• BAROK

• Nazwa i pojęcie

W XVI i XVII w. słowo barocco ( wł., port.)oznaczało dziwactwo w sztuce.

prof. Borowski definiuje barok jako „prąd historyczno - literacki i kulturalny. Barok = niepewność, sceptycyzm, świadomość problemów i trudności człowieka poznającego rzeczywistość i samego siebie”.Nazwą stylu artystycznego lub epoki kultury pojecie barok stało się w połowie XIX w. (J. Burckhardt). Termin ten zawierał początkowo jednoznacznie negatywną ocenę zjawiska.

Barok jako epoka w historii kultury europejskiej obejmuje zjawiska artystyczne od końca XVI w. do połowy XVIII w.

W sensie najwęższym pojecie to określa kierunek w sztukach plastycznych Włoch i Hiszpanii, występujący również w krajach Europy Środkowej.

Orientacyjnie można przyjąć, że okres wczesnego baroku w Europie to ostatnie dziesięciolecie XVI w. i pierwsze XVII Jest to tzw. barok skromny.
Rozkwit od początku XVII w.

Schyłek:

k. XVII w. - p. XVIII w. k. XVII w. i p. XVIII w.

W literaturze okres ten zwykło się nazywać w sztukach plastycznych

„ późnym barokiem” i architekturze to nowy styl-

rokoko

W krajach słowiańskich barok w tych latach jest prądem, stylem dominującym.

Za ojczyznę baroku uznaje się Rzym, choć niektórzy uczeni skłaniają się ku

Hiszpanii.Świadomość religijnaReligijność baroku, mimo iż nawiązywała do religijności średniowiecza, to jednak różniła się od niej. Religijność średniowiecza mieściła się w ramach ortodoksyjnego Kościoła, próby wyłamania się z niego były sporadyczne.

Barok pojawił się po tragicznym rozłamie wywołanym reformacją.

Współistnienie środowisk katolickich i protestanckich zdecydowało o nasyceniu baroku kontrastem i sprzecznościami.

Cechy religijności (ukształtowane przede wszystkim przez reformację)

Barok Średniowieczne

• indywidualizm, sceptycyzm, - uznawanie autorytetu Kościoła

• dysputy teologiczne przenosza się -rozprawianie o teologii wyłączną

na salony, domeną kleru

obecne są w niemal wszystkich

rodzajach lit.Papiestwo w ramach kotrreformacji chciało podporządkować religii liczne dziedziny sztuki. W opozycji do nurtu filozoficzno - religijnego pozostawał w baroku libertynizm. Zwolennicy tego nurtu (F. La Mothe, Ch. Saint Evremond) występowali przeciwko roli religii i Kościoła w ówczesnym życiu społecznym.

Filozofia i nauki przyrodnicze

W baroku zaczyna się stopniowa emancypacja nauk przyrodniczych w stosunku do filozofii jako rzekomej pannauki.

Dzięki odkryciom geograficznym i astronomicznym (Kolumb, Kopernik) odmienił się horyzont filozofii i nauk przyrodniczych - pojawiło się pojecie nieskończonego świata.

Teorię cieszącą się dużą popularnością była koncepcja jednorodnej budowy wszechświata.

Istniały 3 zasadnicze nurty filozoficzne :

• skrajnie naturalistyczny ( F. Bacon, T. Hobbes)

• skrajnie spirytalistyczny (mistycy hiszpańscy i Szkoła Śląska)

• panteistyczny ( B. Sponoza, G.W. Lienbnir)

Do powstania zrębów nowożytnego sceptycyzmu przyczyniła się Kartezjańska koncepcja cogito (Rozprawa o metodzie 1637) i „Myśli” (1669) B. Pascala. Novum w filozofii była także zasada coincidentia oppositorum (jedność przeciwieństw) istniejąca w otaczającej rzeczywistości i sztuce.

Myśl polityczna i społeczna.

Zagadnienia, wokół których toczą się dyskusje to zagadnienie państwa i władzy, przede wszystkim idee i racje państwa absolutnego. Stosunek jednostki do państwa absolutnego ukazywany jest w myśli politycznej, filozofii, literaturze, zwłaszcza w dramaturgii (P. Corneille, J. Racine). Rozwijają się koncepcje utopijne (T. Campanella) i racjonalistyczne (T. Hobbes, G.B. Vico).

Estetyka

Swoistą cechą baroku jest współistnienie obok siebie dwóch estetyk- klasycznej i barokowej. Klasycyzm zaspokajał ludzką potrzebę poczucia harmonii i ładu. Swoje apogeum osiągnęła w XVII wieku, tuż przed upadkiem baroku. Estetyka klasyczna dawała ludziom, egzystującym w świecie przerażająco wielkim i nieznanym, poczucie bezpieczeństwa, stał w punkty oparcia- koncepcja obiektywnie istniejącego piękna.

Estetyka ta ustąpiła barokowej odpowiadającej na potrzeby i problemy ludzkie.

Wyznaczniki estetyki barokowej:

teza o niewytłumaczalności piękna

• teza o subiektywizmie estetycznym, piękno w odróżnieniu do klasycystycznych koncepcji renesansowych, jest subiektywne następnym etapem jest relatywizm estetyczny (Kartezjusz; Spinoza- piękno w naturze nie istnieje, to tylko nasze subiektywne odczucie) estetyka brzydoty- brzydota jest obiektem zainteresowania sztuki (Rembrandt) i literaratury (Marino i mariniści)

• unicestwienie mitu o hierarchii panującej we wrzechświecie

Sztuka

• Kolosalne rozmiary budowli, obfitość zdobiących kolumn, często spiralnie skręconych

• Bohaterowie rzeźb są dwojakiego typu- bohaterowi mitologiczni i świeci. Ukazywane są w ruchu- napięciu, w przemianie (Dawid, Apollo i Dafne G. L. Berniniego). Postacie są bardziej niż w renesansie zindywidualizowane, często cechuje je brzydota.

Malarstwo rozpoczyna się od dwóch przeciwstawnych kierunków- akademizmu braci Carracich i naturalizmu M. Carravagia.

• malrastwo religijne- mistyczne i martyrologiczne (sceny męczeństwa przedstawiane z przeraźliwą, naturalistyczną wiernością;

• malarstwo świeckie- postaci mitologiczne (P. Rubencs), i alegorie; tematyka historyczna i malarstwo portretowe- upowszechnienie portretu zindywidualizowanegi i stworzenie nowożytnego portretu zbiorowego (Lekcja anatomii dr Tulpa, Wymarsz strzelców Rembrandta);

• w malarstwie ściennym najważniejszy był iluzjonizm perspektywiczny, stwarzający złudzenie nieskończoności przestrzeni

• w malarstwie pejzażowym dominowwali Hiszpanie (D. R. Velazquez, F. Zurbaran, B. E. Murillo) i mieszkańcy Niderlandów (Rubens i cała plejada pejzarzystów i autorów malarstwa rodzajowego o charakterze realistycznym).

Teoria poezji

Trzeba pamiętać, że podręczniki poetyki tylko w pewnym sensie odzwierciedlają praktykę literacką! ( np.: u M.K. Sarbiewskiego czy B. Graciana).

Obecne jest zainteresowanie poezją epigramatyczną.Odstępstwo od poetyki renesansowej widoczne jest już w Della poetica (1586) F. Patriziego, który głosi apologię „cudowności”, a zadanie poety upatruje w zadziwieniu odbiorcy

• Tesauro “canocchiale Aristotelico (1655)- metafora rozumiana jako znak ikonniczny, w której widzi cechy takie jak: zwięzłość (brevita). Metafora miała wywoływać zadziwienie. Tesauro dopatrywał jej się we wszytskih przejawach sztki: w tańcu, symbolu, geście, tańcu, maskaradzie, malarstwie, rzeźbie, komedii, tragedii.

W podstawowym jednak trzonie rozprawy XVII w. były rozprawami pisanymi w duchu arystotelowsko- renesansowym

Charakterystycznym rysem baroku jest związek sztuki z poetyką i retoryką. Teoria retoryczna cieszyła się popularnością wśród twórców sztuki. Sztuka i literatura operuje obrazami w dużym stopniu skodyfikowanymi- mnożą się zbiory emblematyki, podręczniki symboli i alegoryki.Idee i tematyIdee związane z vanitas- ze znikomością życia, przemijaniem, ujęte zostały w znaki występujące często w literaturze- lustro- znak złudnego obrazu rzeczywistości i łączyło się często ze symbolika śmierci- czaszką, kościotrupem, zegarem. Kwiat, zwł. uschnięty lub zwiędły- przemijanie.W krajach katolickich ikonografia marności ewokuje tradycje średniowieczne. W Polsce popularne są przedstawienia tańca śmierci i triumfu śmierci. We Włoszech i Hiszpanii sugestywny naturalizm barokowy tworzą wyobrażenia trupów, szkieletów.Tematyka śmierci pojawia się często w piśmiennictwie religijnym. Czołową pozycję w tym nurcie stanowią “Ćwiczenia Duchowne” Ignacego Loyoli, zawierającymi medytacje nad śmiercią ocierające się o makabrę.

Idea znikomości i przemijalności świata sprzyjała niekiedy i optymistycznym wyobrażeniom. Pod wpływem religii powstawały obrazy pośmiertnego istnienia człowieka i świata. Chrześcijaństwo chciało ukazać wspaniałość przyszłego świata, jako nagrody dla tych, którzy na ziemi żyli w zgodzie z zasadami moralnymi.

Świecką realizacją bardziej optymistycznego motywu vanitas były obrazy krainy wiecznego szczęścia- Arkadii (-->poematy idylliczne: “Aminta” Tassa; “Pastor fido” Guariniego), która nie była wolna od świadomości przemijania i śmierci

Literatuta europejskaCechy literatury:obecne motywy śred. sataniczne, fantastyczne, mistyczne, folklorystyczne, makabryczne, ale spełniające inną funkcję,dyznamizm, asymetria, ruch- el. przeciwstawiające się estetyce renesansu,starożytni nie są już niewolniczo naśladowani, ale w sposób innowacyjny, pragnąc zaskoczyć czytelnika,retoryka literatury służy zasadzie permevore- poruszenia,alegoryzm,

• konceptyzm,

• zainteresowanie kunsztem językowym i wzbogaceniem język

tendencje znamienne dla zjawiska określanego marinizmem (Włochy), gongoryzmem (Hiszpania), preciosite (Francja), eufuzimem (Anglia)W baroku powstają dzieła wybitne niemal we wszystkich rodzjach lterackich, jednak dramat, z uwagi na powszechną w tej epoce skłonnością do form widowiskowych nie tylko w literaturze, ale obecnych również w wielu przejawach życia, zajmuje poąród nich szczególne miejsce. Parateatralność życia codziennego (kaznodziejstwo, przepych widowisk funeralnych, uroczyste wjazdy, orszaki magnatów i królów) stanowiła dobry grunt pod bujny rozwój teatru, narodzin włoskiej opery. Czy francuskich widowisk baletowych.

Na podłożu antycznej dramaturgii w baroku powstała nowożytna tragedia. Współtworzą ją przede wszystkim 2 nurty dramaturgiczne:angielski -Szekspir i dramat elżbietański;Szekspir w swej dramaturgii zawarł wszystkie najistotniejsze idee i konwencje dramatu baroku:-przemieszanie el. Grozy, tragizmu, z el. komediowymi, wzniosłości z groteską, stylu wysokiego z niskim, naturalistyczne przedstawienie rzeczywistości z najsubtelniejszą feerią i fantastyką, -stworzenie całej plejady postaci zindywidualizowanych, jednych i niepowtarzalnychfrancuski- Corneille i RacineDramaturgia hiszpańska : Lope de Vega- autor traktatu teoretyczny “Arte nuevo de hacer comedias”, w którym postuluje o wierność w przedstawianiu życia i mieszanie el. tragiczych z komediowymi, na wzór rzeczywistości. Założenia te realizował we własnych komediachCalderon, autor “Życie jest snem” (przemieszanie iluzji z rzeczywistością), “Książę niezłomny”(ocalenie ideii moralnego ładu rządzącego światem i człowiekiem). Calderon wątpi w istnienie świata, ale nie wątpi w istnienie metafizykiKomedia francuska:Molier: “Pocieszny wykwintniś”, “Świętoszek”, “Mizantrop”, “Skąpiec”, “Don Juan”

Epika“Tragiques” d'Aubignego, wizyjny i jednocześnie realistyczno- naturalistyczny poemat o okrucieństwie wojny domowej zakończony wstrząsającym opisem Sądu Ostatecznego“Adeone” Marina- wielka apologia fizycznego piękna, poemat o życiu i śmierci jest idealizacją ludzkiego życia na ziemi, choć nie bez pesymistycznej puenty “Raj utracony” Miltona- ukazanie prehistorii zła, buntu aniołów, mimo sataniczno- fantastycznych wizji jest applogią mitu o doskonałym człowieku, o pięknej i idealnej kobiecie równie idealnej miłości

LirykaNajwybitniejsi poeci:Hiszpania:, Św. Tersa z Avilla, Św. Jan od Krzyża, L. Gongowa ,Włochy: Mrino, mariniści i antymariniści- Achillimni, Lubrano, Preti, Artale), Francja: G. Du Bartas, T. D'Aubigne, Desportes, Voiture, de Sponde, de la Cappede, Chassignet, Anglia: J. Donne i inni poeci meytafizyczni (Herbert, Vaughan, Crashaw), Niemcy: Opitz, Scheffler, Gryphius ,Polska: Sęp- Szarzyński

Cechy liryki odejście od klasycznego ideału piękna i harmonii,zwielokrotnienie środków artystycznej ekspresji,zasada discordia concors i coincidentia oppositorum służyła odzierciedlanie różnorodności świata, jego sprzeczności, piękna i brzydoty,hermetyczny, uczony język, skomplikowane konstrukcje retoryczne, niezwykła metaforyka, wymyślna składniBarok w PolsceWczesny barok: 80' XVI- 20' XVII wiekuDojrzały barok: od 20'- 80' XVII wiekuPóźny barok: od 80 XVII- 20' XVIII wiekuWczesny barokTendencje baroku europejskiego współistniały z żywymi wciąż ideami renesansowymi, a także ze swoistymi cechami kultury sarmackiej. Powstają wtedy Treny (1580) sygnalizujące kryzys renesansu. Inicjatorem poezji barokowej jest M. Sęp- Szarzyński, którego zbiór liryków (“Rytmy albo wiersze, 1601) zawierał już najważniejsze el. barokowej stylistyki. Zawierał motyw konwersji, wzór osobowy homo mlitans, bohater liryczny przeżywał osobisty dramat religijny. Poeta wraz z S. Grabowieckim, K. Twardowskim należy do grona “poetów metafizycznych”. Wszyscy ci poeci w swej twórczości realizują idealny model konwersji, tak charakterystyczny w dobie kontrreformacji (“Setnik rymów duchownych(1590)” S. Grabowickiego, poematy K. Twardowskiego).Poeci pozostawali pod wpływem liryki włoskiej (ze schyłku 1. poł XVI w.), naznaczonej piętnem niepokoju i postawy krytycznej wobec dawnych autorytetów filozoficznych i estetycznych.Kontakt Szarzyńskiego z mistyką hiszpańską dokonał się za pośrednictwem Włochów; pobyt we Włoszech i zetknięcie się z przedstawicielami kontrreformacji zaważyły na jego poglądach religijnych i filozoficznych oraz oddziałały na jego poetykę.Motyw konwersji obecny także u Twardowskiego w “Lekcjach Kupidynowych” (przed 1617 r.), “Pochodni miłości Bożej” (1628). Poeta po rozrachunku z bohaterami antyku opowiedział się po stronie filozofii chrześcijańskiej, a nawet po stronie mistyków.Grabowsiecki czerpał z J. Pontanusa pisząc “Wirydarz albo kwiatki duchowne”(1601). Główny temat cyklu to narodzenie i dzieciństwo Chrystusa. Ten nurt charakterystyczny dla poezji polskiego baroku rozwinie się w kolędach i pastorałkachObok filozoficzno-religijnego nurtu metafizycznego istniał świecki, apoteozujący dostatek ziemiańskiego bytowania, rozkosze miłości i stołu. Przedstawiciele:H.Morsztyn “Sumariusz wierszów” 9przedn 1623)Sz. Zimorowic w “Roskolankach”(przed 1629) wskazuje podstawową antynomię życia: miłość- śmierć.Wspólna całemu nurtowi był kunsztowny język poetycki, nie zawsze wyrażający zawile problemy poznawcze, będący często żonglerką słowną, igraniem z wartością eufoniczą lub semantyczną wyrazu.

Poezja wciąż pisana jest w języku polskim i łacińskim. Europejską sławę zdobył M. K. Sarbiewski, którego”Lyricorum libri tres” (1625) i poszerzony zbiór “Lyricorum libri IV” (1631) były wielokrotnie wydawane, naśladowane i tłumaczone na j. nowożytne.

---