie pokazuje, co jest i co nie jest możliwe)

• Wszelkie poznanie jest odwzorowaniem

• Wszystkie zdania sensowne składają się z dwóch momentów:

  • Z formy logicznej (będącej zarazem formą rzeczywistości)

  • Ze znaków, które reprezentują przedmioty odwzorowane w myślach

• Zadaniem filozofii jest analiza logiczna języka nauk przyrodniczych

• Logika jest zupełnie niezależna od doświadczenia (różnica z pozytywizmem), ale jest zdania są tylko tautologiami (nic nowego nie mówią)

• Granica tego, co się da pomyśleć, jest jednocześnie granicą języka, który odwzorowuje (empiryczne) fakty; granice mojego języka oznaczają granice mojego świata

  • Problematyka bytu, duszy („ja”), Boga (idei) i sensu wolności są u Wittgensteina I nieobecne; tzn. ukazują się, ale są niewypowiadalne (nie dopuszczają ani pytania, ani odpowiedzi)

  • „O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć”

• W trójkącie platońskim u Wittgensteina I wchodzi tautologiczna logika formalna (następuje tu uszczuplenie problematyki filozoficznej)

• Neopozytywizm Koła Wiedeńskiego

• Przedstawiciele: M. Schlick, R. Carnap, H. Reichenbach, K. Popper (blisko związany)

• Neopozytywiści są logicznymi empirykami i radykalnymi scjentystami

• Ścisłe nauki przyrodnicze są jedynymi prawdziwymi naukami, a inne nauki należy przekształcić w jednolitą naukę

• Wielkie zasługi na polu: badań formalno-logicznych i w dziedzinie metodologii i teorii nauki

• Podstawowe pytanie: pod jakimi warunkami wypowiedzi są naukowo sensowne?

  • Nie występują w nim słowa, którym nie można by podać znamion empirycznych (kryterium empiryczne); np. bezsensowne jest: „Bóg istnieje”

  • Są poprawnie utworzone pod względem składniowym (kryterium logiczne); np. bezsensowne jest: „Cezar jest liczną pierwszą”

• Krytyka metafizyki jako pomieszania religii i poezji z nauką

• Neopozytywizm Koła Wiedeńskiego

• Krytyka neopozytywizmu:

  • Przyjmuje bezkrytycznie za punkt wyjścia empirystyczne i scjentystyczne pojęcie nauki

  • Na podstawie tego pojęcia ustanawia kryterium sensu

  • Wszystko, co temu pojęciu nauki nie odpowiada, uważa za pozbawione sensu

  • Pojawia się problem z intersubiektywnością (sprawdzalnością tez opartych na doświadczeniu przez inne podmioty) i samoświadomością (jak np. można wyrazić w języku świata i ciał ból zęba?)

  • Trudno powiedzieć, odwołując się tez neopozytywizmu, co nauki przyrodnicze mają wspólnego z przyrodą (z trójkąta platońskiego wyeliminowane są: byt i „ja”)

    • Natrafia się na bazę w postaci tego, co empirycznie dane, ale nie można powiedzieć ani komu jest to dane, ani co jest dane

    • Ma się do czynienia ze zjawiskami bez podmiotu, któremu się one jawią, i bez bytu, który się w nich jawi

  • Pewnych pojęć (np. „rozpuszczalny w wodzie”, „kruchy”, „temperatura”, „masa”, „elektron”) nie da się sprowadzić do dających się zaobserwować podstawowych określeń i potwierdzić

• Współcześnie filozofia analityczna zrezygnowała z radykalnych pozycji neopozytywizmu i jej stosunek do ontologii jest bardziej tolerancyjny

• Obecnie filozofię analityczną należałoby wiązać z określonym sposobem filozofowania (analizowanie językowych wyrażeń i domaganie się solidności argumentacyjnej)

• Racjonalizm krytyczny

• Nawiązuje do sformułowanej przez K. Poppera teorii falsyfikacji (Logika odkrycia naukowego, 1935) i rozszerza ją w kierunku krytyki filozofii; obok Poppera głównym przedstawicielem jest H. Albert

• Chodzi o nastawienie metodyczne i pewną postawę intelektualną:

  • Teorie naukowe ze swej zasady nie dają się udowodnić

  • Uczymy się nie na tym, cośmy poznali i zrozumieli, lecz na błędach

  • Postęp w nauce zawdzięczamy temu, że próbujemy wykazywać fałszywość istniejących teorii

  • Ostatecznego uzasadnienia wiedzy nie ma

  • Możemy tylko stopniowo ulepszać to, co już wiemy, przez wskazywanie, co jest w tym, co wiemy, fałszywe

• Racjonalizm krytyczny jest „kierunkiem zaangażowanym” w kwestie polityczno-społeczne, ponieważ krytykuje ideologie (wszystko trzeba poddać krytycznemu osądowi)

• Krytyka:

  • Racjonalizm krytyczny nawiązuje do pozytywistycznej teorii nauki (falsyfikują nauki przyrodnicze)

  • Istnieją też inne poziomy racjonalności a nie tylko taki, który jest właściwy naukom przyrodniczym (np. cała sfera filozofii bytu i podmiotu)

• Wittgenstein II

• Dociekania filozoficzne (1953) odgrywają ogromną rolę we współczesnej lingwistyce

• Wittgenstein I i Koło Wiedeńskie sądzili, że za pomocą logiki formalnej potrafią stworzyć sztuczny, formalistyczny język idealny:

  • Miał on wyeliminować nieścisłości, wieloznaczności i indywidualne zabarwienia języka potocznego

  • Miał być całkowicie jasny i jednoznaczny

  • Zakładano, że znaczenie wyrażeń językowych można empirycznie bezbłędnie ustalić

• Wittgenstein II odkrywa, że nie można oddzielić znaczenia wyrażeń od użycia tych wyrażeń w żywym języku

• Faktyczny proces posługiwania się językiem pokazuje, że znaczenie wyrażeń nie jest raz na zawsze ustalone, ale że jest ono płynne, zależne od różnych kontekstów, w których owe wyrażenia są używane

• Sposób używania w danym (potocznym) języku wyrażeń pokazuje gramatyka tego języka:

  • Zawiera ona obowiązujące w danym języku „reguły gry”

    • Grami językowymi są np.: opowiadanie bajek, prawienie komplementów, prowadzenie seminarium naukowego, dowcipkowanie itd.

    • Każda z nich ma swoje własne reguły

• Zadaniem filozofii nie jest tworzenie języka idealnego, ale wyjaśnianie użycia języków istniejących:

  • Zadanie swoistej terapii, tzn. uleczania z niewłaściwego rozumienia języka i wyrażania się

  • Konieczność ukazania znaczenia takich słów, jak: być, ja, rzeczywistość, nic itd.

• Semiotyka

• W ramach filozofii analitycznej filozofia języka pojmowana jest przeważnie jako semiotyka (gr. semeion – znak), czyli jako teoria znaków

• Znak językowy pozostaje w relacjach (S. Pierce, 1839-1914; Ch.W. Morris, 1901-1979), które pozwalają wyodrębnić poszczególne działy semiotyki:

  • Do innych znaków językowych > syntaktyka

  • Do tego, co on znaczy, czyli oznacza > semantyka

  • Do osób, które go używają > pragmatyka

• Kostka semiotyczna wg Bocheńskiego

• Semiotyka

• Syntaktyka interesuje się:

  • Znakami jako takimi (np. o ich kształcie dźwiękowym i graficznym)

  • Relacjami między znakami

  • Znaki ujmuje czysto operacyjnie (abstrahuje od ich znaczenia i sposobów użycia)

• Semantyka interesuje się:

  • Odniesieniami znaków do tego, co oznaczają

  • Jak język ma się do świata

  • Rolą języka w komunikacji

  • Odróżnia między znaczeniem (sensem) i odniesieniem (oznaczaniem) do rzeczy

• Pragmatyka interesuje się:

  • Relacją między znakami a ich użytkownikami

  • Aktami mowy i kontekstami tego, co jest mówione

  • Podkreśla, że wszelkie mówienie ma ze swej istoty charakter czynności (L. Austin, J.R. Searle)

    • Należy odróżnić dwa aspekty w akcie mowy:

      • Akt lokucyjny (łac. locutio – mowa) – mówię coś o czymś

      • Akt illokucyjny (tzn. nie-językowy) – spełniam pewną czynność (tzn. gram pewną rolę) np.: twierdzę coś, radzę, ostrzegam, rozkazuję, pytam, wyrażam życzenie, przysięgam, proszę itd:

        • Np. „Drzwi są otwarte” może być stosownie od kontekstu twierdzeniem, radą, ostrzeżeniem itd.

        • Można tu odróżnić treść propozycjonalną (neutralna pod względem roli; coś, co jest o czymś powiedziane) od aktu illokucyjnego

        • Treść propozycjonalna staje się zdaniem dopiero, gdy zostanie zastosowana illokucyjnie

      • Aspekt illokucyjny w społecznym kontekście jest często w pewien sposób zinstytucjonalizowany, czyli konwencjonalnie uregulowany

        • Np. obietnica, przysięga, kupno, zawarcie małżeństwa itd. podlegają pewnym konwencjonalnym uregulowaniom

  • Pytaniem o założenia (presupozycje), które mówiący muszą domyślnie przyjąć, aby móc w ogóle sensownie dokonywać określonych aktów mowy i się komunikować

• Cud języka

• W toku zwrotu antymetafizycznego język jest pojmowany jako medium, w którym ontologiczny i transcendentalny punkt wyjścia są wzajemnie do siebie odniesione

• Wcześniej ukazane zostały podstawowe problemy logicznej i lingwistycznej analizy języka oraz główne zagadnienia semiotyki

• Teraz zajmiemy się najważniejszymi problemami nie-analitycznej filozofii języka

• A analitycznej filozofii języka język jest postrzegany jako coś obiektywnego, co jest dane empirycznie i może być analizowane podobnie, jak dane empiryczne

• W nie-analitycznej filozofii języka język jest czymś więcej niż dającą się analizować, empiryczno-obiektywną rzeczywistością:

  • Cokolwiek jest nam dane, jest dane w języku

  • Mówimy w języku o języku

• Cud języka

  • Ponadznakowy charakter języka

  • Trójkierunkowość języka

  • Językowy obraz świata

  • Dialektyka języka

  • Gramatyka uniwersalna (N. Chomsky)

• Ponadznakowy charakter języka

• Język pojmowany jedynie jako mechanizm znakowy jest czymś, co służy tylko do metodycznego stosowania operatywnego

• Słowo jest czymś więcej niż znakiem (np.: W. von Humboldt, H.G. Gadamer, K. Jaspers, M. Heidegger, M. Buber, B. Liebrucks))

• Język jako całość ma charakter metaforyczny, przypowieściowy

• Chodzi o szczególną „elastyczność” języka zarówno względem tego, co obiektywnie istnieje, jak i względem pierwiastka subiektywno-indywidualnego

• Można mówić o swoistym pierwszeństwie słuchania przed mówieniem

• Myślenie i poznanie nabierają w języku określonych odcieni – stosownie do konkretnego języka ojczystego (por. tzw. językowy obraz świata) oraz do osobowej indywidualności, która wyraża siebie w ramach tegoż języka

• Można mówić o osobowym charakterze języka

• Można mówić o pewnej analogii między językiem a państwem

  • W języku i państwie chodzi o wzajemny stosunek prawa i wolności

• Trójkierunkowość języka

• Poznanie i język dokonują się zawsze w relacji: podmiot-podmiot-przedmioty

• Mówimy zawsze z innymi ludźmi o czymś (charakter dialogiczny języka)

• Mówienie i poznanie podmiotu „ja” zakłada istotowo podmiot „ty”

  • „Człowiek tylko wśród ludzi staje się człowiekiem” (J.G. Fichte)

• „Ja”, komunikując coś „ty” o przedmiocie „to”, tym samym komunikuje coś sobie samemu

• Język jest pod pewnym względem warunkiem tego, byśmy mogli rozróżniać „ja”, „ty” i „to”

• Językowy obraz świata

• Czy niezależnie od różnych konkretnych języków istnieje zakres czystych, idealnych, ogólnoludzkich znaczeń?

• Na pierwszy rzut oka wydawałoby się, że tak jest

  • Np. „czerwony” (pol.) = „red” (ang.) = „rouge” (fr.)

• Nie umiemy jednak odkryć idealnego królestwa czystych znaczeń, które niezależnie od konkretnych języków byłoby aktualne ponadczasowo i ponadjęzykowo

• Wszelkie znaczenie jest znaczeniem w ramach określonego języka

  • Pojęcia tak samo nie można oddzielić od słowa, jak człowiek nie może odłożyć na bok swoich rysów twarzy (W. von Humboldt)

• Słowo jest indywidualną postacią pojęcia

• Językowy obraz świata

• Czy można różnym konkretnym językom, w których świat jest wyrażany, przeciwstawić bezjęzykowy świat sam w sobie?

• Odpowiedź może być tylko przecząca

• Językowo naga przedmiotowość sama w sobie może istnieć najwyżej w sensie pojęcia granicznego

• Świat, w którym żyjemy w stanie ciągłego doświadczenia, jest światem udostępnionym poprzez język

• Język, którym się posługujemy, determinuje nasze „posiadanie świata”, nasz „obraz świata”

• Wszelkie znaczenie i wszelkie „posiadanie świata” uzyskuje w konkretnym języku specyficzny odcień

• Możemy tylko poznawać różne językowe obrazy świata, porównywać je z naszym własnym i wzajemnie do siebie odnosić

• Językowy obraz świata

• Dialektyka języka

• „Cud języka” obejmuje szereg dialektycznych stanów rzeczy

  • Tzn. język jest czymś, co da się pojąć tylko jako wynik dwóch przeciwstawnych, odniesionych do siebie wzajemnie momentów (podobnie jak: akt-potencja, substancja-przypadłość, forma-materia, istota-istnienie)

• Chodzi tu o aspekt transcendentalny i hermeneutyczny w języku

• Aspekt transcendentalny:

  • we wszelkim mówieniu o języku i/lub o świecie trzeba zakładać absolutny, transcendentalny sens „językowości”, który nie jest rozpoznany jako określony język (por. „Ja-transcendentalne” jako warunek „ja-empirycznego” i od niego różne)

• Aspekt hermeneutyczny:

  • język jest czymś, co jest zawsze zdeterminowane społecznie i dziejowo; wszelkie posiadanie świata ma charakter językowy, tzn. jest odniesione do społecznie i dziejowo określonego języka, w którym się dokonuje (fundamentalna względność wszelkiego poznania)

• Dialektyka języka

• Wzięte łącznie obydwa aspekty:

  • Transcendentalność języka jest rzeczywista tylko w postaci „wcielonej”, tylko w określonym języku, tylko społecznie i dziejowo

• Nie powinno się o tej dialektyczności języka zapominać, ponieważ popada się wówczas w skrajności:

  • Relatywizm – wszystko jest względne (przy takim stanowisku trudno przezwyciężyć sceptycyzm)

  • Absolutyzm (dogmatyzm) – przekonanie o posiadanie absolutnej, powszechnie aktualnej prawdy (przy takim stanowisku trudno poradzić sobie z hermeneutycznym kołem)

• Obydwa aspekty stanowią pewną całość, ale tylko wówczas, jeśli zostaną wzięte wspólnie

• Gramatyka uniwersalna (N. Chomsky)

• Interesująca jest teoria gramatyki uniwersalnej (N. Chomsky); jest to wprawdzie teoria empiryczna (i domaga się empirycznego potwierdzenia), ale dobrze uwidacznia ona różnicę między transcendentalnym i hermeneutycznym aspektem języka:

  • Istnieje naturalna zdolność językowa człowieka

  • Każdy człowiek ma w sobie przyrodzony, niezależny od doświadczenia zespół informacji (por. idee wrodzone)

  • Te informacje to aprioryczne idee, które są lingwistycznymi uniwersaliami (ogólnymi formami językowymi), tworzącymi ogólnoludzką gramatykę uniwersalną, z której wywodzą się wszystkie konkretne gramatyki różnych języków

  • Dzięki temu wszystkie ludzkie języki są do siebie podobne i ludzie (poczynając od dzieci) mogą uczyć się różnych języków

  • Dziecko tak łatwo uczy się języka ojczystego, ponieważ ma ono wrodzoną zdolność dokonywania transformacji gramatyki uniwersalnej na podstawie prostego doświadczenia językowego w gramatykę własnego (pierwszego) języka

• Pragmatyka: poszczególne stanowiska

• Zostaną teraz ukazane trzy stanowiska, które na gruncie pragmatyki próbują osiągnąć płaszczyznę intersubiektywnie wiążącej argumentacji, która jest w stanie uzasadnić teoretycznie prawdę i praktycznie sprawiedliwość

• Pragmatyka: poszczególne stanowiska

  • Rekonstrukcja dialogiczna (Szkoła Erlangska)

  • Pragmatyka uniwersalna (J. Habermas)

  • Transcendentalna pragmatyka języka (K.O. Apel)

• Rekonstrukcja dialogiczna (Szkoła Erlangska)

• Przedstawiciele: P. Lorenzen, W. Kamlah, K. Lorenz i O. Schwemmer

• Człowiek jest pojmowany z perspektywy jego sytuacji dialogicznej, a więc pod kątem jego udziału w rozmowach, obradach i dyskusjach

• Próba dialogicznego zdefiniowania prawdy: wypowiedź jest prawdziwa wtedy, gdy każdy kompetentny uczestnik dialogu po odpowiednim namyśle się z nią zgodzi (tzw. weryfikacja interpersonalna)

  • Np. zdanie „Piotr wyjechał” jest prawdziwe wówczas, gdy zgodzą się z nim ci, którzy Piotra znają

• Prawda jest definiowana jako konsens (zgoda) partnerów rozmowy (tzw. konsensualna teoria prawdy)

• Prawda rozumiana jako konsens partnerów dialogu przeniesiona na płaszczyznę etyki oznacza, że normy etyczne są wyrazem uzgodnień stanowiących wynik (fikcyjnych lub rzeczywistych) narad, w których osoby współdziałające ze sobą we wspólnej praktyce przedstawiają i uzgadniają swoje przeciwstawne interesy

  • Podstawowym obowiązkiem jest transcendowanie własnej podmiotowości i interesów

• Krytyka:

  • Problem prawdy nie zostaje w ogóle postawiony, lecz jest zakładany i pozostaje nierozwiązany

  • Popadamy w błędne koło: wypowiedź jest wtedy prawdziwa, jeśli inni, którzy są w stanie ocenić ją jako prawdziwą, oceniają ją jako prawdziwą

• Pragmatyka uniwersalna (J. Habermas)

• Główny problem: czy społeczności o złożonej strukturze mogą wykształcić rozumną tożsamość?

• W dawniejszych społecznościach tożsamość zapewniały: mity, religie i systemy metafizyczne

• Obecnie nie jest możliwe zapewnienie ludziom tożsamości nie tylko przez mity, religie i systemy metafizyczne, ale również przez naukę, która jest zawsze uprawiana ze względu na pewne zainteresowania i praktyczne korzyści

• Rozumną tożsamość mogą umożliwić obecnie tylko interakcje językowe i ich pragmatyka

• Działanie komunikacyjne jest ukierunkowane na porozumiewanie się i ma pierwszeństwo przed działaniami strategicznymi, przy pomocy których człowiek dąży do realizacji swoich celów

• W działaniu komunikacyjnym ludzie dążą do porozumienia się

• Zadaniem pragmatyki uniwersalnej jest „identyfikacja i skonstruowanie uniwersalnych warunków możliwego porozumienia”

• Dopiero dzięki uchwyceniu owych warunków staje się możliwe ukazanie świata obiektywnego, społecznego i subiektywnego

• Pragmatyka uniwersalna (J. Habermas)

• Filozofia uzyskuje przede wszystkim wagę etyczną – w centrum zainteresowań jest porozumienie się ludzi jako proces dyskursu

  • Działanie komunikacyjne jest zawsze osadzone w kontekstach świata życia

  • Świat życia stanowi tło kulturowo zdeterminowanego przedrozumienia i funkcjonuje jako „zaplecze interpretacyjne”, które obejmuje: akceptowane społecznie wzorce interpretacji i systemy norm

• Zasada uniwersalizacji stanowi moralną zasadę etyki dyskursu i nie ustala treści, lecz procedurę, w której konsens staje się decydującym kryterium prawdy czy słuszności

  • Obowiązuje to, co może być bez przymusu zaakceptowane przez wszystkich, gdyby tylko mogli uczestniczyć w dyskursie

• Krytyka:

  • Nie ma praktycznych możliwości uniwersalnych dyskursów, ponieważ

    • Zakładają one wysoki poziom moralny uczestników

    • Dyskursy są bardzo złożonymi systemami

    • Nie da się wszystkich ludzkich spraw rozstrzygać przy pomocy dyskursu (byśmy tylko dyskutowali, dyskutowali, dyskutowali …)

  • Wobec Habermasa można wysnuć podobny zarzut, jak to miało miejsce w przypadku konsensualnej teorii prawdy, że nie stawia w ogóle problemu prawdy i go nie rozwiązuje

• Transcendentalna pragmatyka języka (K.O. Apel)

• Każda wspólnota komunikacyjne posiada określone warunki możliwości swej komunikacji (wspólne przedrozumienie, gry językowe)

• Trzeba odszukać całość warunków, które w ogóle dyskurs umożliwiają, tzn. wskazać, co musi być założone, aby komunikacja w ogóle była możliwa

• Najbardziej podstawowym warunkiem komunikacji jest wspólnota argumentacyjna (pewien rodzaj konsensusu w przyjmowaniu argumentacji jako takiej; a priori argumentacji)

• Zasady etyczne: obowiązujące są tylko takie, które drogą argumentacji dadzą się uzgodnić z potrzebami innych ludzi

• Krytyka:

  • Realna komunikacja i wspólnota komunikacyjna jest zawsze czymś empirycznym, a nie transcendentalnym

  • Warunki możliwości takiej empirycznej wspólnoty komunikacyjnej są również czym empirycznym, a nie transcendentalnym

  • Warunki nie-empiryczne nie są tu uwzględniane

  • Pojawiają się też pewne pytanie:

    • W jaki sposób można pojąć ludzkość jako wspólnotę komunikacyjną?

    • Jak realna wspólnota komunikacyjna ma się do czasu – czy już jutro nie będzie ona inna?

• Friedrich Nietzsche

• Friedrich Nietzsche (1844-1900) stworzył dzieło, które próbuje zastąpić uniwersalne spojrzenie na świat radykalną pluralizacją i indywidualizacją; próbuje przywrócić życiu nieograniczoną moc witalną

• Treść:

  • Punkt wyjścia

  • Człowiek a ludzkość

  • Nadczłowiek

• Punkt wyjścia

• W centrum filozofii Nietzschego znajduje się pojęcie życia

• Witalizm – rozum nie jest niczym samoistnym, lecz funkcjonuje jako instrument życia

• Podstawowym fenomenem wszelkiego życia jest wola mocy, a więc popęd do tego, aby zwyciężać nad przeciwną siłą

• Życie jest determinowane przez różnicę jakościową dwóch podstawowych sił: aktywnej i reaktywnej (życie jako swoiste zapasy między tymi siłami, w których jest tak samo obecna wola mocy)

  • Myśl Nietzschego można zilustrować na przykładzie choroby raka:

    • Siła aktywna organizmu, który dąży do zachowania swego życia

    • Rak ucieleśnia siłę reaktywną (jego zwycięstwo oznacza zniszczenie życia; zwycięstwo tego, co jest pozbawione struktury)

• Wieczny powrót tego samego:

  • W siłach aktywnych wola mocy urzeczywistnia pozytywność życia; pewien rodzaj selekcji ukierunkowanej na to, co silne, zdrowe, żywotne

    • W przykładzie z rakiem: silny organizm wciąż się odradza, odbudowując swoje zdrowie

  • W siłach reaktywnych wola mocy dąży do nicości; w przypadku zwycięstwa samoniszcząco i samorozkładająco zwracają się przeciwko sobie samym

    • W przykładzie z rakiem: rak ginie wraz z organizmem, który doprowadził do śmierci

• Człowiek a ludzkość

• Człowiek (i społeczeństwo) jest również areną zmagania się obu sił

• Należy rozróżnić, stosownie do tego, która siła dominuje, między:

  • Ludźmi aktywnymi (silni, witalni)

  • Ludźmi reaktywnymi (słabi, pospolici, niezdolni)

• Porządek wartości:

  • Siła i aktywność jako coś dobrego

  • Lichość i słabość jako coś złego

• „Bunt niewolników w moralności” doprowadził do przewartościowania „dostojnego” porządku wartości: dobre (aktywne) staje się złe, a złe (liche) staje się dobre

• Trzy epoki dziejów:

  • Dominacja naturalnego porządku wartości (duch grecko-rzymski)

  • Powstanie niewolników w moralności (przygotowanie w platonizmie, duch żydowsko-chrześcijański, średniowiecze i wczesna nowożytność)

  • Reaktywna wola mocy zwraca się przeciwko sobie samej, czyli destrukcyjny nihilizm (oświecenie; śmierć Boga, tzn. zburzenie zwornika światów, podstawy stworzonej przez reaktywną wolę mocy, znamienną dla kultury resentymentu; resentyment – strategia reaktywnej woli mocy)

• Nadczłowiek

• Nadczłowiek uosabia wyłącznie istnienie aktywnej woli mocy po autodestrukcji wszystkiego, co reaktywne

• W nadczłowieku życie zostaje wyzwolone ku temu, do czego jest zdolne

• Nadczłowiek:

  • Akceptuje bycie w stawaniu się i wytwarza coraz wyższe, bardziej witalne istnienie

  • Odrzucenie wszystkiego, co sprzeciwia się witalności

  • Śmiech i zabawa istnieniem

  • Radykalna autonomia; projektuje samego siebie tak, jak chce (chce tylko tego, czego w danym momencie chcieć może)

• Postmodernizm

• Postmodernizm obejmuje wiele zjawisk zarówno w społeczeństwie i sztuce, jak i w filozofii

• Główna myśl:

  • Wielkie uniwersalne koncepcje modernizmu zostają odrzucone

  • Zanegowane zostają ich wyłączne i wszechogarniające roszczenia do ważności i prawdy

  • W miejsce uniwersalnych odpowiedzi postawiony zostaje radykalny pluralizm, wielość twórczych, eksperymentalnych projektów, które istnieją obok siebie bez roszczenia do wyłączności

• W dziedzinie filozofii pojawił się gł. we Francji, gdzie od ok. 1975 r. uzyskuje coraz większe znaczenie

• Główni przedstawiciele: M. Foucault, J.-F. Lyotard, J. Derrida, G. Deleuze, J. Baudrillard, P. Feyerabend, O. Marquard i P. Sloterdijk

• Postmodernizm

• Filozoficzne impulsy do powstania postmodernizmu:

  • Filozofia witalistyczna Nietzschego (odrzucenie tego, co uniwersalne i idea autonomii człowieka)

  • Teoria Heideggera na temat losu życia (przeżywać swoje życie w jego jedyności; bycie jest czymś płynnym)

  • Hermeneutyka (to, co uniwersalne jest uwarunkowane przedrozumieniem; żadne stanowisko nie jest uniwersalne)

  • Teoria gier językowych Wittgensteina (odrzucenie idei języka uniwersalnego)

  • Strukturalizm (interpretacja zależy od sposobów podejścia)

• Krytyka:

  • Dla zachowania porządku w społeczności i godnego życia konieczne jest zaakceptowanie pewnych uniwersalnych zasad

  • Bez akceptacji takich zasad nie można żyć po ludzku w społeczeństwie

  • Nawet społeczeństwo pluralistyczne wytwarza i opiera się na jakiejś tożsamości swoich obywateli

• Prawda

• Słynna próba zdefiniowania prawdy pochodzi od św. Tomasza z Akwinu:

  • Prawda jest to zgodność rzeczy i intelektu (veritas est adaequatio rei et intellectus)

• Można w tu zauważyć:

  • Roszczenie do ważności, jakie wysuwamy, kiedy o sądzie p mówimy: „p jest prawdziwe”

  • Stan faktyczny samej rzeczy, bowiem p wtedy tylko jest prawdziwe, jeśli rzecz ma się istotnie tak, jak się to twierdzi w p

• A. Tarski zdefiniował prawdę podobnie: „pada śnieg jest sądem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, jeśli pada śnieg”

• Prawda

• Roszczenie do ważności oznacza, że prawdą jest to, co da się uzasadnić

• Prawda pozostaje zawsze w językowym układzie odniesienia, gdyż tylko w języku roszczenie do ważności daje się uzasadnić

• Nie ma bezjęzykowej (nagiej) prawdy

• Kiedy mówimy, że „p jest prawdziwe” mamy też na myśli, że wyrażony w p stan rzeczy istnieje

• Sąd prawdziwy artykułuje samą rzecz

• Jesteśmy w świecie tak, że roszczenie do ważności i stan faktyczny samej rzeczy stanowią zawsze jedno

  • Człowiek nie jest zwierzęciem i ciągle musi wychodzić poza pierwotną bezpośredniość doświadczenia, tzn. musi czynić je przedmiotem refleksji i je przekraczać

• Można powiedzieć: „Prawda oznacza oczywistość samej rzeczy, wyrażająca się w modusie dającego się dyskursywnie uzasadnić roszczenia do ważności” (Puntel)

• Prawda jest możliwa tylko wtedy, jeśli byt ontologii potrafi się wyartykułować, czyli ukazać, w ramach odniesienia języka i jeśli poznający podmiot (czy wspólnota komunikacyjna) pozostaje w tych właśnie ramach językowego odniesienia

• Co zrobić z myślą K. Poppera, że prawda nie jest osiągalna definitywnie, lecz tylko w przybliżeniu?

  • Sama rzecz jest czymś więcej niż określony sposób, w jakim jest ona dana w określonym językowym obrazie świata

  • Sama rzecz może w pewnym sensie „przeć” do korektury określonego językowego obrazu świata i jej samej

• Można powiedzieć, że w osiąganiu prawdy może istnieć zarówno postęp, jak i regres

  • Postęp – adekwatniejsze językowe uchwytywanie rzeczy

  • Regres – utracenie z jakichś powodów osiągniętego już poziomu sposobu podejścia i sposobu, w jaki rzecz jest nam dana

• Sprecyzowanie problemu prawdy

• Streszczenie – tzw. trzeci punkt wyjścia

• W nawiązaniu do platońskich idei neoplatonizm i filozofia chrześcijańska za ostateczną podstawę bytu i myśli uważają boski absolut

• System absolutny Hegla jest próbą takiego dialektycznego łącznego pomyślenia bytu i myśli, substancji i podmiotu, że przyroda, człowiek, społeczeństwo i dzieje zostają ujęte jako uzewnętrznienie siebie samego przez Boga (logikę idei absolutnej), który w sztuce, religii i filozofii jako duch absolutny dochodzi do świadomości siebie samego

• W materializmie historycznym Marksa byt ekonomiczno-materialny człowieka, jego praca (stosunki produkcji i stan rozwoju sił wytwórczych) staje się absolutną podstawą, która jako baza warunkuje całą nadbudowę kulturową

• Logiczno-empirystyczny neopozytywizm stara się ze stanowiska scjentystycznego zająć pozycję absolutną, konstruując na bazie formalno-logicznego połączenia elementarnych sądów empirycznych projekt jednolitej nauki i idealnego języka

• Zwrot ku filozofii języka doprowadził do tego, że w różnych przejawach język wchodzi w rolę absolutnej podstawy zapośredniczącej

• W ramach analitycznej filozofii języka obok analiz logiczno-syntaktycznych i semantycznych na pierwszy plan wysuwa się coraz bardziej sprawa pragmatyki

• Obok analitycznej filozofii języka rozwija się filozofia języka ukierunkowana transcendentalnie i hermeneutycznie

• Na tym tle filozofowie Szkoły Erlangskiej, Habermas i Apel starają się dojść do pojęć prawdy, sprawiedliwości, rozumu i tożsamości poprzez pragmatykę procesów dyskursywnych, czyli komunikacyjnych

• Nietzsche pojmuje filozofię witalistycznie: nadczłowiek demaskuje roszczenie trzeciego punktu wyjścia w filozofowaniu do pośredniczenia jako produkt resentymentu i przezwycięża je w autonomii woli mocy, czyli w wolnym projekcie życia

• Filozofia tzw. postmodernizmu odrzuca problem wiążącej podstawy zapośredniczenia i zastępuje uniwersalne koncepcje pluralizmem tolerancyjnych wzajemnie względem siebie stanowisk i gier językowych

• Kiedy chodzi o określenie pojęcia prawdy, wchodzi w grę cała zróżnicowana problematyka „trzeciego punktu wyjścia filozofowania”

• Okazuje się przy tym, że teorie konsensualne i koherencyjne nie tłumaczą tego znaczenia „prawdy”, które zawsze już jest zakładane przednaukowo i mówi o odpowiedniości bytu i myśli