OGÓLNA UPRAWA ROLI I ROŚLIN- MATERIAŁY POMOCNICZE NA STUDIACH ROLICZNYCH
HELENA DOMAŃSKA, HENRYK DROESE
1974 PWN
SIEDLISKO ROŚLIN UPRAWNYCH
Światło:
Ilość promieniowania słonecznego, docierającego do powierzchni ziemi, podlega w naszej średniej szerokości geograficznej rytmicznym zmianom w cyklu dobowym i rocznym. Długość dnia wyznaczana wschodem i zachodem słońca wynosi w Polsce (Warszawa) od około 7 godzin 45minut w najkrótszym dniu roku- w grudniu, do blisko 17godzin w najdłuższym- w czerwcu. Kukurydza reaguje po wytworzeniu 11liści. Rośliny krótkiego dnia RKD kwitną , jeżeli w tym okresie fotoperiod (czas oświetlenia w ciągu doby) jest krótszy od pewnej krytycznej długości, czyli gdy występuje odpowiedni okres ciemności. Rośliny długiego dnia RDD kwitną jeśli fotoperiod jest dłuższy od krytycznego dla danego gatunku lub odmiany. Do roślin długiego dnia należą: żyto, pszenica, jęczmień, owies, mak, groch, ziemniaki i buraki a krótkiego dnia: kukurydza, słonecznik, bób i soja. Nie wykazują reakcji na fotoperiod wyka i niektóre gatunki tytoniu. Długość dnia odgrywa też ważną rolę jako bodziec tuberyzacji czyli wytwarzania bulw. Na przykład ziemniaki lepiej zawiązują bulwy w warunkach krótkiego dnia i chłodnych nocy. Zagęszczenie roślin na jednostce powierzchni nie może być zbyt duże, aby się wzajemnie nie zacieniały. Reguluje się to prze siew odpowiedniej ilości materiału siewnego oraz właściwe rozmieszczenie na jednostce powierzchni. Południkowy N-S kierunek rzędów zapewnia równomierne naświetlenie roślin w łanie. Ze względu na wpływ światła na rozwój ważna jest pora siewu aby okres wrażliwości rośliny na długość dnia zbiegł się z odpowiednim dla niej fotoperiodem. Szczególne ważne jest usuwanie z pól wszelkiej roślinności obcej a zwłaszcza chwastów rosnących szybciej niż nasiona uprawne, gdyż powodują najsilniejsze zacienienie. Koniecznie jest to możliwie wczesne wykonywanie przecinki bądź przerywki siewek rosnących w większym zagęszczeniu niż optymalne. Ma to miejsce np. w wysiewie buraków. W celu uzyskania większego zbioru zielonej masy wysiewa się te same gatunki np. kukurydze w większym zagęszczeniu niż w wypadku przeznaczenia ich na zbiór nasion.
Temperatura:
W naszej szerokości geograficznej mogą rosnąć i być uprawiane te rośliny których wymagania cieplne mieszczą się w przedziale temperatur występujących w okresie wegetacyjnym- a wiec jednoroczne jare, jak też te, które znosza okresy niskich temperaratur przechodząc w stan anabiozy czyli rośliny jednoroczne ozime i zimujące oraz wieloletnie-byliny, krzewy i drzewa. Obniżenie temperatury poniżej minimalnej powoduje stan anabiozy czyli utajonego życia o ograniczonym nasileniu oddychania i wszelkich procesów metabolicznych. U jarych już niewielki przymrozek może spowodować obumieranie nadziemnych organów. Rośliny ozime i wieloletnie jednak tylko w określonej fazie i tylko w pewnych granicach ujemnych temperatur. Pszenica najlepiej zimuje jeżeli wejdzie w stan anabiozy w fazie 2-4 liści zaś żyto i jęczmień po rozkrzewieniu. Krytyczna temperatura minimalna dla roślin jarych powodująca ich zamieranie zmienia się w fazie rozwoju. W fazie wschodów szkodliwe są temperatury znacznie niższe od 0C dla pszenicy jarej -10C do -12C zaś w fazie kwitnienia uszkadzają je temperatury dla jęczmienia -1 do -2C. Pszenica do wytworzenia źdźbła wymaga średnich temperatur dobowych ok. 10C dla zakwitnięcia około 17C a dla dojrzewania 19C. Spóźnione przymrozki wiosenne występują najczęściej w pierwszej dekadzie maja gdy rośliny są już zaawansowane w rozwoju. Jeśli temperatura przed wschodem słońca spadnie poniżej 0C i utrzyma się do rana szkody będą duże. Wiatr potęguje działanie przymrozku zwiększając parowanie i przyspieszając usuwanie pary wodnej z roślin. Utrudnia więc tworzeniu się rosy i szronu które chronią roślinę oddając je swoje utajone ciepło. Wrażliwość na przymrozki roślin ozimych i wieloletnich jest mniejsza niż jarych przy czym te ostatnie wykazują duże zróżnicowanie pod względem właściwości. Wczesne przymrozki jesienne są szkodliwe dla późno zbieranych roślin jarych. Przymrozek jesienny szkodzi tez kukurydzy uprawianej na zbiór ziarna przeznaczanego na materiał siewny. Natomiast ma mniejsze znaczenie dla ziarna kukurydzy jak i zielonej masy przeznaczonych na paszę. Zamieranie roślin może być spowodowane przez różne układy warunków klimatycznych. Wymarznięcie, skorupa lodowa, wysadzanie roślin bądź rozrywanie korzeni. Wymarzanie jest wynikiem bezpośredniego działanie mrozu na nie okryte śniegiem rośliny. Jeśli w ciągu zimy nastąpi silne ocieplenie, rośliny mogą stracić wytrzymałość na mróz. Przemarzniecie łodyg i liści nie zagraża życiu rośliny. U zbóż dopiero zniszczenie węzła krzewienia powoduje ich zamieranie. Toteż wytrzymałość ogólna zależy od wytrzymałości węzła krzewienia lub szyjki korzeniowej. Uszkodzenia części nadziemnych wywierają ujemny wpływ przejawiający się tym że rośliny na wiosnę chorują a rozwój ich jest opóźniony o 10-14 dni. Wysmalanie ozimin zachodzi wówczas gdy jest mało opadów śnieżnych i wieją suche mroźne wiatry. Wysuszają one nadziemną część rośliny, a zamarznięta rola uniemożliwia pobieranie wody. Uszkodzenie to zdarza się u zbóż najczęściej u żyta. Rozrywanie korzeni i wysadzanie roślin następuje na przedwiośniu gdy temperatura jest na tyle zmienna że rola taje w ciągu dnia a zamarza w nocy. Gleby bogate w próchnice mają dużą zdolność pochłaniania wody, toteż zamarzając zwiększają wydatnie swoją objętość a zamarzając silnie osiadają.
Im wcześniejsza jest wiosna i im gwałtowniejsze skoki temperatury na przedwiośniu, tym większe są szkody. Żyto rzadziej ulega wysadzeniu niż pszenica która ma słabsze i mniej rozciągliwe korzenie, a prócz tego uprawiana jest na zwięźlejszych glebach. Ocenę przezimowania przeprowadza się wiosną dwukrotnie: po zejściu pokrywy śnieżnej lub w momencie ruszenia wegetacji oraz tydzień później.
Woda:
Zapotrzebowanie na wodę określa współczynnik transpiracji roślin wyrażający ilość wody zużytej na wyprodukowanie jednostki suchej masy. Współczynnik ten zależy przede wszystkim od właściwości roślin ale też od szeregu czynników ekologicznych. Niedobór fosforu w glebie spowodował pięciokrotne zwiększenie współczynnika transpiracji. Zmiany zawartości wody w roślinach pozostają w odwrotnym stosunku do wysokości wskaźnika parowania. Dlatego następujący podczas dnia ubytek wody w liściach zmniejsza się wieczorem a w nocy roślina znów powraca do normalnego turgoru. Okres krytyczny jest fazą specjalnej wrażliwości. Zboża niezależnie od odmiany wykazują największą wrażliwość na posuchę w fazie kłoszenia się oraz tuż przed nią. Nadmierny ubytek wody powoduje więdnięcie roślin które może być okresowe lub trwałe. Pierwsze nie powoduje uszkodzenia rośliny a wiec po ze cienieniu zmniejszającym transpirację wraca ona do normalnego turgoru. Natomiast zwiędnięcie trwałe wynika z usychania włośników korzeniowych toteż ujemne jego skutki mogą ustąpić dopiero po obfitym podlaniu roślin i odtworzeniu przez nie włośników. Wymakanie wynika z zatopienia roślin co najczęściej zachodzi pod wpływem wody zbierającej się na wiosnę w najniższych miesiącach po stopnieniu śniegu. Większe szkody u roślin zimujących w polu obserwuje się wówczas gdy woda stoi długo, a więc na gruntach wadliwych, mało przepuszczalnych i iglastych. Wyższe temperatury podczas zatopienia potęgują szkodliwość wymakania.
Powietrze:
Zawartość dwutlenku węgla w glebie jest zawsze większa niż w powietrzu ponieważ nie jest asymilowany natomiast jest wydzielany przez wszystkie oddychające organizmy i podziemne organy roślin. Różnice stężenia zależą od rodzaju gleby, jej właściwości naturalnych i nadanych w drodze uprawy pokrywającej ją roślinności jak tez i pory roku.
Wiatr:
Rośliny anemofilne np. żyto wymagają do zapylenia ruchu powietrza czy to jako słabego wiatru czy prądu konwekcyjnego który spowoduje przeniesienie pyłku z pylników na znamiona słupków.
Zabezpieczenie gleb przed erozją wietrzną polega na takim gospodarowaniu aby zapewnić możliwie ciągłe ich pokrycie szatą roślinną. Zwiększa się więc udział roślin wieloletnich oraz ozimych kosztem jarych a zwłaszcza kosztem okopowych i kukurydzy. Powszechną formą ochrony roślin przed ujemnymi skutkami wiatru jest wprowadzenie do uprawy niskich sztywnosłomych odmian zbóż lub stosowanie retardantów skracających źdźbła co zapobiega ich wyleganiu.
GLEBA JAKO CZYNNIK SIEDLISKA
Gleba zewnętrzna ożywiona warstwa litosfery jest podłożem dla wszystkich roślin lądowych z wyjątkiem epifitów a więc także roślin uprawnych. Żyzność naturalna zdolność gleby do zaspokojenia potrzeb roślin, jest wypadkową naturalnej zasobności i właściwości fizycznych gleby. Urodzajność zmodyfikowana przez świadome oddziaływanie rolnika zdolność gleby do zaspokajania potrzeb rośliny, jest wypadkową naturalnej żyzności i całokształtu agrotechniki. Produktywność zdolność gleby do zapewnienia określonego poziomu plonowania roślin czyli zdolność do produkcji określonej biomasy z jednostki powierzchni, jest wypadkową urodzajności danej gleby, jej położenie w reliefie oraz występującego tam makro i mikro klimatu. Na glebach żyznych i urodzajnych można uprawiać szereg gatunków roślin a na ubogich i mało urodzajnych niewiele np. ziemniaki.
TEORETYCZNE PODSTAWY UPRAWY ROLI
Rola jest to powierzchniowa warstwa gleby na która bezpośrednio działają narzędzia i maszyny uprawowe. Przez uprawę roli należy rozumieć całokształt czynności wykonywanych narzędziami i maszynami uprawowymi w celu stworzenia uprawianym roślinom optymalnych warunków wzrostu i rozwoju.
TECHNOLOGIA UPRAWY ROLI
ORKA
We współczesnym płużnym systemie uprawy roli orka jest czynnością zasadniczą najsilniej zmieniającą uprawianą warstwę. Wykonuje się ją stosunkowo mało precyzyjnym narzędziem- pługiem. Praca jego przebiega następująco: pług podcina od dołu i odcina od nie zaoranej jeszcze części pola taśmę roli zwaną skibą, podnosi ją na lemieszu i odkładnicy, obraca o pewien kąt nawet o 3.14 rada (180stopni) wydobywając tym samym dolne warstwy roli na wierzch, przesuwa na bok do bruzdy po uprzednio wyoranej skibie znajdują się resztki pożniwne po zebranej roślinie. Orka daje następujące korzyści: obrót skiby uniemożliwia dalszy rozwój darni, powodując jej zniszczenie i przykrycie glebą. Koloidy które zostały wypłukane w głąb przez wodę zostaną wraz z głębszą warstwą wydobyte i przemieszczone ku powierzchni roli. Przez podniesienie skiby i jej obrót na odkładnicy a więc przez łamanie i kruszenie uzyskuje się rozluźnienie roli, zwiększenie jej pulchności, ilości i wielkości porów, w efekcie wzrost objętości. Odkładnica kształt jej decyduje o stopniu pokruszenia i spulchnienia roli. Rozróżnia się 4 kształty: cylindryczne, cylindroidalne, półśrubowe, i śrubowe. Lemiesz wywiera mniejszy wpływ na jakość orki niż odkładnica ale równie istotny. Jest to klin podcinający skibę od spodu i jednocześnie unoszący się ku górze powodując wstępne kruszenie. Lemiesz jest ustawiony względem dna bruzdy pod pewnym kątem co zapobiega ścieraniu się spodu lemiesza gdyż tylko ostrze dotyka dna. Przedpłużek jest to mały korpus płużny, umocowany do grządzieli lub ramy pługa przed korpusem głównym, w wielu przypadkach poprawia pracę pługa, zapewniając lepsze kruszenie i odwracanie skiby. Zatem im głębiej pracuje przedłużek tym płycej zaorywana jest masa organiczna znajdująca się na powierzchni roli. Orka z przedpłużkiem stosowana jest do przyorywania obornika słomy, zielonych nawozów słowem tam gdzie chodzi o lepsze przykrycie masy organicznej. Pogłębiacz jest to narzędzie zwykle przyczepiane do ramy pługa za korpusami płużnymi, dawniej budowane też jako samodzielne. Zależnie od budowy elementów roboczych pogłębiacz kruszy warstwę podorną grubości do 15cm przy czym lepsze są te które obejmują swym zasięgiem całą szerokość bruzdy mimo że opory orki wówczas znacznie wzrastają. Pogłębiacz stosuje się jeśli pod warstwą orną wytworzyła się „podeszwa płużna” lub przed uprawą roślin o palowym głęboko sięgającym systemie korzeniowym. Praca pogłębiacza daje dobre efekty lecz stosunkowo krótkotrwałe gdyż nie likwiduje nadmiernego gromadzenia się w warstwie podornej części pyłowych i koloidalnych. Trwałe usunięcie tej choroby gleby może dać dopiero orka pogłębiona podczas której warstwa dolna zostanie wydobyta na wierch. Głębokość orki zależy od celu i od uprawianej gleby. Rozróżnia się orki płytkie, średnio głębokie, głębokie i pogłębione. W praktyce głębokość orki określa się z reguły w centymetrach to jest według pierwszego kryterium chociaż merytorycznie.
Zwiększenie miąższości warstwy uprawnej osiąga się przez pogłębienie orki połączone z intensywnym nawożeniem organiczno-mineralnym. Chodzi o to aby objęta pogłębieniem warstwa podorna jak najszybciej nabrała właściwości warstwy wierzchniej. Ujemne skutki domieszania martwicy do warstwy ornej straciły w ostatnich latach na znaczeniu wobec powszechnego meliorowania gleb, stosowania coraz większych ilości nawozów mineralnych i coraz lepszej i głębszej uprawy roli. Mimo to przedwczesne byłyby wnioski o niecelowości pogłębiania orki. Nadal jest ono konieczne na glebach chorych a z mniejszą częstotliwością powinno się je również stosować na glebach kulturalnych. Szerokość orki szerokość skiby a właściwie stosunek jej szerokości do głębokości orki wpływa w decydującym stopniu na odwrócenie skiby. Im jest on większy tym bardziej skiba jest odwracalna im mniejszy tym bardziej wysztorcowana. Przy stosunku szerokości do głębokości równym 2 skiby mogą być odwrócone nawet o 3.14 rada pod warunkiem że dwie pierwsze zostaną na początku orki usunięte przez co tworzy się szeroka bruzda w której pomieści się całkowicie odwrócona skiba następna. Prędkość orki od dawna interesowała ona postępowych rolników. Za szybką orką przemawia szereg argumentów spośród których zasadniczym jest skrócenie czasu potrzebnego na wykonanie tej najcięższej uprawki a co za tym idzie możliwość przeprowadzania jej w lepszych warunkach wilgotnościowych i mniejszą ilością sprzętu. Następstwem tego jest lepsze wykorzystanie okresu wegetacyjnego gdyż krócej pole wyłączone jest z produkcji. Wymagana wilgotność gleby zasadniczym warunkiem dobrej pracy pługa jest odpowiednia wilgotność uprawianej warstwy. Nawet najlepszy i poprawnie ustawiony pług nie będzie dobrze pracował gdy gleba jest za sucha lub za mokra. W pierwszym przypadku na glebie ciężkiej opory są bardzo duże niekiedy nie do przezwyciężenia. Gleba średnio zwięzła przesuszona nie stawia w czasie orki tak wiele oporów jak gleba ciężka jednak jakość pracy pługa jest również niezadawalająca. Najmniejsze szkody wyrządza orka przesuszonej gleby lekkiej. Na glebie ciężkiej i zwięzłej należy przyjąć zasadę że na mokro nie wolno wykonywać uprawek zwłaszcza orek.
Orka w składy-polega na kolejnym zaorywaniu wzdłuż dłuższego boku składów czyli szerokich zagonów na które pole zostało uprzednio podzielone.
Orka jednostronna- nie wymaga podziału pola na składy wystarczy jedynie wyznaczenie poprzeczniaków. Rozpoczyna się ją od lewego lub prawego dłuższego boku pola uważając tylko aby kierunek odkładania skib był przeciwny niż podczas poprzedniej orki.
Podorywka- jest pierwszą orką po zbiorze roślin schodzących z pola latem i ma zadnie zahamowanie strat wody a przez to poprawienie wilgotności warstw głębszych, przykrycie ścierni i przyspieszenie jej rozkładu, zapoczątkowanie zwalczania chwastów, zniszczenie części szkodników bezpośrednio po zbiorze roślin i możliwie płytko. Podorana wierzchnia warstwa roli stanowi izolację przed podsiąkaniem wody do samej powierzchni i wyparowaniem.
Pod nią kapilary nasycają się wodą stwarzając dobre warunki dla kiełkowania nasion chwastów i bujnego rozwoju mikroflory glebowej rozkładającej przyorane resztki pożniwne. Podorywka powinna być płytka w granicach 6 do 8cm. Czasami tylko wykonuje się ją głębiej 10 do 12cm np. przy zwalczaniu perzu aby worać wszystkie jego rozłogi lub też w roku bardzo suchym na ciężkiej glebie aby stworzyć grubszą warstwę. Podorywkę należy wykonywać specjalnymi wieloskibowymi pługami o mniejszych korpusach płużnych, wyposażonych w odkładnice cylindroidalne lub półśrubowe.
Orka siewna- Jest wykonywana przed siewem. Średnia głębokość 15-22 cm. Orać należy bardzo starannie i na tyle wcześnie aby rola na czas siewu dostatecznie osiadła. Orka siewna powinna dobrze kruszyć i dosypywać skiby co da się uzyskać tylko przy optymalnej wilgotności uprawowej. Zależy ona do rozkładu opadów i terminu wykonania podorywki i innych uprawek pożniwnych. Orkę siewną najlepiej wykonać pługami z odkładnicami kulturalnymi przy czym ciężkich glebach może okazać się korzystne zastosowanie przedpłużków zwiększających stopień kruszenia i dosypywania skib.
Orka przedzimowa czyli ziębla- jest orką najgłębszą pozostawiającą rolę na zimę w ostrej skibie. Powoduje to dobre przemarznięcie i pokruszenie skib, co na glebie ciężkiej jest warunkiem uzyskania wiosną stanu sprawności. Nadto głębokie spulchnienie i wysztorcowanie roli umożliwia nagromadzenie większych ilości wody opadowej pochodzącej z roztopów. Zięblę wykonuje się na wszystkich polach przeznaczonych do obsiania wiosną. Orka ta powinna obejmować całą miąższość warstwy ornej, a w przypadku siewu roślin korzeniowych- w szczególności buraków cukrowych- powinna być pogłębiona. Zależy to jednak od warunków wilgotnościowych. Potrzeba wysztorcowania skib sprawia, ze ziębla nie powinna być orką kruszącą. Zarówno bryły jak i większe puste miejsca między skibami nie są szkodliwe gdyż rola ma czas na osiadanie roli zachodzi jeszcze przed zimą, po czym zwłaszcza na glebach niekulturalnych- deszcze i roztopy na przedwiośniu lub w czasie zimowych odwilży rozmywają agregaty glebowe i głęboko zaszlamowują powierzchnię. Toteż w przypadku przyorywania na takich glebach obornika orka przedzimową należy stosować przedpłużek, który przy odpowiednim ustawieniu umożliwi umieszczenie nawozu na określoną głębokość.
Odwrotka- służy zwykle do przykrycia obornika, między podorywką a zięblą z reguły na średnią głębokość przy czym na glebach lekkich nieco głębiej niż na ciężkich. Wcześniejsze przyoranie obornika specjalną orką zapewnia umieszczenie go w środku zaorywanej zięblą warstwy, stwarzając mu jednakowe warunki rozkładu.
Inne typy orek- razówka- orkę tę wykonuje się gdy okres zbioru przedplonu siewu rośliny następczej jest zbyt krótki aby wykonać podorywkę i orkę siewną. Razówka powinna być orką średniej głębokości dobrze odwracającą i kruszącą skiby. Celowe jest aby była wykonywana z przedpłużkiem. Orka po wieloletnich motylkowych lub po łąkach i pastwiskach. Jest to również razówka. Może być orką siewną pod oziminy lub zięblą. W pierwszym przypadku jest orką średniej głębokości i jeśli wykonuje się ją po wieloletnich roślinach pożądane jest stosowanie przedpłużka.
Jeśli służy do zaorania darni trwałych użytków zielonych, pożądane jest nie krusznie lecz dokładne odwracanie skiby. Należy zatem wykonywać ją pługami z odkładnicami śrubowymi.
Uprawki zastępujące orkę- pługi talerzowe- zamiast korpusów płużnych mają stalowe talerze średnicy od 56 do 81 cm, umocowane do ramy pługa ukośnie względem kierunku ruchu narzędzia. Umożliwiają one uprawę roli Nawet do 30cm głębokości. Ustawienie talerzy można regulować przez zmianę kąta natarcia i kąta położenia w płaszczyźnie pionowej. Można też zmieniać odległość między talerzami. W odwracaniu i kruszeniu skiby pomagają skrobaki oczyszczające talerze z przylepionej gleby. Brony talerzowe (talerzówki) mają talerze o średnicy 45 do 56cm zestawione w 2 lub 4 sekcje przymocowane zawiasowo do ramy, co pozwala na różne ich ustawienia względem kierunku ruchu. Brony talerzowe można obciążać kamieniami czy blokami cementu, zwiększając tym samym głębokość i intensywność pracy talerzy. Talerzowanie wykonuje się często zamiast podorywania roli pługami lemieszowymi. Na glebach lżejszych i niezbyt porośniętych korzeniami, talerzowanie daje zupełnie niezłe efekty, skutecznie niszcząc resztki pożniwne i kusząc wierzchnią warstwę roli. Glebogryzarki są najstarszymi maszynami uprawowymi czynnymi, to znaczy mającymi elementy robocze napędzane przez silnik ciągnika za pomocą wału odbioru mocy. Zasada ich pracy jest następująca: na wale obrotowym ustawionym, poprzecznie do kierunku jazdy umocowane SA elementy robocze w postaci noży- prostych, łopatkowych, łukowych, bijakowych, sprężystych itp. Maszyna ta doskonale kruszy i równomiernie miesza rolę w zasięgu elementów roboczych, zbędne zatem jest stosowanie po niej jakichkolwiek narzędzi doprawiających. Glebogryzarki znalazły szerokie zastosowanie w ogrodnictwie, na glebach zasobnych w próchnicę i nierozłożoną substancję organiczną. Natomiast nie należy ich używać na glebach zlewnych, ponieważ przy niekorzystnym przebiegu pogody nastąpi zaszlamowanie i zaskorupienie roli. Pługofrezarki są to uprawowe maszyny kombinowane mające bierne i czynne elementy robocze. Bierne- to korpusy pługa lemieszowego z odciętym skrzydłem odkładnicy, czynne- to pionowo ustawione na przedłużeniu odkładnicy spulchniacze obrotowe z łopatkowymi nożami czyli frezami. Przy zbyt małej zawartości wody w glebie ciężkiej praca Pługofrezarki nie jest zadawalająca, ponieważ zostawia ona sporo ni pokruszonych brył. Wymaga zatem dodatkowych przejazdów narzędzi doprawiających, zawsze jednak doprawienie roli jest po pługofrezarce łatwiejsze niż po pługu. Konsekwencją lepszego kruszenia jest mniejsze spulchnianie i zwięzłość roli po pługofrezarce niż po pługu, przy czym różnice te utrzymują się po kilka miesięcy. Doskonale pracuje nawet na polach z wysoką ściernią, dobrze przyoruje obornik oraz świetnie miesza z rolą nawozy mineralne. Pługofrezarka wymaga silniejszych ciągników niż pługi o tej samej liczbie korpusów płużnych. Zapotrzebowanie na energię kształtuje się na pograniczu między pługiem a glebogryzarką, przy czym nie wzrasta ono tak szybko przy coraz większej prędkości roboczej jak u glebogryzarki.
UPRAWKI SPULCHNIAJĄCE I WYRÓWNAJĄCE ROLĘ
Doprawienie do siewu roli po orce polega na równomiernym pokruszeniu i wymieszaniu skib oraz na wyrównaniu powierzchni roli. Osiąga się to przez stosowanie kultywatorów, bron i włók. Na przykład przed siewem rolę spulchnia się na taką głębokość, jakiej wymaga siew określonych nasion. Przy wyciąganiu zaś z gleby rozłogów perzu zęby kultywatorów powinny pracować tak głęboko, aby objęły swym zasięgiem wszystkie rozłogi. Błędem również będzie za płytka praca narzędzi spulchniających, wówczas bowiem muszą być one stosowane dwa i więcej razy, co powoduje jeszcze silniejsze przesuszenie roli, zwiększa rozkład próchnicy i rozpad gruzełków. Kultywatorowanie polega ono na spulchnieniu , kruszeniu i mieszaniu roli bez jej odwracania. Dzięki znacznej masie narzędzi pracują one równo, zachowując ustaloną głębokość. Główne zadania stawiane kultywatorom są następujące: przyspieszenie po orce osiadania roli przez pokruszenie skib i tym samym zasypanie dużych, pustych przestworów znajdujących się między nimi na dnie bruzdy. Spulchnienie roli zbyt zagęszczonej po dawno wykonanej orce, zastąpienie orki siewnej pod oziminy uprawiane po ziemniakach po zmechanizowanym zbiorze ziemniaków rola jest dostatecznie pulchna i odchwaszczona. Wyciągnięcie z roli rozłogów perzu przemieszczonych i przez podorywkę bliżej powierzchni równo, stosunkowo, głęboko i wolno pracujące zęby kultywatorów skutecznie wyciągają powiędnięte rozłogi nie powodując ich rozrywania jednocześnie są też niszczone wschodząc chwasty nasienne. Kultywatory są budowane jako narzędzie konne i ciągnikowe, przy czym te ostatnie mogą być przyczepiane lub zawieszane. Jednak efekt ich pracy zależy przede wszystkim od konstrukcji elementów roboczych, a ściślej od ich sprężystości. Mianowice mogą być one elastyczne, sprężyste, odginające się podczas pracy do tyłu albo sztywne lub półsztywne pracujące bez drgań. Przystępując do kultywatorowania należy uwzględniać pogodę. Nie można wykonywać jej gdy gleba jest wilgotna i mokra gdyż trudno będzie ją doprowadzić do prawidłowej struktury również podczas suszy bo zęby narzędzia nie rozbiją suchych bryłek, a spowodują ich przesuwanie i jeszcze większe przeschnięcie. Głębokość kultywatorowania bywa różna: od 6 do 15 cm. Powtarzając kultywatorowanie trzeba robić to na krzyż gdyż rola lepiej się wtedy wymiesza i wyrówna. Bronowanie czyli płytkie powierzchniowe spulchnienie roli ma szereg zadań do spełnienia. Z reguły wykonuje się je po orkach i kultywatorowaniu w celu wyrównania powierzchni roli oraz pokruszenia skib i brył. Zmniejsza się wówczas wysychanie roli. Skuteczność bronowania jest duża, jeśli wykonuje się bezpośrednio po orce gdy rola jest jeszcze wilgotna. Wyrównanie roli jest konieczne przed siewem i po siewie gdy redliczki siewnika pozostawiły bruzdki niedostarczane zasypane i część nasion nie została przykryta glebą. Ważnym zadaniem bronowania jest ograniczenie parowania wody z gleby. Bronowanie pola przerywa kapilary, wytwarza pulchną warstwę izolacyjną która wprawdzie sama traci wodę ale wpływa na utrzymanie jej w głębszych warstwach. Bronowanie niszczy skorupę powstałą bądź po deszczach bądź po obfitych Rosach nocnym i ostrym słońcu w dzień. Wówczas nie tylko ogranicza ono parowanie wody ale również przywraca prawidłową wymianę między powietrzem atmosferycznym i glebowym, czy wzmaga oddychanie roli.
Bardzo ważnym zadaniem bronowanie jest niszczenie chwastów zarówno w czasie uprawy roli jak i po wzejściu roślin. Budowa bron jest bardzo prosta. Z reguły składają się one z żelaznej ramy w postaci kraty. O kształcie esowatym, zygzakowatym, trapezowatym lub prostokątnym do której przykręcone są części robocze zwane broniakami lub zębami. Bronowanie jest jedną z najbardziej uniwersalnych uprawek stosowaną na polach nie obsianych i obsianych: bezpośrednio po siewie w fazie kiełkowania i wschodów jak też w łanie młodych roślin. Chronologicznie zastosowanie bron można następująco przedstawić:
| Na polach nie obsianych | Na polach obsianych |
|---|---|
|
|
Włókowanie jest najpłycej działającą uprawką spulchniającą i wyrównującą zaoraną rolę. Podobnie jak brona, włóka wyrównuje powierzchnię roli kruszy zaskorupienia wyrywa i zasypuje kiełkujące chwasty. Nie wyciąga przy tym na wierzch brył jak to czyni brona, lecz odwrotnie- wtacza je w rolę gdzie ulega nawilżeniu po czym łatwo je pokruszyć następną uprawką. Wyrównanie roli przyczynia się do zmniejszenia ogólnej powierzchni parowania a pokruszenie górnej warstwy ogranicza parowanie wody podsiąkającej kapilarami. Działanie włóki jest wielostronne, lecz bardzo płytkie i krótkotrwałe, gdyż trwa od kilki do kilkunastu dni zależnie od przebiegu pogody. Na ciężkich glebach trzeba dobrze uchwycić moment do pracy włóki czyli odpowiednia wilgotność roli.
UPRAWKI UGNIATAJĄCE I KRUSZĄCE ROLĘ ( WAŁOWANIE )
Wałowanie stosuje się najczęściej dla poprawy stosunków wodnych w wierzchniej warstwie roli, w której przez zagęszczanie zwiększa się ilość przestworów kapilarnych. Poza tym cząstki gleby dociskane są do nasion dzięki czemu łatwiej czerpią one a następnie i siewki wodę z gleby. Ugniecenie wierzchniej warstwy daje możliwość doskonałego wykonania płytkiego siewu takich roślin jak koniczyny, trawy. Za pomocą wałowania możemy zniszczyć skorupę nie przez rozrywanie jej, jak to robi brona. Na polu przyoranym zielonym nawozem lub obornikiem, gdy gleba jest silnie spulchniona, wał Campbella przez przyciśnięcie nawozu do głębszych warstw przyspiesza rozkład masy organicznej.
ZESPOŁY UPRAWEK
W całokształcie uprawy w zmianowaniu można rozróżnić następujące zespoły uprawek:
- zespół uprawek pożniwnych
- zespół uprawek przedsiewnych
- zespół uprawek przedzimowych
- zespół uprawek wiosennych
- zespół uprawek pielęgnowania
Zespół uprawek pożniwnych rozpoczyna całokształt uprawy pod roślinę ozimą czy jarą w wypadku, gdy przedplon dość wcześnie schodzi z pola, to jest od połowy do końca lata. Warunkiem prowadzenia tego zespołu jest dostatecznie długi okres na wykonanie uprawek pożniwnych i przedsiewnych. W chwili przystąpienia do uprawy powierzchnia roli jest najczęściej pokryta martwymi resztkami przedplonu lub żywymi resztkami roślin pastewnych wieloletnich. Rzadsze SA przypadki, gdy powierzchnia roli jest pozbawiona resztek roślinnych np. po wczesnych ziemniakach. Rola jest w tym okresie przerośnięta martwymi i żywymi korzeniami roślin jednorocznych lub wieloletnich. Po roślinach wieloletnich części nadziemne i korzenie zwarte i zbite, tworząc tzw. Darń. Między resztkami roślin rosną chwasty, które rozwijają się bujnie dopiero po zbiorze przedplonu, w którym wzeszły. W warstwie ornej znajdują się rozłogi lub odbijające korzenie, a na powierzchni i głębiej w dużej ilości są zmagazynowane nasiona chwastów. Stan roli najczęściej jest nie sprzyjający, sprawność uzyskana przez uprawę pod przedplon zwykle dawno przenikła, gleba zbliża się na swoim układem do struktury i tekstury naturalnej. Po zbiorze roślin warstwa orna jest w znacznym stopniu wyczerpana z wody toteż najczęściej jej zawartość znaczenie odbiega od optymalnej wilgotność uprawowej. Celem zespołu uprawek pożniwnych jest przyoranie resztek roślinnych, zwiększenie wilgotności uprawianej warstwy, zwalczanie chwastów nasiennych. Aby spełnić te zadania należy przewidywać na zespół uprawek pożniwnych ok. 3 tygodni.
Wykonuje się w nim następujące czynności: podorywanie, ścierniska, bronowanie i kultywatorowanie.
W celu uzyskania lepszych warunków wilgotności należy natychmiast przerwać parowanie z powierzchni roli przez resztki roślinności nie przerywając przy tym podsiąkania wody z głębszej warstwy do warstwy ornej. Osiąga się to przez pokruszenie wierzchniej warstwy i utrzymanie jej w stanie pulchnym. Zniszczenie martwi ścierni również uzyska się przez podorywkę lub talerzowanie. Natomiast jeśli resztki roślinne są żywe, talerzowanie okaże się niewystarczające gdyż wtedy konieczne będzie obrócenie skiby o 3.14 rada aby w wilgotnych warunkach uległy one rozkładowi i wytworzyła się próchnica. Do zrealizowania trzeciego zadania zespołu uprawek pożniwnych to jest zwalczanie chwastów, nie wystarczy sama podorywka, lecz niezbędne jest wykonanie po niej bronowanie i kultywatorowania. Podorywka niszczy niskie chwasty rosnące w ściernisku, a razem z bronowaniem stwarza warunki do kiełkowania nasion chwastów znajdujących się w powierzchniowej warstwie roli. Z kolei dalsze uprawki spulchniające zniszczą później wschodzące chwasty. Podorywka powinna być płytka 5-8cm aby jak najwięcej nasion chwastów mogło wzejść ale jednocześnie dokładnie odwracająca, aby ścierń została przykryta. Zespół uprawek przedsiewnych ogólnym celem tego zespołu jest przygotowanie roli do siewu ozimych. Zaczyna się on orką siewną a kończy siewem oziminy, przy czym na polach na których planuje się wczesne siewy zadanie to jest trudniejsze do wykonania. Zadaniem zespołu uprawek przedsiewnych jest doprowadzenie roli do stanu sprawności tj. nadanie jej struktury gruzełkowej, przygotowanie wierzchniej warstwy roli do przyjęcie nasion, zniszczeni pozostałych chwastów nasiennych. Jeśli nie przeprowadzono uprawek pożniwnych, zespół przedsiewny ma więcej zadań do wykonania i SA one trudniejsze. Zachodzi bowiem wówczas konieczność zniszczenia ścierni oraz usunięcia chwastów, co w rezultacie może pogorszyć gospodarkę wodną i utrudnić doprowadzanie roli do pełnej sprawności. Wykonuje się wtedy razówkę używając pługa z przedpłużkiem aby uzyskać pełne przykrycie ścierni, głębsze przyoranie nasion chwastów, nie dopuszczając do ich kiełkowania w tym roku, oraz lepsze kruszenie roli. Uprawki przedsiewne pod rośliny późnego siewu (żyto, pszenica ozima) obejmują orkę siewną, bronowanie ( po czym zostawia się na pewien okres w spokoju, aby nastąpił proces osiadania) bronowanie, siew, bronowanie. Po zbyt długim okresie osiadania lub obfitych deszczach: orka siewna, bronowanie po osiadaniu kultywatorowanie, bronowanie, siew, bronowanie. Przy zbyt krótkim okresie osiadania: orka siewna, wałowanie wałem, bronowanie, siew, bronowanie, wykonanie przegonów. Jeżeli zespół uprawek pożniwnych był przeprowadzony w porze, wilgotność roli na ogół będzie zadawalająca i wówczas zespół uprawek przedsiewnych będzie podobny jak pod rośliny późnego siewu a więc: orka siewna, bronowanie, po okresie osiadania roli bronowanie, siew, bronowanie posiewne. Zespół uprawek przedzimowych celem zespołu jest przede wszystkim wykorzystanie zimowego okresu do poprawienia struktury roli i nadania jej sprawności oraz do zmagazynowania maksymalnych ilości wody. Dalszym celem jest niszczenie chwastów przez głębokie przyoranie nasion oraz wydobycie na wierch rozłogów perzu przy innych organów podziemnych chwastów wieloletnich aby przymarzły.
Jeśli obornik wywozi się na jesieni, korzystniejsze będzie przyoranie go odwrotką niż samą zięblą, która umieszcza część obornika na dnie bruzdy. Odwrotkę można wykonać tylko wtedy gdy poprzedzająca roślina dość wcześnie schodzi z pola i gdy jest czas na uprawki pożniwne. Jeśli na danym polu przewidziane jest nawożenie obornikiem ale brakuje go w okresie przedzimowym można wywozić go w ciągu zimy na zamarzniętą rolę i od razu roztrząsać bądź ułożyć w pryzmy, rozrzucając na wiosnę. Planując rozwiezienie obornika w zimie można zmodyfikować uprawę przedzimową tak aby ułatwić wykonanie prac związanych z nawożeniem. Zespół uprawek wiosennych cele uprawek wiosennych są następujące: zachowanie wody pozimowej i oszczędne nią gospodarowanie, przyspieszenie nagrzania roli, zniszczenie pozostałych nasion chwastów i wreszcie przygotowanie odpowiedniej warstwy roli pod siew czy sadzenie roślin jarych, czyli doprowadzenie roli do stanu sprawności. W niektórych przypadkach do powyższych zadań dojdzie też przyorywanie obornika. Ponieważ wiosenna orka wpływa na rolę niekorzystnie, gdyż silnie ją wysusza, należy tak postępować aby ujemne następstwa były jak najmniejsze. Jeśli zima była sprzyjająca a gleba kulturalna uprawki wiosenne można ograniczyć do włókowania i bronowania ciężką broną w dwa ślady. W przypadku wiosennego nawożenia obornikiem kultywatorowanie zastępuje się orką przykrywającą obornik. Wówczas kolejnośc uprawek jest następująca: włókowanie, rozwiezienie obornika, orka, włókowanie lub bronowanie, siew, bronowanie posiewne. Jeżeli w poprzednim roku była ona wykonana tylko podorywka, pierwszą uprawką wiosenną będzie bronowanie albo nawet kultywatorowanie a dopiero potem orka wiosenna z przedpłużkiem.
SIEW I SADZENIE ROŚLIN
TERMIN SIEWU
Siewy roślin wykonywane są w różnych porach roku. Wiosną wysiewa się rośliny jare, dwuletnie i wieloletnie. Zaczyna się od roślin wczesnego siewu grochu, owsa i pszenicy jarej, których minimalna temperatura kiełkowania jest najniższa, a które wymagają zarazem dużo wody w glebie. Następnie sieje się rośliny średnio wczesnego siewu o wyższych wymaganiach termicznych lub bardziej wrażliwe na strukturę roli jak: jęczmień jary i łubiny, po nich rośliny średnio późnego siewu np. buraki, wymagające dobrze ogrzanej gleby. W końcu przychodzą rośliny późnego siewu o wysokiej minimalnej temperaturze kiełkowania, a zarazem wrażliwe na wiosenne przymrozki, jak kukurydza i proso. Zależnie od przebiegu pogody i rejonu siewy wiosenne zaczynają się w marcu lub na przełomie marca i kwietnia i trwają do początku maja, wkrótce po zakończeniu siewów wiosennych roślin uprawianych w plonie głównym, następuje w drugiej dekadzie maja siew plonów wtórnych w stanowisku po poplonach ozimych, zbieranych w pierwszej połowie maja. Kolejny termin siewu przypada w pełni lata i dotyczy poplonów ścierniskowych, wysiewanych w lipcu, a w cieplejszych rejonach, o dłuższym okresie wegetacyjnym, także w pierwszych dniach sierpnia. W połowie sierpnia zaczynają się siewy ozimin poczynając od roślin wczesnego siewu- rzepaku i jęczmienia. W pierwszych dniach września sieje się żyto na poplon ozimy w połowie września- żyto na ziarno. Na przełomie września i października sieje się pszenicę. W okresie letnim sieje się na lucernę mieszańcową bez rośliny ochronnej. Kolejność siewu ozimin uwarunkowana jest innymi względami niż roślin wysiewanych wiosną. Główną rolę odgrywa długość okresu koniecznego dla osiągnięcia przez rośliny fazy w jakiej najlepiej przezimują. Racjonalny okres siewu danej rośliny może być znacznie modyfikowany czynnikami siedliska. Opóźnienie siewu roślin jarych z reguły skraca okres ich wegetacji wskutek przyspieszenia tempa rozwoju.
GŁĘBOKOŚĆ SIEWU
Ustalenie optymalnej głębokości siewu zamykają się w szerokim przedziale od 0cm do 7-8 (kukurydza). przy ustaleniu głębokości siewu bierze się pod uwagę rozmiary nasienia i ilość zawartych w nim związków zapasowych. Duże nasienia wymagają więcej wody do napęcznienia niż małe a większy zapas składników pokarmowych pozwala na wytworzenie dłuższego kiełka zdolnego przebić się przez grubszą warstwę przykrywającej gleby. Ilość wody potrzebnej do napęcznienia nasienia związana z jego specyficznymi właściwościami i składem chemicznym również rzutuje na głębokość siewu. Owies należy wysiewać głębiej niż jęczmień. Morfologia kiełkowania jest ważnym czynnikiem różniącym głębokość siewu. Liścienie wyrastające z nasion kiełkujących epigeicznie musza z dużą siłą przebić przykrywającą ją warstwę gleby. Jeśli siew następuje wkrótce po wykonaniu głębszej uprawy zachodzi niebezpieczeństwo osiadania roli.
Może to stać się przyczyną za płytkiego umieszczania węzła krzewienia zbóż. Z wystąpieniem tego zjawiska należy się liczyć zwłaszcza po zastosowaniu do uprawy przedsiewnej- maszyn aktywnych Pługofrezarki czy brony wahadłowej. Głębokość siewu w obrębie powinna być jednakowa. W tym celu dąży się do przedsiewnego wyrównania powierzchni i możliwie jednorodnego spulchnienia warstwy roli, w której znajdują się nasiona oraz do umieszczania ich na stałej głębokości co wiąże się bezpośrednio z techniką siewu.
GĘSTOŚĆ SIEWU
Liczba roślin na jednostce powierzchni, czyli ich obsada jest istotnym czynnikiem wysokości plonu. Oczywiście różne gatunki i odmiany rozmaicie reagują na zagęszczanie w łanie, toteż optymalną obsadę roślin ustala się na podstawie doświadczeń. Optymalna obsada danej rośliny zależy od jej rozmiarów, pokroju i wymagań życiowych. Rośliny duże, o długim okresie wegetacji, a zwłaszcza rośliny płożące się wymagają dużej powierzchni, czego skrajnym przykładem jest dynia oleista. Niektóre jak zboża, gryki oraz lucerny wylegają przy zbyt gęstym siewie. Spośród zbóż większego zagęszczenia wymagają gatunki krótkosłome niż długosłome. Kolejnym czynnikiem uwzględnianym przy ustaleniu obsady wielu gatunków jest sposób użytkowania. Na zbiór nasion uprawia się rośliny o mniejszej obsadzie niż na zielona masę. Na przykład żyto chlebowe wysiewa się w wielkości 100-160kg/ha a poplonowe (na zielonkę) w ilości 180-200kg/ha
METODY SIEWU
Najbardziej rozpowszechniony jest siew rzędowy dotyczy zbóż strączkowych, pastewnych motylkowych i niemotylkowych, większość roślin przemysłowych i okopowych korzeniowych. Polega na umieszczeniu materiału siewnego na określonej głębokości w prostych, równoległych względem siebie i jednakowo oddalonych od siebie rzędach. Zapewnia on stałą szerokość międzyrzędzi. Zagęszczenie w rzędzie regulowane jest tylko z pewnym przybliżeniem przez wysiew większej lub mniejszej ilości nasion na określonym odcinku rzędu. Poszczególnym roślinom przypada powierzchnia w postaci wydłużonego prostokąta, którego dłuższy bok odpowiada szerokości międzyrzędzia, a krótszy odległości w rzędzie. Specyficznym wariantem siewu rzędowego jest siew krzyżowy. Polega na wysianiu rzędowo połowy nasion wzdłuż a reszty w poprzeczek pola, w celu równomierniejszego pokrycia powierzchni zmniejszenia zagęszczenia roślin w rzędach. Wadą siewu krzyżowego jest podwojenie nakładu czasu i robocizny bo jego wykonanie, dwukrotny wzrost powierzchni ugniecionej poprzez koła ciągników i siewników oraz ryzyko niekończenia go w razie zmiany pogody. Siew paszowy jest to zmodyfikowany siew rzędowy. Umożliwia wykonywanie zabiegów mechanicznego pielęgnowania w szerokościach międzyrzędziach. Siew paszowy pozwala na lepsze wykorzystanie powierzchni produkcyjnej niż szeroko rzędowy gdyż obsada roślin przy jednakowej gęstości w poszczególnych rzędach jest większa niż gdyby były wysiane szeroko rzędowo. Można go stosować zamiast siewu szerokorzedowego w uprawie roślin którym wystarcza mniejsza powierzchnia życiowa. Najstarszą formą jest siew rzutowy polegający na rozrzuceniu nasion na powierzchni roli a następnie na dociśnięciu ich przez wałowanie lub na przykryciu glebą przez bronowanie. Zapewnia równomierne rozmieszczenie nasion na jednostce powierzchni jeśli jest dobrze wykonany.
TECHNIKA SIEWU
Siew ręczny roślin uprawnych dawniej dominujący, obecnie stosowany jest sporadycznie tylko na małych nieforemnych polach gdy chodzi o rozmnożenie małej ilości szczególnie cennego materiały hodowlanego. Ręcznie obsiewa się także luki w rzędach cenniejszych roślin jeśli były wysiane punktowo. Przy siewie rzędowym i punktowym wyznacza się na świeżo spulchnionej roli proste równoległe rowki w których umieszcza się nasiona. Siew krzyżowo-gniazdowy poprzedzony jest użyciem znacznika, wyznaczającego linie wzdłuż i w poprzek pola a na ich przecięciu sieje się 2-3 nasiona w dołki wykopane motyczką. Siew maszynowy powszechny w polowej produkcji roślinnej wykonany jest siewnikami zbożowymi i punktowymi. Siewniki zbożowe konne i ciągnikowe przyczepiane i zawieszane mają skrzynie nasienną z której nasiona poprzez wałki wysiewające wprowadzane są do przewodów nasienn6ych zakończonych redlicami. Głębokość siewu regulowana jest ustawieniem redlic i ich obciążeniem. W celu dokładniejszego przykrycia nasion siewniki ciągnikowe przyczepiane można zatem sprzęgać z broną posiewną lub wałem strunowym . rozpoczęcie siewu poprzedzone jest zawsze ustawieniem siewnika na właściwą rozstawę rzędów i określoną ilość wysiewu. Pierwszy pojazd musi być bezwzględnie prostoliniowy gdyż każdy następny będzie do niego równoległy. Skrzynię nasienną lub zbiorniki należy wypełniać materiałem siewnym poza obrębem pola dla uniknięcia luk albo zagęszczenia nasion w miejscu zatrzymania się siewnika. Siewy łączone z przesiewną uprawą roli jednoczesne wykonywanie jest mniej czaso chłonne . ogranicza zarazem niepożądane ugniatanie roli kołami jezdnymi i przyczynia się do oszczędności paliwa a wiec i obniżenia kosztów. Nasiona wprowadzane są do roli przed pierwszą sekcją talerzy i przykrycie glebą. W warunkach gleb lekkich i średnich zwłaszcza przy niskim ściernisku brona ta dostatecznie uprawia rolę w jednym przejeździe. Natomiast na glebach ciężkich trzeba uprawiać wielokrotnie. Jego elementem uprawowym jest glebogryzarka a prócz nasion wprowadza on do gleby nawozy.
ZBIÓR ROŚLIN UPRAWNYCH
ZBIÓR ZBÓŻ