Adam Karpiński „Renesans”

2. Wczesny renesans w Polsce – epoka o dwu twarzach

* W Królestwie Polskim intensywnie rozwija się literatura popularna.

* Dwoistość: wpatrujemy się w humanistyczną Europę, ale i hołdujemy tradycji.

* Dominuje łacina, ale język polski też nabiera znaczenia, staje się ogólnonarodowy.

* Nurt humanistyczny > charakter elitarny (przeciwieństwo koncepcji literatury popularnej, przeznaczonej dla szerszych kręgów), indywidualizacja wypowiedzi, koncentracja na sobie jako autorze, przekazywanie wartości moralnych, uczestniczenie słowem pisanym w doraźnych sporach politycznych czy religijnych.

* Ostatnia generacja poetów łacińskich: Klemens Janicjusz (1516-42) i Jan Dantyszek (1485-1548). Na scenę wkracza Jan Kochanowski (1530-84).

2.1. Humaniści – elity

Początki

* Zaczątki w 2 poł. XV w. > zaczyna istnieć środowisko intelektualne, funkcjonuje Uniwersytet, kontakty z Rzymem i włoskimi uczelniami.

* Humanistyczna łacina > wskrzeszony przez humanistów język łaciński, jakim posługiwali się starożytni.

Jan z Ludziska > oficjalny mówca Akademii. Mowa pochwalna na cześć filozofii (na powitanie króla zjeżdżającego na koronację): używa języka łacińskiego, który jest popularny na uczelni.

Zbigniew Oleśnicki (1389-1455) > kardynał, mówca. Gromadzi wokół siebie nową elitę.

• Dialog na śmierć Zbigniewa Oleśnickiego > pierwszy utwór pisany wierszem w manierze renesansowej (poprawny heksametr), anonimowy łaciński dialog, język i styl nawiązuje do klasycznej łaciny. Napisany po śmierci kardynała.

Jan Ostrorog (1430-1501) > związany z dworem królewskim.

• Memoriał o uporządkowaniu Rzeczypospolitej (1447-60/1474-75) > duch koncyliaryzmu, idea wzmocnienia państwa poprzez centralizację władzy i uniezależnienia się od Rzymu.

• Mowa wygłoszona do papieża Pawła II, w której głosi zasługi królów polskich.

Grzegorz z Sanoka (1407-77) > arcybiskup lwowski.

! Na jego dworze znalazł schronienie Kallimach, który musiał uciekać z powodu oskarżenia o spisek na życie papieża Pawła II. Jego przybycie do Krakowa (1470) uznaje się za datę symboliczną otwierającą dzieje literatury renesansowej w Polsce.

* Humanizm neopogański > kult antyku w opozycji do chrześcijaństwa.

Filip Kallimach

• Opracowuje zbiór elegii miłosnych > elegia Do Fanni Swentochy (zawiera życiorys poety).

• Pieśń Do Semproniusza > przedstawienie Polski jako okrętu narażonego na burze i pozbawionego sternika (wysnute z tradycji Horacego).

• Elegia Do Grzegorza z Sanoka… Wezwanie ze wsi do miasta na Boże Narodzenie > opis srogiej sarmackiej zimy. Chrześcijański ton.

• Renesansowy wiersz o Matce Boskiej.

• Pieśń o św. Stanisławie ze Szczepanowa > odnowienie tradycyjnej poezji hagiograficznej.

• List do Ficina O demonach i list do Pica O grzechu > problematyka antropologii filozoficznej.

• Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka (1476) > biografia panegiryczna. Obraz idealnego biskupa, humanisty, poety i filozofa epikurejczyka.

Humanizm chrześcijański

Konrad Celtis > poeta łaciński, poeta humanista.

Wawrzyniec Korwin (1465-1527) > przyjaciel Kopernika.

• Carminum struktura > podręcznik pisania wierszy.

• Hortulus elegantiarum > podręcznik wytwornego stylu.

• Oda saficka o Polsce i jej stolicy > pochwała krainy Sarmatów, krakowskiej Akademii, mądrych ludzi i pięknych kobiet.

* Humanizm chrześcijański > odrzuca przywiązanie do literackiej tradycji antyku i przeciwstawia się neopoganizmowi humanistów. Patronuje temu nurtowi Erazm z Rotterdamu. Odcięcie się od pogańskich tradycji.

Paweł z Krosna (1470-1517) > student, wykładowca krakowski, Niemiec.

• Oda do Apollina oraz Do księżniczki > motyw poety piszącego do mecenasa.

• Epitalamium z okazji ślubu Zygmunta Starego z Barbarą Zapolyą.

• Utwory religijne > maniera antykizacji. Nawiązuje do antyku pogańskiego i humanizmu chrześcijańskiego.

Jan z Wiślicy (1485-1520).

• Wojna pruska > próba stworzenia pierwszej epiki historycznej. Poemat o wojnie Władysława Jagiełły z Krzyżakami i o zwycięstwie pod Grunwaldem. Panegiryczne pochwały dynastii Jagiellonów. Miejsce mitologicznych bogów zajął Stanisław ze Szczepanowa, a inwokację do muz zastąpiło wezwanie do Matki Boskiej.

Mikołaj z Husowa (1475/85-1533).

• Pieśń o żubrze > poemat. Odrzuca ornament mitologiczny. Wspiera antyturecką politykę papiestwa, góruje plastyczne i sugestywne przedstawienie zimowego krajobrazu litewskiej puszczy, żubra i polowania z kolimacyjną sceną śmierci zwierzęcia. Bogactwo szczegółów, dynamika obrazów, wątki i tony osobiste (zamykający utwór modlitwa do Matki Boskiej = jedna z piękniejszych suplikacji w staropolskiej poezji religijnej).

Jan Dantyszek (1485-1548) > gdańszczanin, dyplomata, wykształcony.

• Pozostawił po sobie ogromną korespondencję z wielkimi świata renesansu. Listy poetyckie adresowane do przyjaciela.

• Wiersze okolicznościowe zabarwione dydaktyzmem i moralizatorstwem.

• Wierny fan Erazma z Rotterdamu (erazmiańczyk) – przeciwstawia się zbyt gorliwemu wzorowaniu się na klasyczności starożytnej.

• Tomik elegii Sen o różnoistności Fortuny i Cnoty.

• Zbiór hymnów pasyjnych > odrzuca dykcję humanistycznej poezji uczonej. Wiersz Do czytelnika > powrót do średniowiecznej tradycji.

• Utwory o charakterze autobiograficznych: pożegnalna elegia miłosna Do Grynei (1518) wydana jako Elegia amatoria > opisuje rozstanie poprzez sztafaż mitologicznej erudycji, autobiograficzne dygresje. Epigramaty na własny portret. Pisze dla siebie nagrobki.

• Żywot Jana Dantyszka > elegijny życiorys pozbawiony antykizacji rozrachunek z wielkim światem, który napisał u kresu swoich dni, z nadzieją żywota z Chrystusem.

Krzycki i Janicjusz – indywidualiści

# Tendencja do wyrażania konkretnych ludzkich uczuć, przeżyć, poglądów, jednostkowych doświadczeń.

# Dzieło literacki, utwór poetycki to osobisty dokument losów pisarza, świadectwo wrażliwości i życia wewnętrznego > indywidualizm renesansowy.

Poeci łacińskiej literatury polskiego renesansu:

• Wypełniali „sobą” twórczość.

• AK: zapis ekstrawersyjny, emocjonalne reakcje na świat zewnętrzny.

• KJ: skupiony na sobie samym, traktujący otaczający świat jako część własnej biografii.

Andrzej Krzycki > szlachcic, kanonik poznański, w kręgu dworu królewskiego, kanonik kraowski i sekretera królowej Barbary Zapolyi (małżonka Zygmunta I), sekretarz królewski, arcybiskup gnieźnieński i prymas. Zwolennik władzy królewskiej, zwalcza luteranizm, nieprzychylny ruchowi egzekucyjnemu.

• Trudno rozszyfrować jego poezję. Nie znaleziono skondensowanych utworów, część może należeć do kogoś innego.

• Epitalamia na uroczystości weselne związane ze ślubem Zygmunta z Barbarą Zaployą i później Boną > Obraz poety zaangażowanego, towarzyszy wszystkim ważniejszym wydarzeniom w państwie i zabiera głos w istotnych dla Królestwa kwestiach.

• Skarga Religii i Rzeczypospolitej (1522) > poświęcona sprawom publicznym, alegoria skarżącej się Rzeczypospolitej.

• Pochwała Lutra (1524) > satyra antyluterska, wzorowana na Pochwale głupoty Erazma z Rotterdamu.

• Utwory przesycone dowcipem i erudycją. Mistrzowskie opanowanie epigramatu i pointy.

• Wiersze „oficjalne”.

• Erotyk O dziewczynie Lidii > epigramatyczne wiersze miłosne.

• Wiersz opiewający ziemskie uroki Beaty Kościelskiej.

• Na cuchnącą kozłem starkę > niepochlebne potraktowanie matki Beaty, Katarzyny Telniczanki, ma opinię starzejącej się uwodzicielki

• Hymn braci opilców na pogrzebie Korybuta > wiersz bachiczny. Parodia pieśni średniowiecznych, pochwała muzyki.

• Epigramy, w których atakował i ośmieszał prawdziwych i domniemanych przeciwników > o prymasie Jan Łaska; pośle Erazm Ciołek (Na biskupa płockiego Erazma Ciołka, który bawiąc w Rzymie jako poseł Zygmunta I starał się o kapelusz kardynalski > zarzut złego pochodzenia); epitafium Janowi Konarskiemu, który zrezygnował z krakowskiego biskupstwa; Jan Latalski, który ubiegał się wraz z Krzyczkim o biskupstwo poznańskie (O pewnym zabawnym zdarzeniu… >obraz biskupa, z którego okien spuszczano w siec nocną towarzyszkę); o Bonie, która popierała Latalskiego w staraniach o biskupi stolec (Na węża królowej Bony > smok w herbie Sforzy jest żarłoczny).

• Epigramat Zając upolowany przez królową Bonę – o swoim losie > czasem bywał złośliwy wobec Bony, ale i komplementował mądrość i uroki królowej.

• Twórczość nasycona światem osobistym, część własnej biografii.

• Zaangażowana rola dyplomaty, sługi religii i Rzeczypospolitej oraz rola cynicznego paszkwilanta i gorszącego wiernych biskupa.

• Giętkość, wrodzony dowcip i błyskotliwość.

• Zręczny panegirysta, subtelny znawca kobiet, muzyki i wina.

• Bezlitosny szyderca.

• Demonstracja niezależności i indywidualizmu profesjonalnego literata.

Klemens Janicjusz > syn chłopa, dzięki Piotrowi Kmicie (współpracownik prymasa Krzyckiego) dostał się na studia do Padwy, otrzymał laur poetycki z rąk papieża Pawła III (poeta laureatus), doktor filozofii

• Skarga Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego

• Żywot arcybiskupów gnieźnieńskich

• Żywoty królów polskich

• Elegie i epigramaty Księga żalów i pozostałych wierszy (1542) > najczęściej w formie listu do przyjaciół lub mecenasa, 10 elegii. Pisze w dwóch światach – atmosferze humanistycznej jak i czując oddech śmierci.

• Elegia VII Elegia o sobie samym do potomności > przedstawia swoje curriculum Vita. Od dnia narodzin do zaprojektowanego już nagrobka. Wpleciony dystych, który jest epitafium Janicjusza.

• Księga epigramatów > Do Piotra Kmity (duma z przyznania lauru, ale bo się jak będzie przyjęty w Polsce, której klimat mroźnej Sarmacji nie sprzyjał poezji. Chyba, że jego mecenas Kmita, będzie szczodrobliwy.

• Wcześniejsze elegie okolicznościowe i panegiryczne.

2.2. Moraliści i Ezopowie – nie tylko dla elit

Tradycja średniowieczna i druk

# Renesans zdominowany przez wyznawców łacińskiej muzy – intelektualistów wyznających humanizm włoski.

# Inny nurt, który był skromniejszy i mniejszych, ale chętniej odwiedzany przez XVI-wieczną publiczność, dla której łacina była językiem niedostępnym

# Scena popularna > korzenie tkwią w średniowiecznej tradycji literackiej, tradycyjne wyobrażenie o świecie i historii, doświadczenia przedrenesansowe, traktowanie antyku jako zbioru przykładów, które służą moralistyce.

# Zmediewizowany antyk obecny w utworach Marcina Bielskiego i Mikołaja Reja.

Nagłowiczanin:

• Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego / Zwierzyniec > przemiany w zakresie wiersza polskiego.

Stanisław z Bochni Gąsiorka zwany kleryką > dworsko-panegiryczne utwory.

• Na wesele królewny Izabelle (1539) > wzorcowy sylabizm.

Ciągłość średniowiecznych gatunków:

• Misterium Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (1580) > Mikołaj z Wilkowiecka.

• Dramat mięsopustny Tragedyia żebracza (1552).

• Moralitet pisał Mikołaj Rej i Marcin Bielski.

• Dialog (rozmowa, rozprawa, dialog wierszowany najbliższy tradycji średniowiecznej) > Dialog Palinura z Charonem Biernat z Lublina, dialogi Mikołaja Reja Która rozprawa.

• Historie apokryficzne (pisane prozą opowieści osnute na kanwie wydarzeń ewangelicznych, wzbogacone o wątki zaczerpnięte z wczesnochrześcijańskich apokryfów) > Historyja umęczenia Pana naszego Jeuzsa Chrystusa (1508) > prawdopodobnie pierwsza książka wydana w języku polskim; Żywot Pana Jezu Krysta Baltazar Opeca/Opecia.

• Fabularne narracje = romanse.

# Tradycja średniowieczna panowała w polskojęzycznej prozie renesansowej.

# Łazarz Jan Januszowski > drukarz, wydawca dzieł Jana Kochanowskiego.

„Historyje” do czytania

# „Historyje” = pseduchohistoryczne lub fabularne opowieści.

# Opowieści o Aleksandrze Macedońskim (Aleksandreida) > Historyja o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego, króla Macedońskiego (1510) Leonarda z Bończy.

# Opowieści o micie trojańskim.

# Gesta Romanorum (1 poł. XIV w.) > moralistyczne opowieści, bajki, anegdoty (Historyje rozmaite z rzymskich i z innych dziejów wybrane…).

# Poncjan, który ma w sobie rozmaite powieści miłe barzo ku czcieniu wzięte z rzymskich dziejów (1530) > przekład popularniejszego zbioru średniowiecznych opowiadań (Historia o siedmiu mędrcach); typowy układ ramowy poprzez fabułę o Dioklecjanie, synu cesarza Poncjana, oskarżonym przez macochę o zamach na jej cnotę, w obronie młodzieńca staje 7 mędrców. Autorem przekładu jest Jan z Koszyczek.

# Z GR pochodzi Historyja prawdziwa, która się stała w Landzie miejście niemieckiem, z osobnymi naukami, polskim językiem wyprawiona (1563) > motyw starca, który rozdał majątek córkom.

# Średniowieczne opowieści francuskie Historyja o Otonie cesarzu (1569) > o małżeństwie człowieka z rusałką, spolszczona przez Marcina Siennika (Historyja o Meluzynie).

# Historyja o Magielonie (1565) > pełne przygód dzieje miłości rycerza Piotra i neapolitańskiej królewny Magielony.

# Historyja o Fortunacie (1570) > o przygodach młodego Cypryjczyka i jego synów posługujących się magiczną sakiewką i czapką.

# Do oddziedziczonych po średniowieczu fabuł dochodzą następne z humanistycznej literatury.

# Historyja żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze (1650) > Stanisław Murzynowski; dzieje adwokata z Padwy, który przechodząc z luteranizmu na katolicyzm, naraża się na cierpienia duchowe i karzącą śmierć.

# Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej książęca finlandzkiego Jana i królewny polskiej Katarzyny (1570) > Marcin Kromera, o panowaniu króla szwedzkiego Eryka XIV Wazy, który przez kilka lat więził pretendenta do tronu, księcia Jana (późniejszy król Jan III) i jego żonę Katarzynę Jagiellonkę.

Świat według Ezopa, Marchołta i Sowizdrzała – „historyje” błazeńskie

# Popularne żywoty błaznów mądrali.

# Jako pierwszy Marchołt > przełożył utwór Jan z Koszyczek w 1521 r.

# Jako drugi Ezop > Biernat z Lublina „żywot” Ezopa w 1522 r.

# Jako trzeci > Dyl Sowizdrzał około 1540 r.

Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym, a wszakoż, jako o niem powiedają, barzo wymownym, z figurami i zgadkami śmiesznymi > postać dialogu biblijnego mędrca z prostakiem.

• Mądrości Salomona przeciwstawia Marchołt prostą wiedzę czerpaną z przysłów; wzniosłość i sakralności – błazeńską drwinę z wszystkiego.

• Podkreślenie brzydoty Marchołta: postać zbudowana ze sprzeczności.

Żywot Ezopa Frga, mędrca obyczajnego, i z przypowieściami jego, z niektórymi też innych sławnych mędrców przykłady osobliwymi a barzo śmiesznymi i też krotochwilnymi (1522) > Biernat z Lublina.

• Ezop, zaliczany do mędrców, żył w VI w. p.n.e., twórca greckiej bajki pisanej prozą.

• 3144 wersy żywotu oraz 210 bajek.

• Ezop to uosobienie brzydoty i mądrości. Urodzony w niewoli, rozum szlachetny.

• Istota to demaskowanie pozorów, głupoty, kryjącej się pod autorytetami, nawyku oceniania ludzi wedle jego zewnętrznych cech.

• Bajka Cudza szkoda czyni drugie mędrszymi / W nierówniu towarzystwa nie masz > cyniczna diagnoza niesprawiedliwości i okrucieństwa świata, w którym rządzą lwy, wilki i lisy. Zwierzęca parabola. Bajka zwierzęca.

• Proste słownictwo, obiegowe przysłowia jako motta bajek.

• Bajka Kto miłuje księgi, nie miewa tęskności.

Sowiźrzał korotchfilny i śmieszny, początek, postępki i dokonanie jego dziwne (1 poł. XVII w.).

• Imię odwołuje się do „sowiego zwierciadła”, co jest symbolem głupoty (ówcześnie uznawano tak sowę – unikający swiatła ptak nocny).

• Jest łotrem, wędruje po Niemczech i płata figle, ośmiesza system społeczny akceptowanych nakazów i zakazów.

• Typ renesansowej kultury śmiechu.

• Sowiźrzał z upodobaniem wykorzystuje dowcip skatologiczny, ograniczony bardzo często do "dowcipnego" puszczania gazów i do równie "śmiesznego" wydalania fekaliów w najmniej spodziewanym miejscu.

• Z upodobaniem pokazuje język czy wypina goły zadek, sprowadza wszystko do cielesno-fizjologicznego wymiaru.

• W Figlikach powtarza się ten sam typ śmiechu (dołączone do wydania Zwierzyńca w 1562 r.). Anegdota sprowadzona do fizjologicznych wydzielin. W Dworzaninie polskim Łukasza Górnickiego > trenowanie staje się bardziej wyszukane + Salomon Rysiński: Nie trzeba tym żartować, co śmierdzi, co szkodzi i co boli.

• Pierwszy zbiór facecji.

• Sowiźrzałowe anegdoty to początek polskiej facecjonistyki.

• Popularność dzięki licznym wznowieniom wydań.

• Nowy Sowiźrzał abo raczej Nowyźrzała (1596), Fraszki Sowiźrzała nowego (1614), Fraszki nowych Sowiźrzłów (1605) > Jan z Kijan.

• Literatura sowizdrzalska > nurt literatury popularnej, prowokacyjnie ośmieszający oficjalnie przyjęte systemy wartości, obowiązujące normy obyczajowe. Wyprawa plebeńska (1590) i Albertus z wojny (1596) > popularne dialogi mówiące o przygodach Albertusa, staropolskiego wojaka Szwejka.

„Historyje” „wszystkiego świata”

# Historyje to późny refleks średniowiecza, główna polskojęzyczna lektura. Tradycyjne traktowanie wszelkich opowieści jako egzemplów użytecznych moralnie.

# Średniowieczny encyklopedyzm > kolekcjonowanie przykładów, innych informacji o ludziach, rzeczach, wydarzeniach.

Marcin Bielski:

• Żywoty filozofów, to jest Mędrców nauk przyrodzonych i też inszych mężów cnotami ozdobionych ku obyczajnemu nauczaniu człowieka każdego krótko wybrane (1535) > słownik biograficzny, obejmujący żywoty filozofów i pisarzy starożytnych i średniowiecznych, komponowane jako egzempla chrześcijańskich wartości etycznych.

• Kronika wszystkiego świata na sześć wieków (1551) > relacje o faktach, legendy, anegdoty o osobach i zdarzeniach, wszystko co mieści się w wyrażeniu „historia świata”, obejmująca czas od jego stworzenia do pontyfikatu Juliusza III, uporządkowanym chronologicznie w dwu wielkich freskach: historii Starego Zakonu wzbogaconej o dzieje greckie i rzymskie, po której następuje historia Nowego Zakonu, od wydarzeń ewangelicznych po rok 1550. Pierwsze dzieło historyczne wydane po polsku, tak obszerny wykład historii powszechnej. Brak krytycyzmu i anachroniczność. Ważne miejsce zajmuje wywód o starożytności Sarmacji i jej pochodzenia (protoplasta to Jafet, młodszy syn Noego).

Marcin Kromer:

• O sprawach, dziejach i wszystkich innych potocznościach koronnych polskich ksiąg XXX (1555) > humanistyczna refleksja hagiograficzna, poczucie krytyczności wobec źródeł.

Bartłomiej Paprocki:

• Panosza to jest Wysławienie panów i paniąt ziem ruskich i podolskich (1575) > kompendia heraldyczne.

• Gniazdo cnoty (1578).

• Herby rycerstwa polskiego (1584) > pomieszanie legend herbowych z obiegowymi motywami fabularnymi, dzieje rodów szlacheckich z anegdotą i facecją.

W kręgu moralitetu

# Moralitet przychodzi z opóźnieniem, główny gatunek średniowiecznego dramatu. Eksponował tezę moralną poprzez spór alegorycznych postaci lub za pomocą budującej fabuły oraz bohater – nieokreślony reprezentant ludzkości, poszukujący drogi życia, zawieszony między siłami dobra i zła Każdy.

# W XVI w. moralitet przestaje być gatunkiem religijnym – wyraża treści ogólno moralne lub polemiczno-wyznaniowe. Zachowuje czarnobiały podział na dobro i zło, wzbogacenie o element rzeczywistości, alegoryczną strukturę uzupełniają wątki mitologiczne, biblijne lub historyczne (dzięki humanizmowi).

Sąd Parysa (1542) > Jakub Locher, pierwszy moralitet, który powstał w język narodowym, niemieckim.

• Każdy to tytułowy Parys, a jego wybór przyznania jabłka dla najpiękniejszej bogini (Junona i Atena, otrzymała Wenus/Afrodyta). Reprezentuje wybór jednej z 3 dróg życia: Vita activa, Vita contemplativa, Vita voluptaria.

Komedyja Justyna i Konstancyjej (1557) > Marcin Bielski.

• W 3 częściach kolejno przedstawiany jest umierający Ojciec, wchodzący w świat jego syn Justinus oraz wybierająca drogę życia (klasztor czy małżeństwo) córka Konstancyja.

• Obraz dobrego umierania tworzony na wzór ars bene moriendi. Ojciec rozmawia z personifikacjami Starości, Mądrości, Niemocy i Pokusy.

• Julius podejmuje słuszną decyzje w starciu uosobionych pokus cielesnych z cnotami Pracy, Karności, Wstydu, Mierności…

• Konstancji doradza Posłuszność, Wierność, Nadzieja i Radość.

Mikołaj Rej:

• Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego (1545) > utwór dramatyczny, dialog-dramat.

• Kupiec, to jest Kstałt a podobieństwo Sądu Bożego (1549) > moralitet z typowym bohaterem Każdym. Na Boski Sąd Chrystus każe wezwać Księcia, Biskupa, Mnicha oraz typowego grzesznika (tytułowy Merkator-Kupiec. Tylko on okazuje się być godny zbawienia. Poszczególne epizody zamieniają dramat moralnych racji w ostrą satyrę. Rubaszny język.

• Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego (1558) > poemat alegoryczny. Bohater to młodzieniec, który wędrując poznaje przypadki świata obłędnego. Skomplikowana konstrukcja wielostopniowa. Młodzieniec widzi różne rzeczy, później pojawiają się filozofowie, którzy mu je objaśniają, pouczają. Na miejsca i obrazy tworzące alegoryczną fabułę nałożony jest komentarz moralny, który jest alegorezą (wykładem, wyjaśnieniem alegorii) np. w rozdziale trzeci towarzyszy mu filozof Epikur, z którym odwiedza Ogród Rozkoszy i przypatruje się dworowi Rozkoszy (Epikur był wyznawcą doczesnych rozkoszy), później spotyka Minerwę (boginię rozumu), która wyjaśniła mu rzeczy szkodliwe w rozkoszach.