Wojciech Strzebińczyk
Uniwersytet Wrocławski
ZADATEK
Zadatek, podobnie zresztą jak umowne prawo odstąpienia, regulowana kara umowna oraz odstępne należy do postanowień uzupełniających tzw. zastrzeżeń umownych (terminologia stosowana w kodeksie zobowiązań), które są uregulowane w kodeksie cywilnym. Postanowienia te dotyczą określonej kategorii czynności prawnej, jakim są umowy i wpływają pośrednio lub bezpośrednio na stopień związania stron stosunkiem zobowiązaniowym. Dzięki nim strony mogą w sposób elastyczny tak kształtować umowę, aby zobowiązanie które powstanie w jeszcze większym stopniu uwzględniało ich interesy. To właśnie ta cecha odróżnia zastrzeżenia umowne od innych zastrzeżeń, które także są dodawane do umów (np. umowy na rzecz osoby trzeciej). Zadatek uregulowany jest w art. 394 kodeksu cywilnego.
Zgodnie z twierdzeniem prof. Zbigniewa Radwańskiego należy rozróżnić dwa znaczenia terminu „zadatek”. Jest to o tyle ważne, że oba te znaczenia są zgoła odmienne. Zgodnie z potocznym znaczeniem przez „zadatek” rozumie się pewną sumę pieniężną lub też rzecz daną przy zawarciu umowy, a konsekwencje takiego znaczenia mogą być różne. W języku prawniczym „zadatkiem” określa się instytucję prawną, która jest uregulowana w art. 394 k.c.
Według prof. Radwańskiego znaczenie potoczne „zadatku” niesie ze sobą różne konsekwencje. Jego zdaniem strony poza zadatkiem (przemawia za nim reguła interpretacyjna art. 394 § 1 k.c.) mogą umówić się na zaliczkę złożoną na poczet przyszłego świadczenia (przede wszystkim pieniężnego), natomiast w przypadku sumy pieniężnej także o karę umowną bądź też odstępne, a także za szczególną sankcję na wypadek niewykonania umowy przez którąkolwiek ze stron.. Suma pieniężna, a także rzecz, może być również dana na zabezpieczenie ewentualnych roszczeń wynikających z danej umowy. W tym ostatnim przypadku dochodzi do zawarcia umowy akcesoryjnej: zastawu albo kaucji. W przypadku braku odmiennej umowy, danie zadatku wywołuje skutki prawne, zawarte w art. 394 k.c.
.
Art. 394 k.c. zawiera normę interpretacyjną oświadczenia woli stron. Początkowy fragment tego przepisu wskazuje wyraźnie, że czynność dania zadatku jest znakiem, dzięki któremu strony mogą się porozumieć. Oznacza to, że strony składają zgodne oświadczenia woli. Reguły znaczeniowe takiego znaku określa umowa, a dopiero później ustawa oraz zwyczaj. Dopiero w dalszej kolejności wspomniany już wcześniej art. 394 k.c.
Dodatkowo należy zaznaczyć, że zadatek nie może dojść do skutku tylko przez to, że strony wydały zgodne oświadczenia woli. Dodatkowym elementem, który musi zostać spełniony jest wręczenie przedmiotu zadatku. Dopiero wtedy możemy powiedzieć, że zadatek został spełniony. Tym samym danie pieniędzy lub rzeczy wskazuje nam jednoznacznie, że zadatek jest czynnością realną. W polskim prawie wyróżniamy dwa rodzaje przedmiotu zadatku. Może to być określona kwota (zadatek pieniężny) albo też rzecz (rzeczy). Jeśli chodzi o rzeczy to najczęściej mamy do czynienia w tym przypadku z towarami, których świadczenie jest przedmiotem umowy głównej. Wysokość kwoty zadatku (wartości rzeczy) jest pozostawiona do uzgodnienia stronom umowy. Nie pozwala to jednak na całkowitą dowolność w przypadku ustalenia jego wysokości. Spowodowane jest to tym, że wysokość zadatku nie może przewyższyć wartości głównego świadczenia zawartego w umie. Zadatek ma być bowiem sankcją na wypadek niewykonania umowy.
Kolejną charakterystyczną cechą zadatku jest ta, że nie jest on odrębną umową pomocniczą. Wskazują na to stwierdzenia zawarte w art. 394 §1 k.c. takie jak: „zastrzeżenie umowne” oraz „zadatek dany przy zawarciu umowy”. Wskazują one wyraźnie, że chodzi tu o zgodne oświadczenia woli stron, które są integralną częścią umowy zasadniczej. A zatem nieważność umowy, w której przewidziany był zadatek, powoduje automatycznie nieważność zastrzeżenia zadatku, natomiast jeśli zadatek został już dany zgodnie z art. 394 § 1 k.c. podlega on zwrotowi. Dodatkowo jeśli strony uzgodnią, że umowa ma być zawarta z zadatkiem, to dopiero wypełnienie tego postanowienia (zadatku) doprowadzi do wykonania umowy. W przypadku, gdy umowa ma być zawarta razem z zadatkiem, a w rzeczywistości zadatek nie zostanie dany powoduje to automatycznie, że umowa nie dojdzie do skutku.
Zadatek odgrywa szczególną rolę w przypadku niewykonania umowy przez dłużnika. W takim przypadku, oczywiście o ile wyłączną odpowiedzialność za niewykonanie umowy ponosi dłużnik, wierzyciel może od umowy odstąpić bez wyznaczenia terminu dodatkowego. Stanowi o tym art. 394 § 1 i § 3 k.c. Zastrzeżenie zadatku przy umowie wzajemnej powoduje bowiem, że wierzyciel nie musi wyznaczać terminu dodatkowego do spełnienia zobowiązania, chociaż wymaga tego ogólna reguła znaczeniowa zawarta w art. 491 § 1 k.c. Natomiast w przypadku umów niewzajemnych wierzyciel nie jest ograniczony art. 477 § 2 k.c. Przepis ten stanowi, że wierzycielowi przysługuje prawo nie przyjęcia świadczenia, jeżeli wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla niego całkowicie lub w przeważającej części znaczenie. W obu rodzajach umów wierzyciel może zrezygnować z przysługującemu mu prawa do odstąpienia oraz nadal może domagać się spełnienia zobowiązania. Co za tym idzie należy wysnuć wniosek, że dłużnikowi nie przysługuje prawo pozwalające mu na nie wykonanie zobowiązania przez rezygnację z przedmiotów, które zostały dane tytułem zadatku.
W sytuacji, gdy wierzyciel zdecyduje się odstąpić od umowy obwarowanej zadatkiem, otrzymuje dla siebie kwotę zadatku. W przypadku, gdy odstępujący od umowy już otrzymał zadatek (np. przy podpisaniu stosownej umowy) może tę kwotę zachować. Jeżeli jednak odstępujący sam dał zadatek, przysługuje mu wtedy prawo zwrotu sumy dwukrotnie wyższej niż kwota zadatku. Pierwszy z wspomnianych przypadków jest bardzo korzystny dla wierzyciela, bowiem zatrzymuje pieniądze (kwotę zadatku) lub też zaspokaja swoje roszczenia bez potrzeby kierowania sprawy na drogę sądową. W sytuacji gdyby to dłużnik chciał odstąpić od zapłaty musi on udowodnić, że nie wykonanie umowy nastąpiło z powodu okoliczności, na które on sam nie miał wpływu. Tym samym dłużnik udowadnia, że nie ponosił on za nie odpowiedzialności.
Zastrzeżenie zadatku chroni w pewnym stopniu także interesy dłużnika. W przypadku gdyby dłużnik nie wykonał umowy, to w żadnym wypadku nie pociąga to za sobą dotkliwszych skutków, niż te które wcześniej zostały określone w zadatku. Dłużnik równocześnie nie może jednak żądać obniżenia wysokości zadatku, ponieważ nie przewidują tego przepisy o zadatku zawarte w kodeksie cywilnym.
Zgodnie z twierdzeniem przyjętym w doktrynie (opowiada się za tym twierdzeniem prof. Zbigniew Radwański) zadatek w pewnym stopniu umacnia umowę. Dzięki niemu wierzyciel może skuteczniej, a przede wszystkim łatwiej działać wobec dłużnika, bowiem zadatek jest jakby surogatem odszkodowania za bezpodstawne niewykonanie umowy.
Istnieją także okoliczności, które powodują, że zastrzeżenie zadatku w umowie nie odgrywa szczególnej roli. Z pierwszą z takich sytuacji mamy do czynienia w przypadku wykonania umowy. Pieniądze bądź też rzeczy przechodzą wtedy na poczet świadczenia tej strony, która je dała. Zastrzec jednak należy, że pieniądze lub przedmioty muszą być tego samego rodzaju, co przedmiot świadczenia. Gdyby bowiem było inaczej, wtedy też wszystkie przedmioty dane z tytułu zadatku ulegają zwrotowi., a wynika to z treści umowy. Działanie zadatku ulega także zniweczeniu w przypadku rozwiązania umowy. Dotyczy to zarówno rozwiązania umowy przez strony, ale także każdy inny przypadek rozwiązania np. przez sąd. Jeżeli rozwiązanie umowy nastąpiło w skutek zgodnych oświadczeń woli stron wtedy też zastrzeżenie zadatku ulega wygaśnięciu. Dzieje się tak dlatego, że zadatek stanowi integralną część danej umowy. Zgodnie z art. 394 § 3 k.c. należy w takim wypadku zwrócić rzeczy oraz pieniądze, które były dane tytułem zadatku. Co ważne nie istnieje tutaj obowiązek zapłaty ich równoważności przez kontrahenta. Kolejną sytuacją, w której zadatek ulega zniweczeniu jest ta, gdy umowa jest niewykonalna wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności (stanowi o tym art. 394 § 3 zd. 2 k.c.), a także następstwem niewykonania umowy są okoliczności, za które odpowiedzialne są obie strony. W takich przypadkach istnieje taki sam obowiązek zwrotu przedmiotów i pieniędzy, z jakimi mieliśmy do czynienia przy rozwiązaniu umowy.
Należy również zauważyć, że zadatek w niektórych przypadkach może zarazem pełnić rolę zaliczki. Z taką sytuacją będziemy mieli do czynienia wtedy, gdy zadatek był dany w tego samego rodzaju rzeczach (np. w pieniądzu), a rzeczy te mają być przedmiotem świadczenia umownego. Zwyczajowo przyjmuje się, że taką sytuację można spotkać przy świadczeniach podzielnych. W takim przypadku stosuje się analogicznie przepisy np. o odpowiedzialności za wady przedmiotu świadczenia częściowego, ponieważ zaliczając zadatek jako zarazem zaliczkę powstaje identyczna sytuacja, z jaką mamy do czynienia czy spełnieniu świadczeń częściowych. Zgodnie z orzecznictwem SN z dnia 6 maja 1988 roku w przypadku wypłacenia zaliczki (zadatku) w wyższej kwocie niż cała należność przewidziana w umowie powoduje niemożliwość zaliczenia.
Bibliografia
Zbigniew Radwański - „System prawa cywilnego”, Prawo zobowiązań - Część ogólna, tom III
Gerard Bieniek - „Komentarz do kodeksu cywilnego”, Księga trzecia - zobowiązania
Krzysztof Pietrzykowski - „Kodeks cywilny - komentarz”
Witold Czachórski - „Kodeks cywilny - komentarz”
Zbigniew Radwański - „Zobowiązania - część ogólna”
Edward Gniewek - „Podstawy prawa cywilnego i handlowego”